لطفا منتظر باشید ...
اثر جاويدان علامه مجلسي
بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار اثر جاودانه و گرانقدر محدث جليل القدر شيعه، علامه محمدباقر مجلسي (1037ـ 1111هـ) است و اين اثر نفيس به راستي درياي ناپيدا کرانه‌اي است که معارف الهي و حقائق قرآني و تعاليم زندگيساز ائمه اطهار در آن موج مي‌زند و هيچ مخقق پژوهشگري از مراجعه به اين اثر ارزنده بي‌نياز نيست و اين مجموعه از زمان تأليفش تاکنون منبع تحقيق کساني است که مي‌خواهند دربار? علوم و معارف خاندان رسالت تحقيقي نمايند و مرحوم مجلسي از فضل الهي چنين اميدي داشته است که کتابش بحارالانوار تا قيام قائم آل محمد (ص) مرجع فضلا و انديشمندان و منبع تحقيق تمام کساني باشد که در پي تحصيل علوم ائمه اطهار مي‌باشند[1]. مانند اين کتاب در عامه و خاصه تاکنون نوشته نشده و خود وي ادعا کرده که احدي از عامه و خاصه در اين کار بر من سبقت نگرفته است[2]. مرحوم مجلسي در اين مجموعه که بايد آن را دائرة المعارف شيعه ناميد، همه گونه اخبار از تمامي کتب حديث با شرح و بيان آنها (اغلب موارد) جمع و با ترتيب صحيح و اسلوب عالي در 25 مجلد بزرگ مرتب و مهذّب نموده و از کتب اربعه و نهج‌البلاغه کمتر استفاده کرده است[3]. صاحب بحار تمام اخبار شيعه را از کتب ناياب خطي که در معرض نابودي بودند، جمع آوري کرده و معروف است که او دويست اصل از اصول چهارصدگانه روات را پيدا کرده و اخبار معتبر آنها را وارد نموده است[4] . و بيانات و توضيحات ارزشمندي نيز در بسياري از موارد افزوده است و علاوه در اکثر مواضع اخبار عامه را نيز وارد کرده و تفسير نموده است. مذاهب حکما را در هر باب به مقتضاي مقام نقل و در همه جا جرح و تعديل نموده، اين است که مي‌توان گفت: نسبت به اخبار و آثار اهل بيت عصمت (ع) کتابي بدين احاطه و جامعيت تأليف نيافته و کسي از سلف و خلف موفق به همچو خدمتي نشده است[5]. فاضل کشميري دربار? بحارالانوار مي‌نويسد: مشتمل بر 25 مجلد است که آيتي از آيات الهي و معجزه اي از معجزات حضرت رسالت پناهي است و تا حال مثل آن کتابي در مذهب اماميه که جامع احاديث متأخرين و متقدمين بوده باشد، تأليف نشده… و از کلامش ظاهر مي‌شود که مجلد بيست و ششم، نيز در آخر مجلدات مذکوره الحاق نموده، چنان که در بعضي فصول از مقدمه کتاب بحار، مي‌فرمايد که من بعضي احاديث کتب متقدمين را در کتابي عليحده که آن را به مستدرک البحار موسوم ساخته‌ام از نو ذکر خواهم نمود زيرا که الحاق در هر يک از مجلدات اين کتاب نمودن باعث تغيير بسياري از نسخ متفرقه اين کتاب مي‌گردد[6]. مؤلف کتاب مرآت الاحوال در سبب تأليف بحار مي‌نويسد: سبب تأليف اين کتاب آن است که بعد از واقعه کربلاي معلّيٰ خلفاي بني اميه عليهم اللعنة بسيار قوي بودند و تقيه بسيار شديد بود و اکثر شيعيان به اين جهت کمتر به خدمت ائمه مي‌رسيدند و احاديث فرا نمي‌گرفتند تا زمان حضرت امام باقر و امام جعفر صادق (عليهما السلام) که بني‌اميه منقرض شدند و هنوز خلفاي بني‌عباس استقلال بهم نرسانيده بودند و تقيه بسيار کم بود و شيعيان و مواليان بسيار به خدمت آن دو بزرگوار مي‌رسيدند و احاديث فرا مي‌گرفتند و چهارصد کتاب حديث نوشته شد که مشهور به چهارصد اصل است و در اعصار بعد به سبب عدم اعتناي مردم به ضبط احاديث و رغبت ايشان به علوم حکمي و اقوال فلاسفه بسياري از چهارصد اصل تلف شده بود، لهذا آخوند مرحوم سعي بليغ در ضبط و بهم رسانيدن چهارصد اصل نمود تا آن که دويست و کسري از آن جمله بهم رسانيدند و از اين که مبادا باز به طريق سابق تلف شود، مجموع را در اين کتاب جمع نمودند و مشکلات احاديث را همگي بيان و توضيح فرمودند[7]. اين کتاب گرانقدر براي اولين بار به طور کامل در تهران به همت مرحوم حاج محمدحسن ملقب به کمپاني اصفهاني و معروف به امين دار ضرب تهران در تاريخ 1303 هـ .ق شروع به چاپ گرديد و مدت دوازده سال طول کشيد تا چاپ آن پايان پذيرفت و در سال 1314 حاج امين الضرب به رحمت ايزدي پيوست و پسرش حاج حسين آقا کار پدرش را تکميل کرد و در سال 1315 تمام کتاب در 26 مجلد بزرگ از چاپ خارج و تبرعاً در ميان علما توزيع گرديد[8]. و بار ديگر از سال 1376 هـ چاپ بحارالانوار توسط دو نفر از ناشرين مهم تهران آغاز و در 110 جلد تجزيه شد و در سال 1392 به استثناي جلد مطاعن به پايان رسيد و همين چاپ که به چاپ جديد معروف است يکبار در بيروت افست شده است. جلدهاي 54ـ 57 فهرست بحارالانوار است که سيد هدايت الله مسترحمي ترتيب داده و 107 جلد باقيمانده شامل چند رساله از علماي ديگر است که عبارتند از: 1ـ الفيض القدسي في احوال العلامة المجلسي، تأليف مرحوم ميرزا حسين نوري (در ضمن ج105). 2ـ جنة المأويٰ في ذکر من فاز بلقاء الحجة، ميرزا حسين نوري (در ضمن ج53). 3ـ قسمتي از کتاب تحفة العالم في شرح خطبة‌المعالم از سيد جعفر آل بحرالعلوم طباطبائي، (در ضمن ج48). پيرامون بحارالانوار، کتابهاي زيادي به عنوان : گزيده، ترجمه، مستدرک و فهرست ترتيب يافته است و از آن جمله:گزيده‌ها و تلخيصها:
1ـ درر البحار، مولي نورالدين محمدبن مرتضي (نوده برادر فيض کاشاني)[9]. 2ـ انوار البحار، محمدبن محمد هادي نائيني. 3ـ تلخيص البحار، ميرزا محمد صادق شيرازي. 4ـ حديقة الازهار في تلخيص البحار، ميرزا محمد بن عبدالنبي نيشابوري. 5ـ تلخيص الانوار مولي محمد تقي معروف به آقا نجفي اصفهاني. 6ـ تلخيص البحار، ميرزا ابراهيم بن حسين‌بن غفار دنبلي خوئي. 7ـ دررالبحار، مولي محمدتقي بن محمد خوئي. 8ـ بنادر البحار، فيض الاسلام، همراه با ترجمه فارسي، تهران، فقيه. 9ـ منتخب بحارالانوار محمد هادي‌بن مرتضي کاشاني. 10ـ جامع المعارف في ترجمة ثاني البحار. 11ـ جوامع الحقوق في انتخاب المجلد السادس عشر. 12ـ حقائق الاسرار في ترجمة السابع عشر من البحار.مستدرکها:
1؟ـ معالم العبر (مستدرک جلد 17) ميرزا حسين نوري. 2ـ مستدرک مزار بحار، ميرزا حسين نوري. 3ـ مستدرک اجازات بحارالانوار، ميرزا محمدبن رجب علي عسکري تهراني. 4ـ مستدرک البحار، تأليف چنين کتابي از جمله آرزوهاي خود علامه مجلسي بوده و بارها وعده آن را داده بود وليکن اجل به او مهلته نداد و در اين اواخر ميرزا محمد تهراني به نوشتن چنين کتابي در چهار مجلد بزرگ موفق گرديد[10]. 5ـ رياض الابرار (مستدرک اجازات بحار) سيد محمد علي‌بن سيد محمد هاشم (صاحب روضات الجنات)[11]. 6ـ جنة المأويٰ في ذکر من فاز بلقاء الحجة، ميرزا حسين نوري (در ضمن ج53 بحار). 7ـ عوالم العلوم و المعارف و الاحوال من الآيات و الاخبار و الاقوال، تأليف شيخ عبدالله بحراني اصفهاني که يکي از شاگردان علامه مجلسي است اين کتاب از بحار بزرگتر است و تعداد مجلدات آن بيش از بحار مي‌باشد. محدث نوري درباره اين کتاب گفته، عوالم همان بحار است الا اين که کمي از لحاظ ترتيب و صورت با آن فرق دارد[12].فهرستها:
1ـ سفينة البحار و مدينة الحکم و الآثار (در دو جلد) تأليف شيخ عباس قمي. 2ـ مستدرک سفينة البحار (10 جلد) تأليف مرحوم شيخ علي نمازي شاهرودي. 3ـ التطبيق بين السفينة و ا لبحار بالطبعة الجديده سيد جواد مصطفوي. 4ـ المعجم المفهرس لالفاظ عناوين ابواب بحارالانوار، کاظم مراد خاني، تهران. 5ـ مفتاح الابواب لکتب البحار، شيخ جواد اصفهاني به همراه تطبيق طبع جديد، سيد محمود موسوي دهسرخي. 6ـ فهرست ما في البحار، سيد محمدبن احمد حسين لاهيجاني. 7ـ درر الاخبار، در فهرست تمام مجلدات بحارالانوار سيد مهدي‌بن سيد فضل الله حجازي. 8ـ مصابيح الانوار فهرست تمام مجلدات بحار ميرزا محمدبن رجب علي عسکري تهراني. تمام آنچه ياد شد، مفيد و سودمند مي‌باشد و بي‌گمان تمامي آنها در جهت اهدافي که محققان و نگارندگان آنها در نظر گرفته بودند، کارآمد و مفيد مي باشد اما گستردگي آگاهيهاي پراکنده شده در صفحات اين کتاب عظيم و سهل الوصول ساختن دستيابي و زودياب نمودن اين همه نصوص فهرست راهنماي جامعتر و دقيق‌تر و فني‌تر از اينها مي‌خواست که الحمدلله فهرست جامع المعجم المفهرس لالفاظ احاديث بحارالانوار اخيراً در حوزه علمي? قم انتشار يافت و اين معجم بزرگ که نتيجه تلاش دهها محقق و فاضل حوزه در مدت نزديک به ده سال مي‌باشد، به راستي در ميان معجم‌ها از نوعي ديگر است. بنياد معجم به سال 1363در مرکز مطالعات و تحقيقات اسلامي حوزه علميه قم پي نهاده شد و دهها تن محقق و پژوهشگر بر تدوين و تنظيم اين اثر بزرگ همت گماشتند و اکنون دو جلد اين فهرست بزرگ (جلد اول باب الهمزة، جلد دوم، باب الباء ـ جعفريا) منتشر شده است و بقيه مجلدات آن که مجموعاً ده جلد خواهد بود، به مرور انتشار خواهد يافت. باز يادآور مي‌شويم بحارالانوار درياي ژرف و اقيانوس ناپيدا کرانه‌اي است که با اين سفينه‌ها و فهرستها نمي‌توان بر آن احاطه پيدا کرد و بايد تحقيق و بررسي بحارالانوار به صورتهاي گوناگون ادامه يابد.[1] . بحارالانوار، ج1، ص6. [2] . مدرک قبل. [3] . امل الامل، ج2، ص248. [4] . مرآت الاحوال، ص116. [5] . ريحانة الادب، ج5، ص195. [6] . نجوم السماء، ج5، ص194. [7] . مرآت الاحوال ، ص116. [8] . الذريعة، ج3، ص17. [9] . زندگي نامه علامه مجلسي، ج2، ص308. [10] . الذريعة، ج1، ص124. [11] . زندگي نامه علّامه مجلسي، ج2، ص299. [12] . الذريعة، ج3، ص27.
