فضائل و مناقب حضرت زينب عليها السلام - فضائل و مناقب حضرت زینب (س) نسخه متنی

فضائل و مناقب حضرت زينب عليها السلام

سيد جواد حسينى

طليعه سخن:

زينب عليها السلام دختر على و زهرا عليهما السلام در روز پنجم جمادى الاولى سال پنجم يا ششم هجرت در مدينه منوره ديده به جهان گشود، در پنج‏سالگى مادر خود را از دست داد و از همان دوران طفوليت‏با مصيبت آشنا گرديد . در دوران عمر با ركت‏خويش، مشكلات و رنج‏هاى زيادى را متحمل شد، از شهادت پدر و مادر گرفته تا شهادت برادران و فرزندان، و حوادث تلخى چون اسارت و . . . را تحمل كرد . اين سختى‏ها از او فردى صبور و بردبار ساخته بود.

او را ام كلثوم كبرى، و صديقه صغرى مى‏ناميدند . از القاب آن حضرت، محدثه، عالمه و فهيمه بود . او زنى عابده، زاهده، عارفه، خطيبه و عفيفه بود . نسب نبوى، تربيت علوى، و لطف خداوندى از او فردى با خصوصيات و صفات برجسته ساخته بود، طورى كه او را «عقيله بنى هاشم‏» مى‏گفتند . با پسر عموى خود «عبد الله بن جعفر» ازدواج كرد و ثمره اين ازدواج فرزندانى بود كه دو تن از آن‏ها (محمد و عون) در كربلا، در ركاب ابا عبد الله الحسين عليه السلام شربت‏شهادت نوشيدند.

آن بانوى بزرگوار سر انجام در پانزدهم رجب سال 62 هجرت، با كوله بارى از اندوه و غم و محنت و رنج دار فانى را وداع گفت . در اين مقال برآنيم كه گوشه هايى از مناقب و فضائل آن حضرت را بررسى و بيان كنيم .

1- زينت پدر

معمولا پدر و مادر نام فرزند را انتخاب مى‏كنند، ولى در جريان ولادت حضرت زينب عليها السلام والدين او اين كار را به پيامبر اسلام جد بزرگوار آن بانو، واگذار نمودند . پيامبر صلى الله عليه و آله كه در سفر بود، بعد از بازگشت از سفر، به محض شنيدن خبر تولد، سراسيمه به خانه على عليه السلام رفت، نوزاد را در بغل گرفت و بوسيد، آن گاه نام زينب (زين + اب) را كه به معناى «زينت پدر» است‏براى اين دختر انتخاب نمود.

2- علم الهى

مهمترين امتياز انسان نسبت‏به ساير موجودات - حتى ملائكه - دانش و بينش اوست . «وعلم آدم الاسماء كلها ثم عرضهم على الملائكة فقال انبئونى باسماء هؤلاء ان كنتم صادقين . قالوا سبحانك لا علم لنا الا ما علمتنا انك انت العليم الحكيم‏»; «سپس علم اسماء [ علم اسرار آفرينش و نامگذارى موجودات] را همگى به آدم آموخت . بعد آن‏ها را به فرشتگان عرضه داشت و فرمود: اگر راست مى‏گوييد، اسامى اين‏ها را به من خبر دهيد . عرض كردند: تو منزهى . ما چيزى جز آن چه به ما تعليم داده‏اى نمى‏دانيم; تو دانا و حكيمى .»

و برترين علم‏ها، علمى است كه مستقيما از ذات الهى به شخصى افاضه شود، يعنى داراى علم «لدنى‏» باشد . خداوند متعال در مورد حضرت خضر عليه السلام مى‏فرمايد: «وعلمناه من لدنا علما»; «علم فراوانى از نزد خود به او آموخته بوديم .»

زينب عليها السلام به شهادت امام سجاد عليه السلام داراى چنين علمى است، آن جا كه به عمه‏اش خطاب كرد و فرمود: «انت عالمة غير معلمة وفهمة غير مفهمة; تو دانشمند معلم نديده و فهميده‏اى فهم نياموخته هستى .»

3- عبادت و بندگى

زينب عليها السلام به خوبى از قرآن آموخته بود، كه هدف از آفرينش و خلقت انسان رسيدن به قله كمال بندگى است . «ما خلقت الجن والانس الا ليعبدون‏»; «من جن و انس را نيافريدم جز براى اين كه عبادت كنند .»

او عبادت‏ها و نماز شب‏هاى پدر و مادر را از نزديك ديده بود . او در كربلا شاهد بود كه برادرش امام حسين عليه السلام در شب عاشورا به عباس فرمود: «ارجع اليهم واستمهلهم هذه المشية الى غد لقد نصلى لربنا الليلة وندعوه ونستغفره فهو يعلم انى احب الصلوة له وتلاوة كتابه وكثرة الدعاء والاستغفار; به سوى آنان باز گرد و اين شب را تا فردا مهلت‏بگير شايد بتوانيم امشب را به نماز و دعا و استغفار در پيشگاه خدايمان مشغول شويم . خدا خود مى‏داند كه من نماز، قرائت قرآن، زياد دعا كردن و استغفار را دوست دارم .» در اين جملات صحبت از اداى تكليف نيست، بلكه سخن از عشق به عبادت و نماز است .

حضرت زينب عليها السلام نيز از عاشقان عبادت و شب زنده داران عاشق بود، و هيچ مصيبتى او را از عبادت باز نداشت . امام سجاد عليه السلام فرمود: «ان عمتى زينب كانت تؤدى صلواتها، من قيام الفرائض والنوافل عند مسيرنا من الكوفة الى الشام وفى بعض منازل كانت تصلى من جلوس لشدة الجوع والضعف; عمه‏ام زينب در مسير كوفه تا شام همه نمازهاى واجب و مستحب را اقامه مى‏نمود و در بعضى منازل به خاطر شدت گرسنگى و ضعف، نشسته اداى تكليف مى‏كرد .»

آن حضرت حتى در حساس‏ترين شب زندگى; شب هجران از حسين عليه السلام و برادران، تهجد و شب زنده داريش را ترك نكرد . از فاطمه بنت الحسين عليه السلام نقل شده است كه فرمود: «واما عمتى زينب فانها لم تزل قائمة فى تلك الليلة اى عاشرة من المحرم فى محرابها تستغيث الى ربها وماهدات لناعين ولا سكنت لنا زمرة; عمه‏ام زينب در تمام شب عاشورا در محراب خويش ايستاده و به پروردگارش استغاثه مى‏كرد . در آن شب هيچ يك از ما نخوابيد و صداى ناله ما قطع نشد .»

امام حسين عليه السلام كه خود معصوم و واسطه فيض الهى است هنگام وداع به خواهر عابده‏اش مى‏فرمايد: «يا اختاه لا تنسينى فى نافلة الليل; خواهر جان! مرا در نماز شب فراموش مكن!» اين نشان از آن داردكه اين خواهر، به قله رفيع بندگى و پرستش راه يافته و به حكمت و هدف آفرينش دست‏يازيده است .

4- عفت و پاكدامنى

عفت و پاكدامنى، برازنده‏ترين زينت زنان، و گران قيمت‏ترين گوهر براى آنان است . زينب عليها السلام درس عفت را به خوبى در مكتب پدر آموخت، آن جا كه فرمود: «ما المجاهد الشهيد فى سبيل الله باعظم اجرا ممن قدر فعف يكاد العفيف ان يكون ملكا من الملائكة; مجاهد شهيد در راه خدا، اجرش بيشتر از كسى نيست كه قدرت دارد اما عفت مى‏ورزد، نزديك است كه انسان عفيف فرشته‏اى از فرشتگان باشد .»

زينب كبرى عفت‏خويش را حتى در سخت‏ترين شرايط به نمايش گذاشت . او در دوران اسارت و در حركت از كربلا تا شام سخت‏بر عفت‏خويش پاى مى‏فشرد . مورخين نوشته‏اند: «وهى تستر وجهها بكفها، لان قناعها قد اخذ منها ; او صورت خود را با دستش مى‏پوشاند چون روسريش از او گرفته شده بود .»

شاعر عرب به همين قضيه اشاره كرده و مى‏گويد:

«زينب تمامى آن چه بر مادر گذشت را به ارث برد، منتهى دختر سهم اضافه‏اى برداشت كه از خانه‏اش به بدترين خانه حركت كرد (به اسارت رفت).

صورت را [در اسارت] با دست راست مى‏پوشاند و اگر پوشش او را نيازمند مى‏كرد، از دست چپ هم بهره مى‏برد .»

و آن بانوى بزرگوار بود كه براى پاسدارى از مرزهاى حيا و عفاف بر سر يزيد فرياد مى‏آورد كه «ا من العدل يا بن الطلقاء تحذيرك حرائرك و امائك و سوقك بنات رسول الله سبايا؟ قد هتكت‏ستورهن و ابديت وجوههن; اى پسر آزاد شده‏هاى [جدمان پيامبر اسلام] آيا اين از عدالت است كه زنان و كنيزكان خويش را پشت پرده نشانى، و دختران رسول خدا صلى الله عليه و آله را به صورت اسير به اين سو و آن سو بكشانى؟ نقاب آنان را دريدى و صورت‏هاى آنان را آشكار ساختى .»

5- ولايت مدارى

قرآن بدون هيچ قيد و شرطى در كنار اطاعت مطلق از خداوند، دستور به اطاعت از پيامبر صلى الله عليه و آله و صاحبان امر، يعنى، ائمه اطهار عليهم السلام مى‏دهد . «اطيعوا الله واطيعوا الرسول واولى الامر منكم‏» ; «از خداوند و رسول و اولو الامر اطاعت كنيد .»

زينب عليها السلام كه حضور هفت معصوم را درك كرده، در تمامى ابعاد ولايت مدارى (معرفت امام، تسليم بى چون و چرا بودن، معرفى و شناساندن ولايت، فداكارى در راه آن و) . . . سر آمد است . او با چشمان خود مشاهده كرده بود كه چگونه مادرش خود را سپر بلاى امام خويش قرار داد و خطاب به ولى خود گفت: «روحى لروحك الفداء ونفسى لنفسك الوقاء; [اى ابالحسن] روحم فداى روح تو و جانم سپر بلاى جان تو باد .» و سرانجام جان خويش را در راه حمايت از على عليه السلام فدا نمود و شهيده راه ولايت گرديد . زينب عليها السلام به خوبى درس ولايت مدارى را از مادر فرا گرفت و آن را به زيبايى در كربلا به عرصه ظهور رساند .

از يك سو در جهت معرفى و شناساندن ولايت، از طريق نفى اتهامات و ياد آورى حقوق فراموش شده اهل بيت تلاش كرد . از جمله در خطبه شهر كوفه فرمود: «وانى ترحضون قتل سليل خاتم النبوة ومعدن الرسالة وسيد شباب اهل الجنة; لكه ننگ كشتن فرزند آخرين پيامبر و سرچشمه رسالت و آقاى جوانان بهشت را چگونه خواهيد شست؟»

و همچنين در مجلس ابن زياد، شهر شام، و مجلس يزيد، ولايت و امامت را به خوبى معرفى نمود .

از سوى ديگر سر تا پا تسليم امامت‏بود; چه در دوران امام حسين عليه السلام و چه در دوران امام سجاد عليه السلام حتى در لحظه‏اى كه خيمه گاه را آتش زدند، يعنى در آغاز امامت امام سجاد عليه السلام نزد آن حضرت آمد و عرض كرد: اى يادگار گذشتگان . . . خيمه‏ها را آتش زدند ما چه كنيم؟ فرمود: «عليكن بالفرار; فرار كنيد .»

از اين مهمتر در چند مورد، زينب عليها السلام از جان امام سجاد عليها السلام دفاع كرد و تا پاى جان از او حمايت نمود .

1- در روز عاشورا; هنگامى كه امام حسين عليه السلام براى اتمام حجت، درخواست‏يارى نمود، فرزند بيمارش امام زين العابدين عليه السلام روانه ميدان شد . زينب با سرعت‏حركت كرد تا او را از رفتن به ميدان نبرد باز دارد، امام حسين عليه السلام به خواهرش فرمود: او را باز گردان، اگر او كشته شود نسل پيامبر در روى زمين قطع مى‏گردد.

2- بعد از عاشورا در لحظه هجوم دشمنان به خيمه‏ها شمر تصميم گرفت امام سجاد عليه السلام را به شهادت برساند، ولى زينب عليه السلام فرياد زد: تا من زنده هستم نمى‏گذارم جان زين العابدين در خطر افتد . اگر مى‏خواهيد او را بكشيد، اول مرا بكشيد، دشمن با ديدن اين وضع، از قتل امام عليه السلام صرف نظر كرد.

3- زمانى كه ابن زياد فرمان قتل امام سجاد عليه السلام را صادر كرد، زينب عليها السلام آن حضرت را در آغوش كشيد و با خشم فرياد زد: اى پسر زياد! خون ريزى بس است . دست از كشتن خاندان ما بردار . و ادامه داد: «والله لا افارقه فان قتلته فاقتلنى معه; به خدا قسم هرگز او را رها نخواهم كرد . اگر مى‏خواهى او را بكشى مرا نيز با او بكش .»

ابن زياد به زينب نگريست و گفت: شگفتا از اين پيوند خويشاوندى، كه دوست دارد من او را با على بن الحسين بكشم . او را واگذاريد .

البته ابن زياد كوچكتر از آن است كه بفهمد اين حمايت فقط به خاطر خويشاوندى نيست، بلكه به خاطر دفاع از ولايت و امامت است . اگر فقط مساله فاميلى و خويشاوندى بود، بايد زينب عليها السلام جان فرزندان خويش را حفظ و آن‏ها را به ميدان جنگ اعزام نمى‏كرد .

6- روحيه بخشى

در مسافرت‏ها و نيز در حوادث تلخ، آن چه بيش از هر چيز براى انسان لازم است، روحيه و دلگرمى است . اگر انسان براى انجام كارهاى مهم و حساس روحيه نداشته باشد، آن كار با موفقيت انجام نشده و به نتيجه نخواهد رسيد و چه بسا با شكست نيز مواجه شود . يكى از بارزترين اوصاف زينب عليها السلام روحيه بخشى اوست . او بعد از شهادت مادر، روحيه بخش پدر و برادران بود، در شهادت برادرش امام حسن عليه السلام نقش مهمى را براى تسلاى بازماندگان ايفا كرد . پس از شهادت امام حسين عليه السلام و در طول دوران اسارت، اين صفت نيكوى زينب بيشتر ظهور كرد . او پيوسته ياور غمديدگان و پناه اسيران بود، از گودى قتلگاه تا كوچه‏هاى تنگ و تاريك كوفه، از مجلس ابن زياد تا ستمكده يزيد، در همه جا فرشته نجات اسرا بود .

او حتى تسلى بخش دل امام سجاد عليه السلام بود، آن جا كه مى‏گفت: «لا يجز عنك ما ترى، فو الله ان ذلك لعهد من رسول الله الى جدك وابيك وعمك; [اى پسر برادر! ] آن چه مى‏بينى (شهادت پدر) تو را بى تاب نسازد . به خدا سوگند! اين عهد رسول خدا از جد و پدر و عمويت مى‏باشد .»

7- صبر

يكى از بارزترين اوصاف انسان‏هاى كامل، صبر و بردبارى در فراز و نشيب‏هاى روزگار و تلخى‏هاى دوران است . قرآن كريم در آيات متعددى به صابران بشارت دادهو پاداش‏هاى فراوان آن‏ها را يادآورى نموده است . زينب عليها السلام از اين جهت در اوج كمال قرار دارد . در زيارتنامه آن حضرت مى‏خوانيم: «لقد عجبت من صبرك ملائكة السماء; ملائكه آسمان از صبر تو به شگفت آمدند .» مخصوصا در ماجراى كربلا آن چنان صبر و رضا و تسليم از خود نشان داد، كه صبر از روى او خجل است .

در مجلس ابن زياد; آن گاه كه آن ملعون با نيش زبانش نمك به زخم زينب مى‏پاشد و براى آزردن او مى‏گويد: «كيف رايت صنع الله باخيك واهل بيتك; كار خدا را با برادر و خانواده‏ات چگونه يافتى؟» او در واقع با تعريض مى‏خواهد بگويد كه ديدى خدا چه بلايى به سرتان آورد؟ زينب عليها السلام در پاسخ درنگ نمى‏كند، گويى از قبل براى اين شماتت‏ها انديشه نموده و پاسخى آماده كرده است . او با آرامشى كه از صبر و رضاى قلبى او حكايت داشت فرمود: «ما رايت الا جميلا ; جز زيبايى چيزى نديدم .» ابن زياد از پاسخ يك زن اسير در شگفت مى‏ماند، و ا ز اين همه صبر و استقامت و تسليم او در مقابل مصيبت‏ها متعجب مى‏شود و قدرت محاجه را از دست مى‏دهد .

8- ايثار

يكى ديگر از صفات حسنه انسان‏هاى برتر، مقدم داشتن ديگران بر خود است . امام على عليه السلام فرمود: «الايثار اعلى الايمان; ايثار، بالاترين درجه ايمان است .» و فرمود: «الايثار اعلى الاحسان ; ايثار برترين احسان است .»

زينب مجلله در اين صفت نيز گوى سبقت را از ديگران ربوده است . او براى حفظ جان ديگران، خطر را به جان مى‏خرد و در تمام صحنه‏ها، ديگران را بر خود مقدم مى‏دارد . او در ماجراى كربلا حتى از سهميه آب خويش استفاده نمى‏كرد و آن را نيز به كودكان مى‏داد . در بين راه كوفه و شام، با اين كه خود گرسنه و تشنه بود، ايثار را به بند كشيده و آن را شرمنده ساخت . امام زين العابدين عليه السلام مى‏فرمايد: «انها كانت تقسم ما يصيبها من الطعام على الاطفال لان القوم كانوا يدفعون لكل واحد منا رغيفا من الخبز فى اليوم والليلة; عمه‏ام زينب [در مدت اسارت]، غذايى را كه به عنوان سهميه و جيره مى‏دادند، بين بچه‏ها تقسيم مى‏كرد، چون آن‏ها در هر شبانه روز به هر يك از ما يك قرص نان مى‏دادند .»

او سختى‏ها و تازيانه‏ها را به جان خود مى‏خريد و نمى‏گذاشت‏بر بازوى كودكان اصابت كند .

9- شجاعت و شهامت

از صفات بارز پروا پيشگان اين است كه خدا در نظر آنان بزرگ و غير او در نظرشان كوچك، حقير و فاقد اثر مى‏باشد . امام على عليه السلام مى‏فرمايد: «عظم الخالق فى انفسهم فصغر ما دونه فى اعينهم; خالق در جان آنان بزرگ است، پس غير او در چشمشان كوچك مى‏باشد .»

سر شجاعت اولياى الهى نيز در همين است . زينب كه خود چنين ديدى دارد، و در خانواده شجاعت تربيت‏شده است، از جاعت‏حيدرى بهره‏مند است . او به «لبوة الهاشمية ; شير زن هاشمى‏» لقب گرفته است و چون مردان بر سر دشمن فرياد مى‏زند، توبيخشان مى‏كند، تحقيرشان مى‏كند، و از كسى هراسى به دل ندارد . او از برق شمشير خون چكان آدمكشان واهمه ندارد، در آن روز فراموش نشدنى، در ميان آن همه شمشير و آن همه كشته فرياد مى‏زند كه آيا در ميان شما يك مسلمان نيست؟ در مجلس ابن زياد، بدون توجه به قدرت ظاهرى او گوشه‏اى مى‏نشيند و با بى اعتنايى به سؤالات او تحقيرش مى‏كند، او را «فاسق‏» و «فاجر» معرفى مى‏كند و مى‏گويد: «الحمدلله الذى اكرمنا بنبيه محمد صلى الله عليه و آله وطهرنا من الرجس تطهيرا وانما يفتضح الفاسق ويكذب الفاجر وهو غيرنا ; سپاس خداى را كه ما را با نبوت حضرت محمد صلى الله عليه و آله گرامى داشت، و از پليدى‏ها پاك نمود . همانا فقط فاسق رسوا مى‏شود، و بدكار دروغ مى‏گويد، و او غير ما مى‏باشد .»

و همچنين در مقابل يزيد خيره سر، و دهن كجى‏ها و بد زبانى‏هاى او، شجاعت‏حيدرى را به نمايش گذارده، چنين مى‏گويد: «لئن جرت على الدواهى مخاطبتك انى لاستصغر قدرك واستعظم تقريعك واستكبر توبيخك ; اگر فشارهاى روزگار مرابه سخن گفتن با تو واداشته [بدان كه] من قدر و مقدار تو را كوچك پنداشته و سرزنش تو را بزرگ شمرده و توبيخ كردن تو را بزرگ مى‏دانم .»

10- فصاحت و بلاغت

هر خطيبى بخواهد فصيح و بليغ سخن بگويد، علاوه بر استعداد ذاتى، بايد بارها تمرين عملى انجام دهد، همچنين در حين خطابه لازم است از نظر روانى و جسمانى كاملا آماده باشد تا بتواند خطبه‏اى فصيح و بليغ ادا كند . و مستمعين بايد با او هماهنگ باشند و الا ياراى سخن گفتن نخواهد داشت تا چه رسد به اينكه فصيح و بليغ بگويد .

زينب بدون آن كه دوره ديده و يا تمرين خطابه كرده باشد و در حال تشنگى، گرسنگى، خستگى اسارت، و از نظر روانى داغ دار، آواره و تحقير شده با كسانى سخن مى‏گويد كه نه تنها با او هماهنگ نيستند بلكه حتى سنگ و خاكروبه بر سر او ريخته‏اند، با اين حال صداى زينب بلند مى‏شود كه: «اى مردم كوفه! اى نيرنگ بازان و بى وفايان . . .» سخنان زينب عليها السلام چنان بود كه وجدان خفته مردم را بيدار كرد و صداى گريه از زن و مرد و پير و جوان و خردسال بلند شد .

خزيم اسدى مى‏گويد: متوجه زينب شدم، به خدا سوگند زنى را كه سر تا پا شرم و حيا باشد، سخنران‏تر از او نديدم، گويى زينب از زبان على عليه السلام سخن مى‏گفت .

و همو مى‏گويد: پير مردى را در كنار خود ديدم كه بر اثر گريه محاسنش غرق اشك شده بود و مى‏گفت: پدر و مادرم فداى شما باد، پيرمردان شما بهترين پيرمردها، جوانان شما برترين جوان‏ها و زنان شما نيكوترين زنان هستند . نسل شما بهترين نسلى است كه نه خوار مى‏گردد و نه شكست مى‏پذيرد.