لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:4509
بَحّاثى، ابوجعفر محمد بن اسحاق بحاثى زوزنى (د 463ق/ 1071م)، اديب و
قاضى. وي از جدش محمد بن حسين بحاث نسب گرفته است؛ نسبت زوزنى نيز شهر
خاستگاه او زوزن (ميان هرات و نيشابور) را نشان مى‌دهد (باخرزي، 2/1366؛
قفطى، المحمدون...، 1/151؛ غزي، 684؛ عبدالقادر، 3/87).
بحاثى شاعر و اديبى زبردست و نساخى ماهر بود، چندان‌كه وي را زينت زوزن
خوانده‌اند (ثعالبى، 2/30؛ ياقوت، ادبا، 18/20؛ قفطى، همانجا). او كه حنفى
مذهب بود، نسبت به آيين تسنن تعصب بسيار مى‌ورزيد (صريفينى، 1/51؛ ياقوت،
همان، 18/18)؛ اما تعصب در دين مانع از آن نبود كه وي با زبانى زهرآگين
به هجو مردمان پردازد. او در اين كار چندان افراط مى‌ورزيد كه هيچ‌كس، از
گزند زبانش در امان نبود. بحاثى - چنانكه خود مى‌گويد - هر كس را كه مى‌ديد،
نخست هجو وي در ذهنش نقش مى‌بست (صريفينى، همانجا؛ ياقوت، همان، 18/19؛
صفدي، 2/197).
بحاثى خط نسخ را نيكو مى‌نوشت و كتابهايى نيز به خط او در دست بوده است.
عبدالغافر فارسى مى‌گويد: بحاثى نسخه‌اي از غريب‌الحديث ابو سليمان خطابى را
كه خود نگاشته بود، به قصد سماع نزد پدربزرگش عبدالغافر بن محمد، و براي
تصحيح نزد ابوسعد ابن دوست قرائت كرد و مى‌افزايد: نسخه‌اي به آن زيبايى و
وضوح هرگز نديده بوده است. همو در جاي ديگر مى‌گويد كه نسخه‌اي از كتاب
يتيمةالدهر ثعالبى در 5 جلد به خط زيباي وي ديده كه به 30 دينار نيشابوري -
كه بس كمتر از بهاي واقعى آن بوده - به فروش رسيده است (نك: صريفينى،
1/51 -52؛ ياقوت، همان، 18/20؛ قفطى، انباه...، 3/67).
بحاثى در مدرسة سيوري در دروازة عَزْره از محلات نيشابور (ياقوت، بلدان،
3/668) زندگى مى‌كرد و در غزنه وفات يافت (صريفينى، 1/52؛ ياقوت، ادبا، نيز
عبدالقادر، همانجاها). او علاوه بر ادب، در حديث نيز دستى داشته است (نك:
ياقوت، همان، 18/22)؛ اما شهرتش به سبب آثار و تأليفات متعددي است كه در
جد و هزل تأليف كرده بود (صريفينى، 1/51؛ ياقوت، همان، 18/18؛ قفطى، همان،
3/66). در مورد ديوان شعرش، ياقوت از قول محمد بن محمود نيشابوري در سرالسرور
مى‌گويد: شعرش بيش از 20 هزار بيت است كه در 9 مجلد گردآمده (همان،
18/26-27؛ نيز نك: صفدي، 2/199). علاوه بر اين، باخرزي (2/1374) و عبدالغافر
فارسى (نك: ياقوت، همان، 18/22) ديوان او را ديده، و پسنديده بودند. آنچه
امروزه از اشعار وي باقى مانده، ابياتى است پراكنده كه در منابع مختلفى
چون دمية القصر (باخرزي، 2/1376)، تتمة اليتيمة (ثعالبى، همانجا)، معجم‌الادباء
(ياقوت، همانجا) آمده است. بحاثى علاوه بر شعر هجو كه ماية شهرت او بوده،
در رثا، غزل، وصف، مدح (ثعالبى، 2/30-31) و خمريات و فخر (باخرزي،
2/1380-1384) نيز شعر سروده بود.
ديگر آثاري كه به وي نسبت داده‌اند، اينهاست: 1. شرح ديوان بحتري كه
ياقوت آن را بزرگ و سرشار از علم و فوايد بسيار وصف مى‌كند و مى‌افزايد كه
جزاين كتاب، اثري از بحاثى نمى‌شناخته است (همانجا). 2. نحو القلوب است
(سمعانى، 2/98؛ ابن اثير، 1/123؛ بغدادي، 2/629؛ كحاله، 9/41)، كه هيچ
اطلاعى از محتوايش در دست نيست. علاوه بر اين، بغدادي اثر ديگري به نام
بحرالقلوب به وي نسبت داده (1/165) كه شايد همان نحو القلوب باشد كه
تحريف شده است.
مآخذ: ابن اثير، على، اللباب، بغداد، مكتبة المثنى؛ باخرزي، على، دمية القصر،
به كوشش محمد تونجى، بيروت، 1971م؛ بغدادي، ايضاح؛ ثعالبى، عبدالملك، تتمة
اليتيمة، به كوشش عباس اقبال آشتيانى، تهران، 1353ش؛ سمعانى، عبدالكريم،
الانساب، حيدرآباد دكن، 1383ق/1963م؛ صريفينى، ابراهيم، تاريخ نيسابور
(منتخب السياق عبدالغافر فارسى)، به كوشش محمدكاظم محمودي، قم، 1362ش؛
صفدي، خليل، الوافى‌بالوفيات، به‌كوشش س. ددرينگ، ويسبادن، 1394ق/1974م؛
عبدالقادر قرشى، الجواهرالمضية، به‌كوشش عبدالفتاح محمدحلو، 1413ق/1993م؛
غزي، تقى‌الدين، الطبقات السنية فى تراجم الحنفية، نسخة عكسى موجود در
كتابخانة مركز؛ قفطى، على، انباه الرواة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم،
قاهره، 1374ق/ 1955م؛ همو، المحمدون من الشعراء، به كوشش محمد عبدالمعيد،
حيدرآباد دكن، 1385ق/1966م؛ كحاله، عمررضا، معجم المؤلفين، بيروت، 1957م؛
ياقوت، ادبا؛ همو، بلدان. محمدعلى سلمانى مروستى
