شماره مقاله:196
آسْتارا، شهري کوچک در ساحل غربي درياي خزر و در شماليترين نقطة استان گيلان و
آخرين نقطة مرزي ايران و شوروي، مرکز شهرستان آستارا (هـ م) و تابع استان گيلان با
908‘25 نفر جمعيت (سرشماري 1356ش) و ْ48 و َ51 و ً35 طول شرقي و ْ38 و َ26 و ً25
عرض شمالي. اين شهر از نظر جغرافيايي بر سر سه راه قرار گرفته است: راه جنوبي آن از
کنار درياي خزر به بندر انزلي و راه شمالي آن از کنارة همين دريا به ارّان (هـ م)
که روسها آن را آذربايجان شوروي خواندهاند، کشيده شده است. راه غربي آن که از
گردنة حيران ميگذرد، به اردبيل ميرسد. آستارا از شرق به درياي خزر، از شمال به
آستاراي شوروي، از غرب به شهرستان اردبيل و از جنوب به منطقة طالشنشين گرگانرود
محدود است. رود آستارا که از کنار راه شوسة آستارا ـ اردبيل ميگذرد، آستاراي ايران
را از آستاراي شوروي جدا ميسازد. آستارا در اراضي هموار ساحلي واقع است و سطح آن
در حدود 28 متر از سطح درياي آزاد پايينتر است. فاصلة آن تا رشت، مرکز استان، 190 و
تا تهران 540 کمـ است. زبان اصلي اهالي ترکي و احياناً طالشي است.
سابقة تاريخي: قديمترين مأخذي که در آن از آستارا يادي به ميان آمده، کتاب
حدودالعالم (تأليف 372ق/982م) است. در اين کتاب، آستارا به شکل «استراب» ضبط گشته و
جزو ناحية گيلان دانسته شده است (ص 149). پس از آن، قديميترين مورّخي که از آستارا
نام برده است، سيدظعيرالدّين مرعشي است. وي 3 بار اين محل را به نام «آستارا» (صص
283، 292، 296) و يکبار به نام «استاره» (ص 227) آورده است. بيشتر مؤلفان بعدي
مانند عليبن شمسالدينبنحاجيحسين لاهيجي و عبدالفتاح فومني و ميرخواند، همه نام
اين شهر را به صورت «آستارا» آوردهاند. تنها در صريحالملک (که دربارة موقوفات
مزار شيخصفيالدين اردبيلي است)، اين نام به شکلهاي «اصطاراب» «اصطراب» (صص 136
الف و ب، 138 ب) و «استاره» ديده ميشود که 2 صورت اول با شکل مذکور در حدودالعالم
قرابت دارد.
از جهانگردان، کاني از اين شهر نام برده و آن را توصيف کردهاند. شايد وصف ابت
رساتر از ديگران باشد. وي که در 1259ق/1843م از اين محل ميگذشته، نام اين شهر را
«دهنه کنار» ضبط کرده است. به نوشتة او دهکدة دهنه کنار در مصبّ رودخانه آستارا
است، داراي 50 تا 60 خانوار جمعيت است و دکانهايي دارد که اجناس آن به خاج ايران
حمل ميشود (دانشنامة ايران و اسلام). آستارا به موجب عهدنامة گلستان که در
1228ق/1811م ميان دولت ايران و روسيه منعقد شد به دو قسمت تقسيم گرديد. قسمتي از
اين شهر که در شمال رودخانة آستارا است، به دولت روسيه واگذار گرديد و رودخانة
آستارا مرز ميان دو کشور شناخته شد.
مآخذ: جهادسازندگي، فرهنگ اجتماعي، استان گيلان، دهات و مزارع، تهران، 1363ش، صص و،
1-4؛ حدودالعالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، طهوري، 1362ش؛ سازمان برنامه و
بودجة استان گيلان، آمارنامه، 1363ش، ص 16؛ ستوده، منوچهر، از آستارا تا استارباد،
تهران، انجمن آثار ملي، 1349ش؛ 10/8-23؛ دانشنامة ايران و اسلام؛ دايرهالمعارف
فارسي؛ صريحالملک، نسخة عکسي شماره 4498 کتابخانة مرکزي دانشگاه تهران؛ فرهنگ
جغرافيايي ايران، به کوشش حسينعلي رزمآرا، تهران، ادارة جغرافيايي ارتش، 1330ش؛
فرهنگ آباديهاي کشور، سرشماري آبان 1355ش، تهران، ج 8، استان گيلان؛ فومني،
عبدالفتاح، تاريخ گيلان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، بنياد فرهنگ ايران، 1349ش؛
مرعشي، ظهيرالدين، تاريخ گيلان و ديلمستان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، بنياد
فرهنگ ايران، 1350ش.
منوچهر ستوده