دائرة المعارف تشیع نسخه متنی

اما مفسران برجسته معاصر عبارتند از: علامه سيد
محمد حسين طباطبائى مؤلف تفسير
بيست جلدى الميزان فى تفسيرالقرآن به عربى , آية الله سيد محمود
طالقانى مؤلف تفسير پرتوى از قرآن در شش جلد كه تفسير آغاز قرآن تا
آيه بيست و چهار سوره نساء و تفسير تمام جزء سيام قرآن را در بر دارد
به فارسى ,
استاد محمد تقى شريعتى مؤلف تفسير نوين در يك جلد كه تفسير جزء
سيام
قرآن است , چند تن از فضلاى حوزه علميه قم كه تفسير نمونه را در
بيست
و هفت جلد تأ ليف كرده اند, آية الله سيد ابوالقاسم خويى نيز كوشيد
تفسيرى
از قرآن فراهم سازد, ولى تنها به تأ ليف جلد اول آن توفيق يافت
كه مقدمه اى است در علوم القرآن و تفسير سوره فاتحة الكتاب به نام :
البيان فى تفسير القرآن , حسين بن احمد حسينى نيز تفسيرى دارد به نام
تفسير اثنى عشرى در چهارده جلد و از استاد شهيد مرتضى مطهرى نيز
تفاسير
پراكنده اى تحت عنوان شناخت قرآن به جاى مانده است .

علماى اماميه
در هندوستان
و پاكستان و عراق و لبنان همچنان در راه تفسير قرآن در تلاشند
كه
چون تفسيرشان تحولى در تفسير ايجاد نكرده است , از آنها نام نميبريم .

و چون از اسماعيليه
نام برده شد و گفته شد كه تفسير به معناى معروف سنتى آن
ندارند,
جا دارد در اين جا از زيديه , فرقه ء مهم ديگر شيعه نيز نام ببريم
كه
آنان بر خلاف اسماعيليه در همه زمينه ها آثارى از خود برجاى گذاشته اند
و چون از
جهت عقايد كلامى از فرقه هاى امام اسماعيلى به اهل سنت نزديكترند
و علماى
اهل سنت آنان را معتدل ميدانند آثار شان مورد حمايت قرار گرفته
و
در تاريخ باقى مانده است .

تفاسير مشهور آنان عبارتند از: تفسير اسماعيل
بن
على از اسماعيل بن على البستى الزيدى (م ح 420 ق ) و تفسير عطيه از
عطيه
نجرانى زيدى (م 665 ق ) والتيسير فى التفسير از حسن زيدى صنعانى
(م 791
ق ) والثمرات اليانعة از شمسالدين بن احمد (م سده نهم ) و از همه
مهمتر تفسير
فتح القدير, از محمد بن على شوكانى صنعانى يمنى (م .

1250 ق ).

اكنون
بعد از شخص شخيص پيامبر اكرم (ص ) كه اولين مفسر قرآن بود و پس از
على
بن ابى طالب (ع ) كه بيش از ديگران رواياتى در تفسير قرآن از ايشان
نقل
شده است و از آن امام در نهج البلاغه نيز روايات تفسيرى بسيارى است ,
طبقه اول از مفسران شيعه عبارتند از:
عبدالله
بن عباس بن عبدالمطلب نخستين شخص از شيعيان اميرالمؤمنين (ع )
است كه در تفسير قرآن به املاء دست زد, و از شاگردان مخصوص وى بود, تا
آن جا كه ترجمان القرآن و رئيس مفسران گرديد ( ابن عباس , اول همين
مقاله ).

ابى بن كعب (م 21 ق ) سيد قراء قرآن از اصحاب رسول خدا و از طبقه نخست
مفسران .

او از انصار و از جمله كسانى است كه به خلافت ابوبكر و تقدم او
بر على اعتراض كردند و حاضر به بيعت با او نشدند.

عبدالله
بن مسعود (م 32 ق ) از مسلمانان نخستين واز مهاجران , ميگفته است
هيچ
سوره اى نازل نشده است مگر آنكه بدانم براى چه نازل شده است (طبقات
ابن سعد,2).

جابر بن عبدالله انصارى (م 74 ق ) از طبقه نخست مفسران و از شيعيان
اميرالمؤمنين (ع ) است .

طبقه دوم مفسران كه از تابعين هستند عبارتند از:
سعيد
بن جبير, به گفته قتاده , از همه تابعين به تفسير داناتر بود, و كتاب
او در تفسير مشهور است , وى به اتهام تشيع , در سال 94 به دست حجاج بن
يوسف كشته شد.

ابو صالح (م ب 100 ق ) شاگرد ابن عباس در تفسير, نامش ميزان البصرى تابعى
به كنيه اش مشهور است .

طاووس
بن كيسان , ابو عبدالله اليمانى , تفسير را از ابن عباس گرفت , ابن
تيميه او
را از همه مردم به تفسير داناتر ميشمارد.

از اصحاب امام زينالعابدن (ع )
بود.

وى در سال 106 ق در مكه وفات يافت .

امام باقر
ابو جعفر (ع ) محمد بن على (م 114 ق ) ابن نديم در ضمن كسانى كه در
تفسير
تصنيف كرده اند از كتاب امام باقر محمد بن على بن الحسين (ع ) ياد
ميكند
و ميگويد: ابوالجارود زياد بن المنذر, رئيس جاروديه زيديه , از او
روايت كرده است .

عطية
بن سعد العوفى (م 111 يا 114 ق ) از اصحاب امام باقر (ع ) صاحب تفسيرى
در پنج مجلد به عنوان : تفسير عطيه عوفى .

جابر بن زيدالجعفى تابعى (م 127 ق ) پيشواى حديث و تفسير است كه هردو را
از امام باقر(ع ) گرفته است .

احاديث تفسيرى خود را از قول امام باقر(ع )
نوشته است .

سدى كبير
(م 127 ق ) مفسر تابعى , اسماعيل بن عبدالرحمان كوف ابو محمد القرشى
(م 127
ق ).

سيوطى در اتقان گويد: تفسير اسماعيل السدى از همه تفاسير بهتر
است
و بزرگان تفسير مانند ثورى و شعبه از او روايت كرده اند.

وى از اصحاب
امام زينالعابدين
و امام باقر و امام صادق (ع ) بوده است , و غير از اسماعيل
بن
موسى السدى فزارى (م 145 ق ) است كه اگرچه او هم شيعه است , ليكن مفسر
نيست , و سدى صغير, محمد بن مروان شيعه نيست .

يحيى بن يعمر (م 129 ق ) امامى شيعى , شاگرد ابوالاسود دوئلى در نحو.

ابن
ابيالهند قشيرى (م 139 ق ) از اصحاب امام باقر(ع ), داراى تفسيرى بوده
است .

ابان بن تغلب , (م 141 ق ) از اصحاب امام سجاد و امام باقر و امام صادق (ع ),
كتابهاى التفسير و معانى القرآن از اوست (نيز ابان بن تغلب ).

محمد
بن السائب الكلبى (م 146 ق ) صاحب تفسير مشهور, سيوطى در اتقان , از
قول
ابن عدى در الكامل گويد: كلبى احاديث صالحه اى بخصوص از ابوصالح دارد
و به
تفسير معروف است , و كسى از او مفصلتر و كاملتر ندارد.

ابن نديم نيز
كتاب تفسير كلبى را در زمره كتب نگاشته شده در تفسير قرآن نام برده است .

از شيعيان خاص امام باقر و امام صادق (ع ) بوده است .

از طبقه
سوم مفسران شيعه كه اتباع التابعين و نيز مفسران بعد از ايشان كه
در قرون سوم و چهارم ميباشند عبارتند از:
ابو حمزه ثمالى ثابت بن دينار ابو صفيه كوفى (م 150 ق ) از اصحاب على
بن الحسين و امام باقر و امام صادق (ع ) و صاحب قدر و بزرگوارى در نزد
آنان است و شيخ شيعيان در روزگار خويش به شمار ميرود, در تفسير و حديث
بر ديگران مقدم است و در هر دو رشته كتاب دارد.

ابن نديم از تفسير او نام
ميبرد, و ثعلبى در تفسير خود از تفسير ابو حمزه نقل كرده است و نجاشى
نيز ذيل شرح حال او ميگويد: كتابى در تفسير قرآن دارد.

ابو بصير يحيى بن قاسم اسدى (وفات در زمان زندگى امام صادق ), از اصحاب
امام باقر و امام صادق (ع ).

نجاشى ميگويد: كتابى در تفسير قرآن دارد.

ابوالحسن مقاتل بن سليمان رازى (م 150 ق ) از اصحاب امام باقر و امام
صادق (ع ).

ابن نديم از تفسير او ياد ميكند كه در دو جلد است .

اسماعيل بن ابى زياد سكونى , از اصحاب امام صادق (ع ), صاحب تفسير.

زيد بن أ سلم العدوى , از اصحاب امام صادق (ع ) صاحب تفسير.

حسن
بن واقد مروزى , معاصر با امام (ع ) بوده است , كتابى در تفسير و كتابى
نيز در باره ناسخ و منسوخ دارد.

هشام
بن محمد بن سائب كلبى (م 206 ق ) از امام صادق (ع ) علم را فرا گرفت
و
مورد توجه آن امام بود, ابن نديم و شيخ طوسى از تفسيرش ياد كرده اند.

على
بن ابى حمزة از امام صادق و امام كاظم (ع ) روايت كرده است , و نجاشى
شرح حال او را در فهرست اسماء مصنفين شيعه آورده است .

حمزة بن حبيب زيات (م 156 ق ) امام القراء به گفته ابن النديم در تفسير
و علوم القرآن كتابهايى نگاشته است .

هشام بن سالم جواليقى , از اصحاب امام صادق (ع ) و امام كاظم (ع )
نجاشى گويد: تفسيرى دارد.

منخل بن
جميل اسدى كوفى , از اصحاب امام صادق و امام كاظم (ع ) كه به گفته
نجاشى تفسيرى داشته است .

يونس
بن عبدالرحمان , ابو محمد از بزرگان شيعه كه از امام كاظم و امام
رضا (ع ) روايت كرده است .

نجاشى و ديگران گفته اند كه تصانيف بسيارى از
جمله كتاب تفسيرالقرآن دارد.

محمد بن عمر الاسلمى واقدى (م 207 ق ) از اصحاب امام رضا (ع ), صاحب كتاب
الترغيب در علوم القران .

الفرا يحيى
بن زياد ديلمى , (م 207 يا 208 ق ) اعلم اهل كوفه , و نحوى و اديب
و متكلم بود, و در تفسير صاحب نظر.

حسين بن سعيد اهوازى , از اصحاب امام رضا(ع ).

دانشمندان شيعه كتابهاى
بسيارى
از او برشمرده اند, از جمله كتاب تفسير القرآن .

ابن نديم نيز ضمن بر
شمردن كتابهايش مينويسد حسين كتابهايى دارد از جمله كتاب التفسير.

عبدالله
بن الصلت ابوطالب التيمى از پيشوايان تفسير و حديث , از امام
رضا (ع ) روايت كرده است .

نجاشى كتابى از وى به نام تفسير القرآن نقل
ميكند.

حصين
بن مخارق (م بعد از سده دوم ) نجاشى گويد: كتابى در تفسير و قراءات
دارد,
و ابن نديم در الفهرست مينويسد: حصين بن مخارق از شيعيان متقدم
است , و از جمله كتابهاى او كتاب التفسير ميباشد.

فضل
بن شاذان نيشابورى از اصحاب امام رضا امام جواد (ع ), به گفته ء ابن
نديم تفسيرى داشته است .

احمد بن صبيح , ابو عبدالله اسدى كوفى , به قول نجاشى كتاب التفسير از
تأ ليفات او است .

وى در طبقه ابن عيسى در عصر امام رضا (ع ) بوده است و
شيخ طوسى در الفهرست (23) ميگويد:...

شخصى است ثقه , زيديه او را از خود
ميخوانند, و از آنان نيست .

محمد بن خالد برقى از اصحاب امام رضا(ع ),
مؤلف كتاب التنزيل و كتاب التفسير.

حسن بن
خالد برقى برادر برقى فوقالذكر, از جمله كتابهاى او تفسيرالعكسرى از
املاى
امام در يكصد و بيست جلد, به گفته ابن شهر آشوب در معالم العلماء
بوده است .

على بن اسباط, ابوالحسن مقرى كوفى , ازاصحاب امام رضا و امام جواد (ع )
بوده
است و كتابى دارد به عنوان تفسرالقرآن .

على بن مهزيار, ابوالحسن على
بن مهزيار اهوازى , از امام رضا و ابو جعفر ثانى (ع )
روايت كرده است , و كتاب تفسير القرآن از نگاشته هاى او است كه جماعتى
از بزرگان شيعه آن را از وى روايت كرده اند.

على
بن الحسن بن فضال ابوالحسن , از بزرگان فقه شيعه در كوفه .

از جمله
كتابهاى فراوان او كتاب التفسير مى باشد و در طبقه ء كلينى قرار دارد.

محمد بن ارومه ابو جعفر قمى از اصحاب امام هادى (ع ) و به گفته نجاشى
از جمله مصنفات او كتابى است در تفسير.

شيخ فرات كوفى تفسير بزرگ و معروفى از او در دست است كه در آن تفسير از
شيخ خود حسين بن سعيد اهوازى صاحب امام رضا (ع ), روايت كرده است , و خود
از دانشمندان عصر امام جواد (ع ) بوده است .

احمد
بن ابى عبدالله محمد بن خالد برقى صغير (م 274 يا 280 ق ) صاحب كتابهاى
التفسير والتأ ويل .

على بن ابراهيم
قمى شيخ شيعه و امام حديث و تفسير, و از مشايخ مهم كلينى
است .

كتاب تفسير القرآن كه تا امروز محل مراجعه شيعه است , از او ميباشد,
زيرا در تفسير به مأ ثور از اهل بيت است .

وى در زمان امام عسكرى (ع ) و
كمى پس از وى ميزيسته از اعيان قرن سوم به شمار ميرود.

امام
عسكرى (ع ) حسن بن على , تفسيرى به ايشان منسوب است كه گويا روايات
گردآورى شده آن امام در تفسير است .

ابو عبدالله غاضرى , محمد بن العباس (م 299 ق ) كتابى در تفسير دارد و در
طبقه سعد
بن عبدالله قمى از علماى سده سوم قرار دارد.

محمد بن مسعود عياشى
از علماى
قرن سوم , هم طبقه با كلينى است كه نزديك به دويست كتاب دارد,
تفسير او به
تفسير عياشى مشهور است , در دو جلد بزرگ بوده ليكن آنچه از
آن تفسير اكنون در دست است نصف تفسير ميباشد.

عبدالعزيز
جلودى , عبدالعزيز بن يحيى بن احمد شيخ بصره , جدش عيسى الجلودى
از اصحاب امام صادق (ع ) بوده است .

و عبدالعزيز را در طبقه كلينى و در
طبقه
مشايخ شيخ مفيد به شمار ميآورند (تأ سيس الشيعة , 247).

آثار بسيارى
در
فهرست ابن نديم و ديگران براى او ذكر كرده اند, از جمله : كتاب التفسير
على
بن ابى طالب , و كتاب التفسير عن ابن عباس , و كتاب التنزيل عنه و
كتاب التفسير عن الصحابه .

قتيبة بن احمد بن شريح البخارى (م 316 ق ).

صاحب كشف الظنون ميگويد:
تفسير بزرگى
دارد معروف به تفسير قتيبه و به تشيع او تصريح كرده است .

ابوالقاسم
كعبى بلخى , عبدالله بن احمد بن محمد (م 317 ق ) داراى تفسيرى
بوده است و به گفته صاحب الذريعة اهل كلام بود.

ابو زيد بلخى , احمد بن سهل (م 322 ق ) ابن نديم گويد داراى نوشته هاى
بسيار است , و در باره قرآن و غريب آن كتابهاى بسيارى نوشته است ,
نمونه
هايى از تفسير او در كنزالعرفان آمده است .

او اهل علوم قديمه و
جديده و فلسفه و رياضى بود.

على
بن الحسين بابويه ابوالحسن (م 323 ق ) پدر شيخ صدوق و شيخ شيعه در قم
بوده است , و با امام عسكرى (ع ) مكاتبه داشته است .

تصنيفات فراوانى
دارد از جمله كتابى در تفسير.

ابوالفرج
نهروانى , زكريا بن يحيى بن نهروانى الجريرى (م 325 ق ), ابن نديم
تفسير بزرگى به او نسبت ميدهد, صاحب الذريعة او را از مؤلفان شيعه
ميداند
و ميگويد علاوه بر تفسير, چند كتاب ديگر در باره قرآن و تأ ويل آن
نوشت .

ابن ابى الثلج , ابوبكر بن احمد كاتب بغدادى (م 325 ق ) داراى كتاب
التنزيل فى
اميرالمؤمنين (ع ) و كتاب اسماء اميرالمؤمنين (ع ) فى كتاب
الله عزو جل (الفهرست شيخ طوسى , 151 ), ابن نديم تفسيرى براى او ذكر
كرده است .

ابن
عقده (م 323 ق ) ابوالعباس احمد بن محمد بن سعيد حافظ مشهور و يگانه
روزگار خود در حفظ حديث , كه سيصد هزار حديث در حافظه داشته است ,
زيدى جارودى بود.

كتابهاى بسيارى بر طريقه اماميه نوشته است , از جمله
كتابى در
تفسير قرآن از طريق اهل بيت .

نجاشى كتاب او را حسن دانسته است .

ابن
النجار المتقدم , عيسى بن داوود النجار الكوفى (م 333 ق ).

به گفته
صاحب الذريعة داراى تفسيرى بوده است .

ابن
الوليد شيخ محمد بن الحسن ابو جعفر (م 343 ق ) شيخ شيخ صدوق و بلكه
شيخ
همه شيعيان در عصر خويش بوده است .

در قم ميزيست و از آن جا به سراسر
جهان
سفر كرد.

كثير التصنيف بوده است از جمله كتابهاى او تفسير القرآن است .

ابن دول قمى , (م 350 ق ) احمد بن محمد, يكصد كتاب داشته است كه از جمله
آنها
كتاب التفسير است , شرح زندگانى او در اسماء الشيعه نجاشى آمده است .

على
بن احمد كوفى ابوالقاسم (م 352 ق ) از جمله آثار او كتابى در تفسير است
كه به تحقيق و دقت ممتاز است .

ابوالعباس
مفسر, احمد بن الحسن الاسفراينى الضرير, كتابهايى دارد از جمله :
كتاب المصابيح
فى ذكر ما نزل من القرآن فى اهلالبيت عليهم السلام .

شيخ
طوسى در الفهرست (ص 29) و نجاشى گويند: كتابى است حسن كثيرالفوائد.

وى در طبقه سعد بن عبدالله قمى (م 301 ق ) به شمار ميرود.

ابوالفضل قمى , سلمة بن الخطاب , تفسيرى به روايت از اهل بيت دارد, در
كتاب
نجاشى شرح حالى دارد.

وى در طبقه احمد بن محمد بن عيسى از دانشمندان
عصر امام رضا و امام جواد (ع ) ميباشد.

نعمانى , محمد
بن ابراهيم بن جعفر ابو عبدالله كاتب شاگرد شيخ كلينى و نخستين
كسى است كه در باره غيبت كتاب نوشته است .

در روزگار غيبت صغرى ميزيسته ,
تفسيرى
معروف به تفسير نعمانى دارد كه قرآن را در آن تفسير به شصت نوع
تقسيم
كرده براى هر نوع مثالى مخصوص آورده همه را از اميرالمؤمنين (ع )
روايت كرده است كه هركدام نوعى از علوم قرآن است و در دست ميباشد.

ابو
محمد جرجانى , ابو محمد ابن على العبدكى جرجانى .

شيخ ابو جعفر طوسى در
الفهرست
خود گويد: وى از متكلمان بزرگ در امامت است , نوشته هاى فراوانى
داشته است از جمله كتاب التفسير, كتابى است بزرگ و حسن .

ابو منصور
صرام , از أ جله متكلمان اهل نيشابور است كه آثار بسيارى دارد, از
جمله
كتاب تفسير القرآن , كتابى است بزرگ و نيكو (فهرست شيخ طوسى , 190).

ابن وضاح ,
شيخ طوسى او را در ضمن كسانى ذكر كرده است كه نامشان را نميدانسته
و گفته داراى كتاب التفسير است (الفهرست , 193).

محمد
بن العباس بن على معروف به ابن الحجاج (قرن چهارم ) كتابهاى فراوانى
در علوم قرآن دارد و از جمله كتاب التفسير الكبير (الفهرست , 149).

ابوالحسن
على بن عيسى الرمانى , (م 384 ق ) صاحب اعيان الشيعه مينويسد: او
عالمى نحوى ,
متكلم , اديب , منطقى و فقيه و بوده كتب متعددى در باره قرآن و
تفسير آن داشته است .

شيخ صدوق ,
محمد بن على بن الحسين بن موسى بن بابويه القمى , ابو جعفر (م
381
ق ) شيخ طوسى در الفهرست در باره اش مينويسد: جليل القدر و حافظ احاديث
و
بصير نسبت به رجال و ناقد اخبار بود, و در ميان قميان در حفظ و بسيارى
دانش مانند او ديده نشده است , حدود سيصد تصنيف دارد.

سپس مشهورترين
آثار او را بر ميشمارد, از جمله : كتاب التفسير كه آن را تمام نكرده است
(ص 157 ق ).

از قرن پنجم
كه در واقع مفسران قرآن , از شيعه و سنى , زيادتر ميشوند, در اين
جا به مشهورترين آنان اشاره ميشود:
شريف
رضى , ابوالحسن بن محمد بن الحسين (م 406 ق ) فصيح قريش و شاعر و اديب
و دانشمند
سخنور و فاضل , در همه علوم قرآن كتاب نوشت , از جمله كتابهايش :
حقايق التنزيل
و دقايق التأ ويل , المجازات القرآنية , المتشابه فيالقرآن ,
تلخيص
البيان فى مجازات القرآن , و تفسير او يعنى حقايق التنزيل از تفسير
تبيان
شيخ طوسى بزرگتر بوده است .

ابوالحسن العمرى گويد: تفسير قرآن او را
ديده ام ,
از بهترين تفسيرها, و به اندازه تفسير طوسى يا بزرگتر از آن است .

از اين
تفسير فقط جلد پنجم آن باقى مانده است و تفسير آغاز سوره آل عمران
تا ميانه هاى سورة النساء را در بر دارد, و در كتابخانه آستان قدس رضوى
موجود است (تأ سيس الشيعة ).

اما آن جلد از تفسير كه به صورت مطبوع در
دست است و از روى نسخه موجود در كتابخانه آستان قدس رضوى , نخستين بار
در نجف به وسيله
منتدى النشر در سال 1355 ق به شرح العلامة الاستاذ محمد
الرضا
آل كاشف الغطاء, و بار دوم به شكل افست , در بيروت , به وسيله
دارالتراث
الاسلامى چاپ شده است و عنوان آن : حقايق التأ ويل فى متشابه
التنزيل است .

سيد
مرتضى علم الهدى (م 436 ق ) ابوالقاسم على بن حسين , برادر بزرگ سيد
رضى و شاگرد
و جانشين شيخ مفيد و استاد شيخ طوسى , و بزرگترين متكلم شيعه در
روزگار
خود.

صاحب اعيان الشيعه ميگويد: سوره فاتحة الكتاب و بقره را تفسير
كرده است و در باره علوم القرآن كتاب بسيار نوشته است , كتاب الامالى وى
تفسير
بسيارى از آيات قرآن را در بر دارد, در علوم قرآنى نيز كتاب المحكم
والمتشابه
و كتاب الصرفة فى اعجاز القرآن يا به گفته نجاشى الموضح عن جهة
اعجاز القرآن را نگاشته است .

ابو يعلى
جعفرى محمد بن الحسين كه در نيمه اول قرن پنجم , پس از شيخ مفيد
از فقها و
متكلمان شيعه به شمار ميرود و به گفته الذريعة تفسيرى داشته است .

ابوالفتح
ديلمى ناصر بن حسين حسنى (شهادت 444 ق ) صاحب الذريعة گويد: تفسير
او در چهار جلد است و داراى غرائب قرآن و علوم آن بود.

ابوالعباس
نجاشى , احمد بن على (م 450 يا 463 ق ) رجالى مشهور الذريعة او را هم
صاحب تفسير
ميداند.

ابو مسلم اصفهانى قديم , محمد بن على (م 459 ق ) به نوشته
الذريعة , تفسيرى در بيست جلد داشته است .

شيخ الطائفه
ابو جعفر الطوسى محمد بن الحسن بن على (م 460 ق ) در همه علوم
اسلامى
استاد بوده , و در تفسير كتاب التبيان فى تفسير القرآن را در ده جلد
نوشته
است .

مقدمه تفسير در علوم قرآنى است , و براى نخستين بار تفسيرى به
شكل علمى
و جامع و شامل همه علوم قرآنى در جهان تشيع تأ ليف شده است .

طبرسى
در مجمع البيان بدين تفسير نظر داشته است .

ابوالحسن ابن ابى القاسم زيد
بيهقى (م 465 ق ) به گفته صاحب الذريعة صاحب تفسير است .

ابوالحسن
على بن احمد واحدى نيشابورى (م 468 ق ) صاحب الذريعة ميگويد: وى
سه
تفسير نوشت : البسيط در 16 جلد, الوسيط در 4 جلد والوجيز در يك جلد, و
كتب متعدد ديگرى در علوم القرآن تأ ليف كرد.

شيخ معز اسماعيل
بن على السمان (معاصر سيد مرتضى و شيخ طوسى ) به نوشته الذريعة
تفسيرى داشته است در ده جلد به عنوان البستان فى تفسير القرآن .

در قرن ششم مفسران نامدار زيادى بوده اند از جمله :
ابوالحسن
على بن حسين الباقولى الاصفهانى (م 353 ق ) كتابهاى بسيار در علوم
قرآن دارد واز جمله تفسير الجامع يا تفسير الباقولى .

محمد
بن الحسن فتال نيشابورى استاد ابن شهر آشوب , صاحب التنوير فى معانى
التفسير به گفته صاحب اعيان الشيعه .

سيد ضياء الدين
فضل الله بن على حسينى راوندى ابوالرضا, استاد ائمه عصر خود
بود صاحب الكافى فى التفسير.

امين الدين
طبرسى ابو على فضل بن حسين (م 548 ق ) امام تفسير, وى سه تفسير
دارد: 1)
مجمع البيان فى علوم القرآن در ده جلد, وى در نوشتن اين تفسير از
تفسير
تبيان شيخ طوسى استفاده فراوان كرده نكاتى باارزش نيز بر آن افزوده
است , 2
) الوسيط كه مختصر تفسير نخستين است , 3) جوامع الجامع اين تفسير را
پس از ديدن تفسير كشاف زمخشرى به عنوان مستدركى بر آن , نوشت .

ابوالفتوح
رازى حسين بن على بن محمد خزاعى رازى نيشابورى (م 550 ق ) صاحب
تفسير
مشهور روض الجنان و روح الجنان , به فارسى در بيست جزء اين مجموعه
نخستين
تفسير كامل شيعى به فارسى است و روش آن تفسير به مأ ثور ميباشد.

از
نظر
ادب و بيان و صرف و نحو لغت شواهد شعرى به عربى كم نظير و از جهت
فقاهت نيز بيمانند است .

قطب
الدين سعيد بن هبة الله راوندى فقيه (م 573 ق ) شاگرد شيخ طبرسى .

از
جمله
تأ ليفات او: خلاصة التفاسير در ده جلد, و تفسير القرآن در دو جلد.

رشيدالدين
محمد على بن شهر آشوب سروى مازندرانى (م 588 ق ) به گفته مجلسى :
صاحب تفسير بيان التنزيل و كتابهايى در علوم القرآن .

ابو
عبدالله محمد حلى (م 597 ق ) به نوشته الذريعة تفسيرش به نام : مختصر
البيان فى تفسير القرآن يا تفسير ابن الكيال ميباشد.

شيخ ظهيرالدين
ابو جعفر محمد بن محمود نيشابورى صاحب تفسير بصائر الايمان
در دو
جلد به فارسى .

ابن المتوج اول بحرانى , فخرالدين احمد بن عبدالله , به
گفته الذريعة
تفسيرى بزرگ دارد كه به تفسير ابن المتوج الاول مشهور است ,
و تفسيرى مختصر به عنوان : النهاية فى تفسير خمسمائة آية .

در قرن هفتم , مفسرانى در عالم تشيع ظهور كرده اند مانند:
حافظ
نيشابورى , محمد بن مؤمن تفسيرى داشته كه بنا بر نقل سيد بن طاووس ,
آن را بر اساس دوازده تفسير ديگر تأ ليف كرده است .

سيد ابن طاووس ,
ابوالفضائل احمد بن موسى بن جعفر (م 673 ق ) صاحب تفسير شواهد القرآن .

مفسران شيعه در قرن هشتم ,
مولى
فرج الله بن محمد بن درويش حويزى , تفسيرى بزرگ داشته است كه به
تفسير حويزى مشهور است .

ابوالمحاسن
حسين بن حسن جرجانى تفسيرى دارد به نام جلاء الاذهان يا تفسير
گازر به فارسى كه به شيوه روائى است .

نظام الدين حسن
بن حسين قمى نيشابورى معروف به نظام اعرج از دانشمندان
مشهور
ادبيات , صاحب شرح نظام و تذكره نصيريه در هيأ ت .

تفسير او به تفسير
نيشابورى مشهور است .

صاحب روضات الجنات او را شيعه ميداند.

كمالالدين
ابوالغنائم عبدالرزاق جمال الدين كاشانى تفسيرى دارد به نام :
تأ ويل
الايات يا التأ ويلات در بيان اسرار و تأ ويلات عرفانى قرآن كه تأ ليف
آن در سال 729 ق به پايان رسيده است .

عبدالرزاق سمرقندى (م 736 ق ) صاحب تفسير سمرقندى به عربى در دو جلد.

ابو
محمد ديلمى , حسن بن ابى الحسن (معاصر شهيد اول ) صاحب تفسير ديلمى .

علامه ديلمى
ابوالفضل ابن علامه شهر دوير, به گفته الذريعة تفسيرى دارد در
دو جلد ضخيم و با كيفيتى خاص .

علامه
حلى ثانى , حسن بن سديدالدين , جمالالدين بن مطهر حلى (م 766 ق ) صاحب
تفسيرهاى التيسير
الوجيز و نهج الايمان فى تفسيرالقرآن كه خلاصه كشاف و تبيان
در تفسير دومى گرد آورده است .

علامه
قطبالدين محمد بن محمد رازى بويهى , (م 766 ق ) شاگرد علامه حلى , صاحب
تفسير
بحرالاصداف او كتاب ديگرى نيز دارد به نام تحفة الاشراف در شرح كشاف .

سيد حيدر آملى ,
سيد حيدر بن على العلوى حسينى عبيدلى آملى , صاحب تفسير آملى
تفسيرى است عرفانى و صوفيانه .

مفسران شيعه در قرن نهم هجرى :
ابن
المتوج دوم , شيخ جمال الدين احمد بن عبدالله البحرانى (م 820 ق ) صاحب
منهاج الهداية و التفسير.

شيخ على بن احمد مهايمى
دكنى هندى (م 835 ق ) معروف به مخدوم على المهايمى
تفسير او
به نام تبصير الرحمان و تيسير المنان و تفسير الرحمانى معروف است .

عفيف
الدين طيفور بن سراج الدين جنيد صاحب تفسير طيفور كه بر اساس حديث
و خبر از ائمه شيعه تأ ليف شده است .

مفسران شيعه در قرن دهم هجرى :
احمد بن
محمد بن ابى جامع عاملى , صاحب تفسير الوجيز فى تفسير قرآن يا تفسير
ابن ابى جامع .

جلال الدين محمد
بن اسعد دوانى (م 907 ق ) صاحب تفسير القلاقل چون هر سوره
را با قل آغاز ميكند, بدين نام مشهور شده است .

مولى
معين الدين محمد بن شرفالدين , مسكين فراهى (م 907 ق ) صاحب تفسير
بحرالدرر در چند جلد به فارسى و عربى .

مولى
حسين كاشفى سبزوارى (م 906 يا 910 ق ), دو تفسير دارد, يكى جواهرالتفسير
كه ناقص
است , و ديگرى تفسير حسينى يا المواهب العليه به فارسى كه كامل
است .

كمال
الدين حسين بن عبدالحق اردبيلى معروف به الهى (م 950 ق ) صاحب تفسير
الهى
در دو جلد به فارسى كه كامل است , و تفسيرى ناقص نيز به زبان عربى
نوشته است .

مير
ابوالفتح سيد محمد بن ابى سعيد حسينى معروف به تاج سعيدى (م 950 ق )
تفسير آيات الاحكام را به ترتيب ابواب فقه , به زبان فارسى , به امر شاه
طهماسب ,
تأ ليف كرده آن را ايات الاحكام يا تفسير شاهى ناميده است .

اين
تفسير هنوز به طبع نرسيده است (دايرة المعارف فارسى , 1/318).

فخرالدين
على بن حسن زواره اى شاگرد محقق كركى (م 940 ق ) و استاد ملا فتح الله
كاشانى (م 988
ق ) صاحب تفسير بزرگ زواره اى به فارسى به نام ترجمة الخواص
گويا اين
تفسير ترجمه تفسير منسوب به امام حسن عسكرى (ع ) است و متضمن اخبار
صادره از ائمه در تفسير آيات قرآن ميباشد.

ترجمه ديگرى از اين تفسير به
وسيله شيخ محمد باقر يزدى سيرجانى انجام گرفته است و در سال 1320 ق چاپ
شده است .

ملا فتح
الله كاشى بن ملا شكرالله (م 988 ق ) صاحب تفسيرهاى منهج الصادقين
فى الزام
المخالفين به فارسى در پنج جلد, و خلاصة المنهج به فارسى در يك جلد
و زبدة التفاسير به عربى .

مفسران شيعه در قرن يازدهم :
شيخ فيضى بن المبارك يا (ابوالفضل بن شيخ مبارك ) هندى , صاحب تفسير
سواطع
الالهام همراه با معجم الفاظ قرآنى كه به گفته الذريعة در 1002 ق
تأ ليف كرده است .

شيخ بهاءالدين
عاملى , محمد بن حسين (م 1031 ق ) صاحب تفسير مشرق الشمسين
كه ناقص مانده است .

عبدالوحيد
بن نعمة الله جيلانى استرآبادى (م 1041 ق ) صاحب تفسير اسرارالقرآن .

ميرداماد, محمد باقر بن محمد حسينى استرآبادى (م 1041 ق ) صاحب تفسير
سدرة المنتهى .

يعوق بن ابراهيم بختارى (م 1047 ق ) صاحب تفسير صوافى الصافى .

ميرزا محمد رضا
بن عبدالحسين النصيرى طوسى اصفهانى صاحب تفسير الائمة لهداية
الامامة كه به گفته الذريعة بيش از سى جلد است .

ملا صدرا,
صدرالمتأ لهين محمد بن ابراهيم بن يحيى شيرازى (م 1050 ق ) تفسيرهاى
متعددى
از سوره هاى مختلف قرآن دارد, ولى از همه آنها مفصلتر تفسير مفاتيح
الغيب است كه عرفانى ميباشد, و اسرار الايات .

ميرزا
ابراهيم بن ملا صدراى شيرازى (م 1070 ق ) صاحب تفسير عروة الوثقى .

محمد مؤمن بن شاه قاسم سبزاورى (م 1070 يا 1077 ق ) صاحب تفسير مقتبس
الانوار و الائمة به عربى .

شيخ حسن بن شهاب الدين خاندار شامى كركى عاملى (م 1076 ق ) صاحب تفسير
ابن خاندار.

مولى محسن بن
محمد طاهر نحوى قزوينى طالقانى صاحب تفسير الفيض كه به گفته
الذريعة تفسيرى است بزرگ و موجود.

مولى
محسن فيض كاشانى , محمد بن مرتضى (م 1091 ق ) صاحب تفسير صافى و مختصر
آن اصفى و تفسير مصفى .

تاجالدين حسن بن محمد
لنجانى فلاورجانى اصفهانى معروف به مولاتاجا پدر فاضل
هندى (م 1085 يا 1098 ق ) صاحب تفسير البحر المواج به فارسى .

امير محمد
رضا حسينى منشى الممالك (معاصر شيخ حر عاملى ) صاحب تفسير المنشى
به فارسى در سى جلد.

(نسبت اين تفسير را به مفسر فوقالذكر, الذريعة با
ترديد آورده است ).

شيخ حسين بن مطر الجزايرى (م اواخر قرن يازدهم ) صاحب تفسير ابن المطر.

محمد حسين بن محمد مفيد
قمى معروف به حكيم كوچك صاحب تفسير مفيد قمى
تفسير بزرگى است به فارسى .

مفسران شيعه در قرن دوازدهم :
حسام
الدين بن جمال الدين محمد على نجفى (م 1104 ق ) صاحب تفسير نجفى .

سيد
هاشم بن سليمان بحرانى حسينى كتكانى (م 1107 يا 1109 ق ) صاحب البرهان
فى تفسر القرآن در چهار جلد, الهادى و ضياء النادى تفسيرى در دو جلد.

خاتون
آبادى , امير محمد اسماعيل بن محمد باقر خاتون آبادى حسينى افطسى
اصفهانى (م 1116 ق ) الذريعة گويد تفسيرى بزرگ در 14 جلد به نام تفسير
خاتون آبادى بدو نسبت دهند.

امير محمد رضا امامى , صاحب تفسيرى به نام خزائن الانوار.

شيخ عبد على حويزى شيرازى (م 1112 ق ) مؤلف تفسير نور الثقلين .

شيخ احمد بن حسن
بن على الحر العاملى معروف به شيخنا صاحب تفسير حر
عاملى كه به روش اخبارى است .

محمد نعمت خان
عالى (ملقب به مقربخان و دانشمند خان ) صاحب تفسير
نعمة العظمى .

مولى محمد
بن عبدالفتاح تنكابنى , معروف به سراب (م 1124 ق ) صاحب تفسير
السراب .

ابوالحسن
بن محمد طاهر بن عبدالحميد عاملى متونى اصفهانى (م 1138 يا
1140
ق ) داماد مجلسى دوم , صاحب تفسيرى است به نام مرآة الانوار و مشكوة
الاسرار در دو جلد.

ميرزا
عبدالله عيسى بيك جيرانى (مشهور به افندى ) (م 1130 ق ) صاحب كتاب
مشهور رياض العلماء در 10 جلد, داراى تفسيرى است به نام تفسيرالامان
من الميزان .

مدرس اصفهانى (م 1134 ق ) صاحب تفسير قرآن .

بهاءالدين
محمد بن تاجالدين حسن بن محمد اصفهانى (م 1135 يا 1137 ق ) صاحب
تفسيرى به نام تفسير فاضل هندى تفسيرى است بزرگ و مبسوط.

مولى
محمد بن على النجار التسترى (م 1140 ق ) عالم و محدث و خطيب و مفسير.

داراى تفسيرى بزرگ است به نام مجمع التفاسير يا تفسير ابن النجار
المتأ خر.

رضيالدين
محمد بن تقى حسينى , صاحب تفسير نورالانوار و مصباح الاسرار كه به
روش اخبارى تأ ليف شده است .

محمد مرتضى
الحسينى , معروف به نورالدين , از دانشمندان قرن دوازدهم تفسيرى
در يك جلد كوچك دارد كه نسخه خطى آن در دارالكتب المصرية موجود است .

مولى عبداللطيف
الكازرانى , مؤلف تفسير مرآة الانوار و مشكاة الاسرار كه فقط
مقدمه آن در يك جلد بزرگ چاپ شده است .

سيد امير
روح الامين بن شمسالدين محمد حسينى نائينى اصفهانى صاحب تفسير
تأ ويل الايات .

ميرزا
محمد المشهدى بن محمد رضا قمى صاحب تفسير اخبارى كنزالدقائق و بحر
الغرائب .

شيخ احمد بن شيخ اسماعيل جزايرى (م 1150 ق ) صاحب دو تفسير موسوم به
العقود والمرجان و قلائد الدرر.

قاضى محمد
ابراهيما (م 1160 ق ) صاحب تفسيرى به فارسى .

الذريعة ميگويد: يك جلد
از آن تفسير موجود است و شبيه تفسير ابوالفتوح است .

مولى حسين العارف صاحب تفسير التفليسى .

مفسران شيعه در قرن سيزدهم هجرى :
شيخ عبدالنبى بن اوجاق قلى الطسوجى (م 1203 ق ) صاحب تفسير الطسوجى .

مولى على
بن قطب الدين بهبهانى (م 1206 ق ) صاحب تفسير البهبهانى در سه جلد
و مفصلتر از تفسير صافى .

محمد
على بن عبدالحسين طبسى (معروف به نور عليشاه بن فيض عليشاه )
(م 1212 يا 1215 ق ) صاحب تفسيرى به فارسى و منظوم .

سيد محمد رضا شبر (م 1230 ق ) صاحب تفسير شبر.

سيد عبدالله شبر فرزند سيد محمد رضا علوى حسينى (م 1243 ق ) صاحب سه
تفسير: جوهر الثمين و صفوة التفاسير والوجيز.

مير ابراهيم تبريزى (قزوينى ) صاحب تفسير تحصيل الاطمينان .

ميرزا
هدايت الله بن علامه ميرزا مهدى رضوى (شهادت 1248 ق ) صاحب تفسير
تفسير رضوى از ده جزء اول و آخر قرآن .

مولى
محمد حسن بن محمد كاظم ورنو سفادرانى , صاحب تفسير معروف ورنو
سفادرانى .

بهاءالدين
شريف لاهيجى (م 1106 ق ) مؤلف تفسير معروف به تفسير لاهيجى .

ميرزا محمد باقر بن محمد لاهيجى , مترجم و
شارح نهجالبلاغه براى فتحعلى شاه قاجار (در سال 1225 يا 1226 ق ) به روش عرفانى , صاحب تفسيرى به نام
تحفة الخاقان
كه احتمالا آن تفسير را هم به خاقان فتحعلى شاه تحفه كرده است .

اين تفسير فارسى است و موضوعى است بدين ترتيب : آيات القصص , آيات
الاحكام ,
آيات المعارف , آيات المواعظ و آيات الوعيد كه تفسير همه آيات
قرآن است .

سيد صبغة الدين
بن سيد جعفر كشفى موسوى دارابى صاحب تفسير درة الصفا در تفسير
ائمه هدى .

حاج ميرزا
الطفعلى بن احمد بن لطفعلى مغانى تبريزى (م 1262 ق ) صاحب تفسير
مغانى
در دو جلد بزرگ كه ربع قرآن را تفسير كرده بيشتر در مباحث كلامى است .

سيد ياد على نصير آبادى (م 1262 ق ), صاحب تفسير منهج السداد به فارسى در
دو جلد.

حاج مولى
محمد جعفر بن سيفالدين استرآبادى معروف به شريعتمدار (م 1263 ق )
صاحب تفسيرى به نام سلك البيان در كشف مشكلات قرآن در دو جلد.

حاج على اكبر نواب (م 1263 ق ) صاحب تفسير بسمل به فارسى .

سيد عبد على
بن
ابى القاسم جعفر (م 1271 ق ) صاحب البيان فى تفسير بعض سور القرآن يا
تفسير
السيد ابى تراب .

مولى صالح البرغانى ابن آقا محمد برغانى قزوينى (م
1271 ق ) صاحب تفسير البرغانى كه سه نوع است : بزرگ به نام بحرالعرفان در
17 جلد, متوسط در 9 جلد, كوچك در يك جلد.

سيد حسين بن سيد رضا حسينى
بروجردى (م 1276 ق ) صاحب تفسير بروجردى .

سيد
حسين بن رضيالدين محمد بن حسين شفائى (م 1285 ق ) صاحب تفسير شفائى .

مولى على قزوينى قارپوزآبادى (م 1290 ق ) صاحب تفسيرى در دو جلد.

مولى محمد على خراسانى (م 1293 ق ) صاحب تفسير شاهرودى .

سيد راحت حسين
بن طاهر
حسنى رضوى هندى (م 1297 ق ) صاحب تفسير انوار القرآن به زبان اردو,
در چند جلد بزرگ .

مولى
محمد تقى هروى اصفهانى حائرى (م 1299 ق ) صاحب تفسير خلاصة البيان .

محمد
جعفر بن عبدالصاحب خشتى دوانى , صاحب تفسير احسن التفاسير به فارسى .

مفسران شيعه در قرن چهارهم هجرى :
مولى محمد حسين بن آقا باقر بروجردى (م بعد از 1300 ق ) صاحب تفسير اسرار
التنزيل .

شيخ محمد رضا
بن محمد امين همدانى , صاحب الدر النظيم فى تفسير القرآن الكريم .

ميرزا
محمد بن سليمان تنكابنى (م 1302 ق ) صاحب توشيح التفسير در تفسير سوره
فاتحه و بقره .

مولوى
غلام على بن حاج اسماعيل بهاونگرى , صاحب تفسير انوار البيان به زبان
گجراتى , در سه جلد.

حاج
ميرزا محمد على بن احمد قراچه داغى (م 1306 ق ) صاحب تفسير قراچه داغى .

حاج شيخ
محمد حسين بن شيخ محمد تقى اصفهانى (م 1308 ق ) صاحب تفسير اصفهانى .

تا آخر سوره بقره چاپ شده است .

علامه حاج ميرزا محمد حسين حسنى مرعشى شهرستانى (م 1315 ق ) صاحب تفسير
آيات بينات به فارسى .

ميرزا ابوالمعالى بن حاج محمد ابراهيم كلباسى (م 1315 ق ) صاحب تفسير
كلباسى .

شيخ على بن محمد جعفر شريعتمدار استرآبادى (م 1315 ق ) صاحب تفسير جواهر
المعادن .

مولى
على اصغر بن محمد حسن قائنى بيرجندى (م 1315 يا 1320 ق ) صاحب تفسيرى
به نام التفسير بالمأ ثور در دو جلد.

مولى
سلطان محمد بن عبد محمد گنابادى (م حدود 1320 ق ) صاحب تفسير بيان
السعادة فى مقامات العبادة .

آية الله سيد محمود طالقانى (م 1358 ش ) صاحب تفسير پرتوى از قرآن در شش
جلد كه تفسير سوره فاتحة الكتاب تا آيه 24 سوره نساء را در ابتداى قرآن
و تفسير جرء سى ام قرآن را در بر دارند.

( پرتوى از قرآن ).

سيد
عبدالحسين طيب اصفهانى صاحب تفسير اطيب البيان فى تفسير القرآن .

آية الله
سيد ابوالقاسم خويى (م 1413 ق ) مؤلف البيان فى تفسير القرآن كه
يك جلد است در علوم قرآنى و تفسير سوره فاتحة .

استاد
محمد تقى شريعتى (م 1366 ق ) مؤلف تفسير نوين در يك جلد كه تفسير
تنها جزء سيام قرآن است .

شيخ
يعقوب الدين رستگار, مؤلف تفسير البصائر كه از شصت جلد اين تفسير
تا كنون چهارده جلد آن به چاپ رسيده است .

حاج
ميرزا محمد ثقفى تهرانى , مؤلف كتاب روان جاويد در تفسير قرآن مجيد
به فارسى در پنج جلد.

استاد
جعفر سبحانى , مؤلف كتاب التفسير الموضوعى كه چند جلد آن تا كنون
چاپ شده است .

چند تن
از فضلاى حوزه علميه قم , تفسير نمونه را به فارسى در بيست و هفت
جلد تأ ليف كرده اند.

حاج مير
سيد على حائرى تهرانى , صاحب تفسير مقتنياتالدرر و ملتقطات الثمر.

شيخ محمد غروى
گلپايگانى , مؤلف تفسير نورالعفران و كشف القرآن به فارسى .

حاج سيد ابراهيم بروجردى , مؤلف تفسير جامع 10 جلد به فارسى .

محمد على خالدى , مؤلف تفسير قرآن براى شما در 15 جلد به فارسى .

حاجيه خانم
امين اصفهانى [يك بانوى ايرانى ] مؤلف كنزالعرفان .

ابراهيم
عاملى , مؤلف تفسير عاملى به فارسى .

شيخ محمد جعفر دادخواه شيرازى , مؤلف تفسير شافى در 3 جلد به فارسى .

عبدالحسين آيتى , مؤلف تفسير نبى , به فارسى .

شيخ جابر انصارى , مؤلف تسير حسن به فارسى .

حاج شيخ محمد بن مهدى خالصى زاده , مؤلف تفسير خالصى زاده به فارسى .

حاج ميرزا موسى تبريزى , مؤلف تفسير ميرزا موسى به فارسى و عربى .

حاج سيد محمد تبريزى , مؤلف تفسيرالوجيز به عربى .

عبدالحجة بلاغى , مؤلف حجة التفاسير و بلاغ الاكسير.

شيخ على اكبر قرشى , صاحب تفسير احسن الحديث .

محمد جواد مغنيه , صاحب تفسير بزرگ الكاشف (به عربى , در حدود 7 مجلد),
و المبين در يك مجلد.

دكتر محمد باقر حجتى كه با همكارى عبدالكريم بيآزار شيرازى تفسير كاشف
را به فارسى نوشته و منتشر ساخته اند.

سيد محمد
كاظم عصار مؤلف تفسير القرآن الكريم كه يك جلد آن به چاپ رسيده
است .

سيد
مصطفى خمينى (شهادت 1356 ش ) مؤلف تفسيرالقرآن الكريم كه تا آيه 42
سوره بقره را در چهار جلد تفسير كرده به چاپ رسيده است .

حسين
بن احمد حسينى , مؤلف تفسير اثنى عشرى در چهار جلد.

سيد محمد حسين
فضل الله , مؤلف تفسير من وحى القرآن .

سيد محمد شيرازى , مؤلف تقريب القرآن الى الاذهان .

استاد شهيد
مرتضى مطهرى كه تفسير برخى از سوره هاى قرآن را به طور پراكنده
انجام داده تحت عنوان شناخت قرآن و به چاپ رسيده است .

مفسران معاصر از علماى اماميه پاكستان :
مولانا سيد نجف على نجف (1298 ق ) مؤلف تفسير غريب قرآن به فارسى , در
5 جلد.

مولانا سيد عمار على (م 1304 ق ) مؤلف تفسير عمدة البيان .

مولانا
سيد ابوالقاسم حائرى (م 1324 ق ) مؤلف تفسير لوامع التنزيل در 12 جلد.

مولانا قارى سيد بهادر عليشاه (م 1335 ق ) مؤلف تفسير سوره يوسف .

مولانا شيخ عبدالعلى هروى (م 1341 ق ) مؤلف تفسير قرآن از استعاذه تا
اهدنا الصراط المستقيم و تفسير آيات سوره كهف مربوط به داستان حضرت
موسى و خضر به زبان اردو.

مولانا
سيد على حائرى (فاضل نجف ) (م 1360 ق ) تفسير لوامع التنزيل در 15 جلد.

مولانا
سيد محمد احمد (م 1378 ق ) نوه سيد عمار على , مؤلف تفسير قرآن مجيد.

مولانا سيد دلدار حسين تقوى (م 1384 ق ) مؤلف تفسير آيات .

مولانا سيد
آقا مهدى رضوى (م 1406 ق ) مؤلف تعليمات قرآن و تفسير اهلالبيت ,
تعليقات تفسير
رضوى , الحجة البالغة در تفسير سوره فاتحه و نقرة النعيم تفسير
بسم الله الرحمان الرحيم .

مولانا ميرزا
يوسف حسين صدرالافاضل (م 1408 ق ) مؤلف تفسير ميزان الايمان من
آيات القرآن .

مولانا حسين بخش فاضل , نجف , مؤلف تفسير انوار النجف در 14 جلد.

مولانا
مشتاق حسين شاهدى , مؤلف تفسير سوره الحمد, و تفسير سوره اخلاص .

منابع :
قرآن مجيد, نهج البلاغه , معجم متن اللغة , احمد رضا, مفردات قرآن ,
الاتقان
فى علوم القرآن , تأ سيس الشيعة , دائرة المعارف تشيع , طبقات ابن
سعد,
ج 2, رجال , نجاشى , الفهرست , طوسى , الفهرست , ابن نديم , كشف الظنون ,
الذريعة ,
ج 4, حقائق التأ ويل , سيد رضى , اعيان الشيعة , رجال , علامه حلى ,
دايرة المعارف
فارسى , جلد 1 و 2, فرهنگ فارسى معين , جلد 5 و 6, مبانى و
روشهاى
تفسير قرآن , عميد زنجانى , تفسير و تفاسير جديد, بهاءالدين خرمشاهى ,
نخستين
مفسران پارسى نويس , استاد موسى درودى , تفسير شيعه و تفسير نويسان
آن مكتب ,
رجبعلى مظلومى , التبيان , ج 1, مفسران شيعه , محمد شفيعى , تذكره
علماى
اماميه پاكستان , سيد عارف نقوى , التفسير و المفسرون , محمد حسين
ذهبى , ج 2 و /3
سيد محمد مهدى جعفرى