زينب عليها السلام الگوى حضور
محمد عابدى الگوى حضور كيست؟
گسترش روزافزون ارتباطات فرهنگى، جوامع مختلف را با فرآوردههاى فكرى جديدى كه منعطف به تجربهها و خواستههاى غرب است رو به رو كرده است. در اين بين جوامع اسلامى به دلايل متعدد از جمله: خودباختگى و مرعوب شدن در برابر پيشرفت تكنولوژى غرب، بيش از آنچه غرب از آنان بياموزد، چشم به غرب دوختهاند و براى حضور زن در عرصه اجتماع، خصوصا مساله حجاب و پوشش، الگوهاى غربى را برگزيدهاند. در كنار چنين رويكرد وابسته، رويكردى دينى نيز وجود دارد و آن ترسيم مرزهاى حقيقى دين براى حضور زن در عرصههاى گوناگون، در راستاى توسعه همه جانبه است. صاحبان اين ديدگاه خود را در مقابل پيشرفتهاى تكنولوژى غرب مقهور نمىبينند. گروه سومى نيز وجود دارد و آن دسته، دسته متحجران فكرىاند كه همواره كوشيدهاند، سلايق خود را به نام دين در عرصه ترسيم مرزها به كار گيرند و بر آن اساس دچار افراطهايى شدهاند كه اساس حضور زن در اجتماع را به انحراف كشانده و مانع اساسى در راه توسعه جوامع اسلامى ايجاد كردهاند. از اين ديدگاه ارائه الگويى موفق از زنان اسلامى كه با حفظ معيارهاى دينى (از جمله حجاب) در عرصههاى اجتماعى حضور يافتهاند، مىتواند حجتى در برابر گروه اول (غرب زدگان) و گروه سوم (متحجران) و مؤيد و راهنمايى براى گروه دوم (واقع گرايان دينى) باشد. از اين منظر ما گوشهاى از زندگى حضرت زينب عليها السلام را به تماشا مىنشينيم تا ببينيم حضرت زينب عليها السلام چگونه توانستبا حفظ پوشش، الگويى براى حضور زن مسلمان در اجتماع - خصوصا با مساله پوشش اسلامى كه امروزه مورد توجه و خردهگيرى است - باشد. الف - زينب (س) قبل از كربلا:
حيات اجتماعى حضرت زينب عليها السلام را مىتوان به سه دوره تقسيم كرد: الف: دوره اول، از آغاز تا قبل از كربلا كه به دو نمونه از حضور اجتماعى حضرت اشاره مىشود: 1- شيوه حضور براى وداع با مادر
وقتى امام على عليه السلام حضرت فاطمه زهرا عليها السلام را غسل داد; با حنوط پيامبر صلى الله عليه و آله حنوط كشيد; كفن كرد و خواست ردا را ببندد، فرمود: «يا ام كلثوم، يا زينب! يا سكينه! يا فضه! يا حسن! يا حسين! هلموا تزودوا من امكم. فهذا الفراق و اللقاء فى الجنة; (1) اى امكلثوم، اى زينب! اى فضه! اى حسن! اى حسين! بشتابيد و از مادرتان بهره گيريد كه اين لحظه جدايى است و ديدار در بهشت است.» در پى اين درخواستبه دليل آن كه گروه ديگرى از مردان (سلمان، عمار ياسر، مقداد، ابوذر و حذيفه) نيز از واقعه شهادت مطلع و احيانا حاضر بودند، (2) بانوان و دختران با رعايت پوشش كامل براى وداع در آن شرايط جانسوز حاضر شدند و در مورد شيوه پوشش حضرت زينب عليها السلام مىنويسند: «... زينب برقعى [روپوشى] آويخته و بدن خود را به ردايى پوشيده بود; دامن كشان همى بيامد و همى گفت: يا رسول الله! الآن حقا فقدناك; اى رسول خدا! واقعا امروز تو را از دست داديم. ديگر تو را ديدار نخواهيم كرد ...» (3) 2- شيوه زيارت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله
در اين باره نيز هم حضرت زينب عليها السلام و هم امام على عليه السلام توجه ويژهاى داشتند تا حضور حضرتش با حفظ منزلت وى همراه باشد. يحيى مازنى مىگويد: «هرگاه زينب عليها السلام مىخواستشب به زيارت قبر جد خود، رسول خدا، صلى الله عليه و آله برود، امام حسن و امام حسين عليهما السلام از دو طرف او حركت مىكردند و خواهر خود را در حالى كه در وسط قرار داده بودند، به سوى حرم پيامبر صلى الله عليه و آله مىبردند و على عليه السلام هم كسى را مىفرستاد تا قبل از آن كه زينب وارد حرم شود، چراغهاى حرم را خاموش كند تا نامحرمى به سوى او نگاه نكند.» (4) ب - حضرت زينب عليها السلام و نهضت كربلا:
دراين باره مىتوان تلاش براى حفظ كرامت و عفاف بانوان از جمله حضرت زينب عليها السلام را به دو بخش تقسيم كرد: اول اقداماتى كه امام حسين عليه السلام براى حفظ شخصيت و عفاف آنان انجام داد تا در عين حضور در چنين صحنه و معركهاى مقامشان نيز آسيب نبيند.دوم اقداماتى كه اهل بيت و زينب كبرى عليهم السلام براى حفظ عفاف و حجاب خود انجام دادند تا ضمن اداى رسالتحضور در صحنه اجتماع و جنگ، ملاكهاى حضور را نيز مراعات كنند. 1- اقدامات امام:
در اين باره مىتوان به موضوع حفر خندق كه مانع از حمله دشمن از پشتسر (5) يا بر پا ساختن خيمهها به صورت درهم و كنار هم كه موجب ايجاد امنيتبراى بانوان در مقابل نفوذ و حمله ناگهانى دشمن مىشد، اشاره كرد. (6) امابه يادماندنىترين فراز همان سخنان امام عليه السلام است كه از گودال قتلگاه برخاست و تا به امروز در گوش جهانيان طنينانداز است.آرى! بعد از آن كه امام عليه السلام تمام ياران خود را از دست داد و يكه و تنها ماند، به تحريك عمر سعد از هر سو امام عليه السلام را محاصره و به او حمله كردند. به اين ترتيب بين حضرت و خيمهها فاصله ايجاد كردند و خيمههاى بانوان در معرض خطر قرار گرفت. در اين هنگام بود كه نداى جاويد امام عليه السلام به گوش رسيد: «و يحكم يا شيعة آل ابى سفيان! ان لم يكن لكم دين و كنتم لاتخافون المعاد فكونوا احرارا فى دنياكم وارجعوا الى احسابكم اذ كنتم اعرابا; واى بر شما! اى رهپويان آل ابى سفيان! اگر دين نداريد و از روز حساب نمىترسيد، در دنياى خود آزاد مرد باشيد و به حسب (شرافت قبيلهاى ..). خود بنگريد چون شما عرب هستيد.» در اين لحظه شمر ندا برآورد كهاى فرزند فاطمه! چه مىگويى؟ امام فرمود: «اقول انا الذى اقاتلكم و تقاتلونى و النساء ليس عليهن جناح فامنعوا عتاكم عن التعرض لحرمى ما دمتحيا;» (7) مىگويم من با شما مىجنگم و شما با من در نبرديد. زنان گناهى ندارند، پس تا من زندهام، عصيانگرى خود را از حرم من باز داريد.» نمونهاى ديگر از تلاش امام براى حفظ و پاسداشت منزلتبانوان را مىتوان در جريان خبرى كه در كتاب مناقب آل ابى طالب نقل شده به عيان ديد: «امام بعد از شهادت تمام ياران، براى تجديد قوا به سوى رود فرات تاخت و خود را به آب رساند. همين كه خواست جرعهاى آب بنوشد، شخصى از لشكر عمر سعد فريادزد: يا ابا عبدالله! تتلذذ بشرب الماء و قد هتكتحرمك؟ ; اى ابا عبدالله! با نوشيدن آب لذت مىبرى، حال آن كه به حرم تو تعرض مىشود؟ ... امام بلافاصله حتى بى آن كه آب بنوشد، آبى را كه در دست گرفته بود، بر زمين ريخت و با شتاب به سوى خيمهها آمد و ديد به خيمهها تعرضى نشده است.» (8) 2- نقش بانوان و زينب عليها السلام در حفظ منزلت
حضرت زينب عليها السلام و ديگر بانوان در طول مدت جنگ هرگز در برابر مصيبتهاى جانگداز اختيار از دست ندادند و از حريم عفاف خارج نشدند.آن گاه كه امام عليه السلام به شهادت رسيد، لشكر غارتگر به قصد غارت به خيمهها يورش برد.ابن طاووس مىنويسد: «تسابق القوم على نهب بيوت آل الرسول و قرة عين البتول حتى جعلوا ينتزعون ملحفة المرئة على ظهرها و خرج بنات آل رسول الله و حريمه يتساعدون على البكاء; (9) مردم براى غارت خانههاى اولاد پيامبر صلى الله عليه و آله و نور چشم فاطمه عليها السلام حمله بردند. حتى چادرى كه زن به كمرش بسته بود مىكشيدند و مىبردند و دختران و زنان خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله از خيمهها بيرون ريختند و دسته جمعى مىگريستند.» ابن طاووس در ادامه از غيرت زنى از طايفه بكر بن وائل كه به همراه شوهرش در ميان اصحاب عمر بن سعد بود، ياد مىكند و مىنويسد: «فلما رات القوم قد اقتحموا على نساء الحسين عليه السلام و فسطاطهن و هم يسلبونهن اخذت سيفا واقبلت نحو الفسطاط و قالتيا آل بكر بن وائل اتسلب بنات رسول الله صلى الله عليه و آله لا حكم الا لله يا لثارات رسول الله صلى الله عليه و آله فاخذها زوجها و ردها الى رحله; آن زن وقتى ديد مردم [به يك باره] بر زنان [و دختران] حسين عليه السلام و خيمههاى آنها تاختند و لباس از تن آنها بيرون مىآوردند، شمشيرى به دست گرفت و رو به خيمه آمد و فرياد زد: اى مردان قبيله بكر! آيا لباس از تن دختران رسول خدا به يغما برده مىشود؟ حكمى نيست جز حكم خدا، اى كشندگان رسول خدا! شوهرش دستش را رفتبه جايگاهش برگرداند.» در پى آن بود كه بانوان را بى پوشش از خيمهها بيرون راندند و خيمهها را آتش زدند. (10) حضرت زينب عليها السلام و زنهاى اهلبيت، در وضعيت پيش آمده براى حفظ عفاف و حجاب خود اقدامات ذيل را انجام دادند: 1- فرار بانوان از معرض خطر
اهل بيت و حضرت زينب عليها السلام در مقابل اين رفتارهاى خشن و خلاف، چارهاى جز فرار نداشتند. علامه مجلسى به نقل از فاطمه صغرا، دختر امام حسين عليه السلام مىنويسد: «جلوى خيمه ايستاده بودم و بر پيكر قطعه قطعه شده پدر و يارانش و صحنه تاختن اسبها بر پيكرشان نگاه مىكردم و با خود مىانديشيدم كه اينان بعد از پدر، با ما چه خواهند كرد! كه ناگهان متوجه شدم سوارى به سوى زنان يورش مىبرد و با ته نيزه آنان را مىراند و آنها هم به يكديگر پناه مىبرند و چادرها و مقنعههاى زنان گرفته شده و فرياد وا محمداه! وا علياه! وا جداه! وا ابتاه و... بلند است. قلبم فرو ريخت و با وحشتبه جست وجوى عمهام ام كلثوم (زينب) پرداختم. در همين لحظات بود كه ديدم آن سوار به سوى من مىآيد. با سرعت از آن جا گريختم ولى او به طرف من آمد و به يك باره ضربه سنگين ته نيزه را بر كتف خود احساس كردم و با صورت به زمين افتادم. او مقنعهام را كشيد و گوشوارهام را از گوشم كند و خون بر گونههايم جارى شد و بىهوش شدم. وقتى به هوش آمدم. عمهام را در كنار خود ديدم كه گريه مىكند و مىگويد: بلند شو; برويم; ببينيم بر سر خواهران و برادرت چه آمده است! گفتم: «يا عمتاه! هل من خرقة استربها راسى عن اعين النظار؟ ; اى عمه! آيا پارچهاى هست كه با آن سرم را از چشمهاى تماشاچيان بپوشانم؟» فرمود: «يا بنتاه و عمتك مثلك; دخترم عمهات نيز مثل تو است.» و من نگاه كردم ديدم سرش برهنه و دستش از شدت ضربهها كبود شده است.» (11) 2- مقاومت در برابر هتك حجاب
علاوه بر اين اهل بيت و بانوان در برابر اين هجوم وحشيانه تا آن جا كه مىتوانستند در همان صحنه نابرابر هم مقاومت مىكردند تا حجاب و عفافشان آسيب نبيند. لذا مرحوم مفيد به نقل از حميد بن مسلم مىنويسد: «به خدا قسم بارها ديدم كه زنى از زنان يا دختران اهل بيت امام حسين را كه چادرش از پشتسر گرفته و كشيده مىشد [بعد از مقاومت زنان تا آخرين لحظه] بالاخره زن مغلوب مىشد و چادر يا لباسش غارت مىشد.» (12) 3- مطالبه پوششهاى غارت شده
بانوان در اولين فرصتى كه براى ابراز درخواست مىيابند، تقاضاى بازگرداندن چادرها و حجابهايشان را مىكنند. به نقل از حميد بن مسلم: «وقتى به على بن الحسين كه بسيار مريض و در بستر افتاده بود رسيديم، عمرسعد آمد، زنان در مقابل او شيون كردند و او متاثر از آن چه مىديد گفت: هيچ كدام حق نداريد به خانههاى اين زنان وارد شويد يا متعرض اين جوان مريض شويد. زنان نيز از او درخواست كردند كه دستور دهد لباسهاى غارت شده را برگردانند او نيز دستور صادر كرد ولى به خدا سوگند، هيچ كس دستور را اجرا نكرد.» (13) ج - حضرت زينب عليها السلام و دوران اسارت
بخش سوم از حضور حضرت زينب عليها السلام مربوط به دوران اسارت مىشود كه در اين دوره نيز وى بارها كوشيد موضوع پوشش و حجاب را پيش كشد و به هر نحو ممكن آن را براى خود و ديگر بانوان فراهم سازد كه به نمونههايى از آن اشاره مىشود: 1- شيوه سخنرانى زينب عليها السلام در جمع مردم كوفه
بانوان اهل بيت عليهم السلام را وارد شهر كوفه كردند. زينب عليها السلام مصمم بود تا دلهاى كوفيان را منقلب كند. تصميم گرفت در جمع آنان خطبه بخواند - خطبهاى آتشين كه دلها را به آتش كشد و جانها را سوزاند - اما مهم نحوه سخن گفتن اوست. شهيد مطهرى اوج عفاف و منزلت زينب را در اين هنگامه به خوبى به تصوير مىكشد: «... زينب شايد از روز تاسوعا اصلا خواب به چشمش نرفته. سرهاى مقدس را قبلا برده بودند.... وضع عجيبى است، غير قابل توصيف. دم دروازه كوفه دختر على، دختر فاطمه، اين جا تجلى مىكند. اين زن با شخصيت كه در عين حال زن باقى ماند و گران بهاء، خطابهاى مىخواند، راويان چنين نقل كردهاند كه در يك موقع خاصى زينب موقعيت را تشخيص داد و «قد اومات» دختر على يك اشاره كرد.... گويى نفسها در سينه حبس شد و صداى زنگها و هياهوها خاموش شد.... راوى گفت: «ولم ار والله خفرة قط انحلق منها» اين «خفره» خيلى ارزش دارد. خفره يعنى، زن با حياء، اين زن نيامد مثل يك زن بىحيا حرف بزند. زينب آن خطابه را در نهايت عظمت القا كرد.... اين است نقش زن به شكلى كه اسلام مىخواهد. شخصيت در عين حيا، عفاف، عفت، پاكى و حريم.» (14) 2- مجلس عبيدالله بن زياد
ابن زياد كه حداكثر بىشرمى را نسبتبه خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله روا داشته بود، در آستانه ورود اسرا نيز مجلس جشنى برقرار كرد. او مجلس مفصلى تدارك ديد و دستور داد سر شهدا را نيز بياورند پس از آن اهل بيت عليهم السلام را وارد كردند. شيخ مفيد مىنويسد: «دخلت زينب على ابن زياد و عليها ارذل ثيابها و هى متنكرة» و ابو مخنف مىنويسد: «هى تستر وجهها بكمها» و طريحى در منتخب مىنويسد «كانت تتخفى بين النساء و هى تستر وجهها بكمها لان قناعها اخذ منها» آرى، هنگامى كه زينب به مجلس پسر زياد وارد مىشد، پستترين لباس به تن داشت و صورتش را با آستين پوشانده بود، او ميان زنان، خود را مخفى مىكرد و صورتش را با آستنين مىپوشاند، چون مقنعهاش را از او گرفته بودند.» و در تاريخ طبرى نيز آمده كه در گوشهاى نشست و زنان و دختران دورادور او را گرفتند. (15) به اين ترتيب زينب عليها السلام در اين مجلس نيز نهايت تلاش را براى حفظ عفاف و پوشش به كار برد. همين كار توجه ابن زياد را جلب كرد و او پرسيد: «اين زن كيست؟ پاسخى نشنيد، بار دوم هم پاسخ نشنيد و بار سوم يكى از دختران جواب داد: «هذه زينب بنت فاطمه بنت رسول الله صلى الله عليه و آله» ابن زياد به گمان اين كه با اين همه فشارى كه بر بانوان آورده، حالا مىتواند استفادهاى عوام فريبانه هم از وجود آنان ببرد، گفت: «الحمدلله الذى افضحكم و قتلكم و اكذب احدوثتكم; شكر خدايى را كه شما را رسوا كرد و كشت و افسانه شما را دروغ نمود» اما زينب سخن او را بى پاسخ نگذاشت و فرمود: «الحمد لله الذى اكرمنا بنبيه محمد و طهرنا من الرجس تطهيرا انما يفتضح الفاسق و يكذب الفاجر و هو غيرنا و الحمد لله....; ستايش خداى راست كه ما را به وجود پيامبرش گرامى داشت و ما را از پليدى پاك ساخت، به درستى كه فاسق رسوا مىشود و فاجر دروغ مىگويد و او غير از ماست و ستايش مخصوص خداست.» آن گاه ابن زياد پرسيد: رفتار خدا با برادر و خاندان خود را چگونه ديدى؟ حضرت زينب عليها السلام پاسخ داد: «ما رايت الا جميلا هؤلاء قوم كتب الله عليهم القتل فبرزوا الى مضاجعهم و سيجمع الله بينك و بينهم فتحاج و تخاصم فانظر لمن يكون الفلجيومئذ هبلتك امك يابن مرجانه; (16) من جز نيكى نديدم. اينان مردمى بودند كه خداوند كشته شدن را براى آنها مقرر فرموده بود و آنان نيز به آرامگاه خود شتافتند. ولى [بدان كه] به زودى خدا ميان تو و ايشان جمع مىكند و تو را بازخواست مىكند. پس نگران باش كه در آن روز پيروزى از آن كيست؟ اى پسر مرجانه! مادرت به عزايتبنشيند.» 3- تقاضاى دور نگاه داشتن سرها از كاروان
به محض آن كه نامه عبيدالله بن زياد به يزيد رسيد، وى دستور داد كه سر بريده امام و ديگران را همراه با اموال و زنان و عيالات حضرت به شام بفرستند. او نيز محضر بن ثعلبه عائذى را مامور كرد تا اسيران را همچون كفار شهر به شهر ببرد و به شام برساند. با هر مصيبتى بود، كاروان به شام نزديك شده، ام كلثوم (زينب) به شهر نزديك شد و فرمود: «نيازى دارم... اذا دخلتبنا البلد فاحملنا فى درب قليل النظارة و تقدم اليهم ان يخرجوا هذه الرؤوس من بين المحامل و ينحونا عنها فقد خزينا من كثرة النظر الينا و نحن فى هذه الحال; (17) ما را كه به اين شهر مىبرى، از دروازهاى ببر كه تماشاگر كمتر باشد و [ديگر اين كه] به اينها پيشنهاد كن سرها را از ميان كجاوهها بيرون ببرند و ما را از آنها دور كنند كه از بس ما را به اين حال ديدند، خوار شديم.» كه البته شمر به دليل خباثتى كه داشت، درستبر عكس توصيه حضرت عمل كرد. حضرت سكينه عليها السلام نيز از راهى ديگر كوشيد به اين هدف برسد و يكى از حاضران (سهل بن سعد) به توصيه حضرت مبلغ چهارصد دينار به مامور مربوطه داد تا سرها را از بين جمعيتبيرون ببرد و او نيز چنين كرد (18) و به اين ترتيب تلاش بانوان براى حداقل كمتر ديده شدن به نتيجه رسيد. 4- در مجلس يزيد
در اين مجلس وقايع شرمآورى روى داد كه تقاضاى به كنيزى دادن فاطمه بنت الحسين، را مىتوان نام برد كه با درايتحضرت زينب عليها السلام خنثى شد و بعد جسارت و اشعار كفرآميز يزيد. به نوشته ابن طاووس: يزيد چوب خيزرانى به دست گرفت و با آن به دندانهاى امام كوبيد و اين اشعار را خواند: «ليت اشياخى ببدر شهدوا جزع الخزرج من وقع الاسل لاهلوا واستهلوا فرحا ثم قالوا يا يزيد لاتشل; اى كاش! بزرگان قبيله من كه در جنگ بدر كشته شدند، اكنون زنده بودند و زارى قبيله خزرج را از زدن شمشيرها و نيزهها مىديدند. در آن وقت از شدت خوشحالى فرياد مىكشيدند كه اى يزيد! دست تو درد نكند.» اين حركات، خشم برخى مانند ابو برزه سلمى را برانگيخت. بارى، موقعيت مناسب براى حضرت زينب كبرى عليها السلام فراهم آمد. او برخاست و خطبهاى خواند كه تمام رشتههاى يزيد را پنبه كرد. از جمله در مورد سلب حجاب بانوان فرمود: «... امن العدل يابن الطلقا تخديرك حرائك و امائك و سوقك بنات رسول الله سبايا؟ قد هتكتستورهن و ابديت وجوههن تحدوبهن الاعداء من بلد الى بلد و يشرفهن اهل المناهل والمنافل و يتصفح وجوهى القريب والبعيد والدنى والشريف وليس معهن من رجالهن ولى ولا من حماتهن حمى... (19) اى فرزند آزاد شدگان! اين رسم عدالت است كه زنان و كنيزان خود را پشت پرده جاى دادهاى ولى دختران رسول خدا را اسير در برابرت [به طورى كه] پردههاى احترامشان هتك شده و صورتهايشان نمايان، آنان رادشمنان شهر به شهر مىگردانند و در مقابل ديدگان مردم بيابانى و كوهستانى و در چشمانداز هر نزديك و دور و پست و شريف، نه از مردانشان سرپرستى دارند و نه از يارانشان حمايت كنندهاى؟» بنابراين حضرت زينب عليها السلام در آخرين لحظات اسارت نيز دست از اعتراض به خاطر هتك حجاب بانوان برنمىدارد و آن را به عنوان سند خباثتيزيد بارها و بارها مطرح مىكند. 1) بحارالانوار، ج 43، ص 179; دلايل الامامة، طبرى، ص 44. 2) بحارالانوار، ج 78، ص 310. 3) رياحين الشريعه، ج 3، ص 51. نقل از عمدة الطالب و ناسخ التواريخ، زندگانى حضرت زينب عليها السلام، ص 191. 4) زينب كبرى، علامه نقدى، ص 40; رياحين الشريعه، ج 3، ص 60 و خصائص زينبيه، سيد نورالدين جزايرى، ص 169. 5) شيخ مفيد، ارشاد، ج 2، ص 95. 6) همان، ص 93. 7) بحارالانوار، ج 45، ص 51 و اللهوف على قتلى الطفوف، سيد بن طاووس، ص 119. 8) مناقب آل ابى طالب، ابوالفرج اصفهانى، ج 4، ص 58 و بحارالانوار، ج 45، ص 51. 9) اللهوف، صص 132 و 131. 10) همان، ص 132 و ابن نمادر مشير الاحزان مىگويد: «ثم اشتغلوا بنهب عيال الحسين و سنائه حتى تسلب المراة مقنعتها من راسها و خاتمها من اصبعها و قرطها من اذنها و حجلها من رجلها...» رياحين الشريعه، ج 3، ص 105. 11) بحارالانوار، ج 45، صص 60 و 61. 12) ارشاد مفيد، ج 2، ص 112. 13) همان، ص 113. 14) حماسه حسينى، ج 2، ص 336. متن روايت در لهوف، ص 146; بحارالانوار، ج 45، ص 108 و مقتل الحسين، خوارزمى، ج 2، ص 40. 15) رياحين الشريعه، ج 3، ص 141 و بحارالانوار، ج 45، ص 116. 16) ارشاد مفيد، ص 244; تاريخ طبرى، ج 6، ص 263 و لهوف، ص 160. 17) لهوف، ص 174 و بحارالانوار، ج 45، ص 127. 18) بحارالانوار، ج 45، ص 127. 19) همان، ج 45، ص 134; احتجاج طبرسى، ص 122; جلاء العيون، ص 737 و لهوف، ص 182.