روش تفسير ظاهر قرآن

دكتر جعفر نكونام

استاديار دانشگاه قم

چكيده

آيات قرآن كريم همراه با قرائن متعددي است كه برخي از مهمترين آنها عبارتند از: زمان نزول، مكان نزول، سبك بيان، سياق، شان متكلم و شان مخاطب . روش كشف مراد الهي از آيات قرآن - كه از آن به روش تفسير ظاهر قرآن تعبير شده است - توجه به همه قرائن است . در اين مقاله مراد الهي و قرائن مذكور تبيين شده است .

كليد واژه‏ها: تفسير قرآن، ظاهر قرآن، منطوق و مفهوم، زمان نزول، مكان نزول، سبك گفتاري، سياق، شان متكلم و شان مخاطب .

1) مقدمه

پرسشي كه در اين نوشتار سعي مي‏رود به آن پاسخ روشني داده شود، اين است كه چگونه مي‏توان از ميان معاني متعددي كه از ظاهر پاره‏اي از آيات به ذهن متبادر مي‏شود، به مراد خداي تعالي پي برد .

مقصود از تفسير ظاهر قرآن كشف مراد الهي از آيات قرآن است; در مقابل تفسير باطن قرآن كه از آن كشف لوازم مراد الهي از آيات قرآن را منظور داريم [1].

ضرورت طرح اين پرسش و پاسخ‏دهي به آن از اين جهت است كه به نظر نگارنده هنوز نه اصل پرسش به روشني تبيين شده و نه پاسخ آن به طور منقح و كامل بيان گرديده است .

اجمالا پاسخ سؤال مذكور اين است كه روش كشف مراد الهي از آيات قرآن اين‏چنين است كه بايد در تفسير آيات قرآن به تمام قرينه‏هاي آن عنايت كرد; چرا كه بسنده كردن به پاره‏اي از قرائن، مفسر را به مراد الهي رهنمون نمي‏سازد .

2) تعريف مصطلحات

قبل از پرداختن به تفصيل پاسخ، تعريف‏شماري از مصطلحات ضروري مي‏نمايد .

1- 2) تعريف روش

روش به معناي نوع رفتن و حركت كردن است و غرض از روش تفسير ظاهر قرآن ، نوع حركت فكري مفسر به سوي كشف مراد الهي از آيات است .

نوع حركت فكري مفسر همسان نوع حركت راننده در جاده است; همانطور كه راننده با توجه به نوع و كمال و نقصان علائم پيرامون جاده، روش حركت‏به سوي مقصد را معين مي‏سازد و با عنايت‏به آنها به مقصد مي‏رسد و يا احيانا با بي‏توجهي به برخي از آنها از رسيدن به مقصد باز مي‏ماند، مفسر نيز با عنايت‏به نوع و كمال و نقصان قرائني كه در تفسير ظاهر آيات مورد توجه قرار مي‏دهد، حركت فكري خود را به مقصد كشف مراد الهي به گونه‏اي درست‏يا نادرست‏سامان مي‏دهد .

به نظر نگارنده، روش صحيح تفسير ظاهر قرآن - يعني كشف مراد الهي - اين است كه همه قرائن حقيقي كلام خدا مورد توجه مفسر قرار گيرد . مهمترين قرائن مذكور عبارت است از: شان خداي تعالي، شان مخاطبان اوليه قرآن ، سبك قرآن ، سياق آيات، زمان نزول و مكان نزول كه شرح آنها در ادامه مي‏آيد .

2- 2) مفهوم تفسير

غرض از تفسير در اينجا كشف مداليل آيات بطور مطلق است; اعم از مدلول جدي و مداليل لازم آن . مدلول جدي يا تصديقي آن است كه گوينده كلام در نيت‏خود دارد .

توضيح آنكه مداليلي كه از ظاهر كلام به ذهن مخاطب مي‏رسد، دو نوع است: يك نوع آن است كه مخاطب به مراد متكلم بودن آن باور ندارد و نوع ديگر آن است كه مخاطب آن را مراد متكلم مي‏شمارد . در اصول فقه، نوع اول را مدلول تصوري و نوع دوم را مدلول تصديقي مي‏نامند [2].

مدلول لازم آن است كه همراه مدلول جدي يا تصديقي است و با تدبر در اين مدلول فهميده مي‏شود; مثل «لاتقل لهما اف‏» [اسراء 23] كه مدلول جدي آن «به پدر و مادر اف مگو» است و مداليل لازم آن عبارت است از: با آندو نرمي كن! به آندو دشنام مده! آندو را مزن! [3].

با عنايت‏به همين معنا از تفسير است كه در اين نوشتار لفظ تفسير به ظاهر قرآن اضافه شده است و غرض از اين اضافه تحديد مجال بحث در مدلول جدي است .

ناگفته نماند كه اگر تفسير به كشف مراد جدي تعريف شده بود، اين اضافه معنايي نداشت .

3- 2) معناي ظاهر

مقصود از ظاهر در اينجا ظاهر نهايي است; نه ظاهر بدوي . معناي ظاهري دو نوع است: يك نوع آن است كه در بدو مواجهه مخاطب با كلام به ذهن او متبادر مي‏شود . چنين مواجهه‏اي كه بدون جستجوي همه قرائن است، بسا ممكن است‏به فهم مراد جدي نيانجامد و معنايي خلاف مراد متكلم به ذهن متبادر سازد . نوع ديگر آن است كه پس از فحص همه قرائن و توجه به تمام آنها در ذهن مخاطب حاصل مي‏شود . نوع اول را ظاهر بدوي يا ظاهر بسيط يا تصديقي اول و نوع دوم را ظاهر نهايي يا ظاهر معقد يا تصديقي دوم خوانده‏اند [4].

چنين معنايي از ظاهر همه اقسام معاني ذيل را در بر مي‏گيرد:

الف معاني چهارگانه منصوص، ظاهر، مجمل و مؤول: توضيح آنكه كلام از لحاظ دلالت‏بر معناي مراد به طور كلي از دو حال بيرون نيست: يا بر يك معنا دلالت دارد كه آن را «نص‏» گويند يا بر بيش از يك معنا دلالت دارد . چنين كلامي نيز دو گونه است: يا هيچيك از معاني آن بر ديگر معاني رجحاني ندارد كه آن را «مجمل‏» خوانند يا يكي از معاني آن بر ديگر معاني رجحان دارد . چنين كلامي نيز به دو صورت است: يا مراد متكلم معناي راجح است‏يا معناي مرجوح . در صورت اول آن را «ظاهر» و در صورت دوم آن را «مؤول‏» نامند [5].

چنانكه پيش از اين آمد، غرض از تفسير ظاهر كشف مراد جدي است; از اين رو با عنايت‏به اينكه مراد جدي در نص و ظاهر معلوم است، تنها مجمل و مؤول نيازمند تفسير ظاهرند .

همانطور كه ملاحظه شد، در اينجا از دو ظاهر سخن رفت: يكي ظاهري كه در تقسيم چهارگانه مطرح است و ديگري ظاهري كه موضوع بحث اين نوشتار است . نسبت ميان اين دو ظاهر عموم و خصوص مطلق است و به عبارت ديگر ظاهر اولي يكي از اقسام ظاهر دومي است . ظاهر قسيم نص از نوع ظاهر بدوي است (1) ; ولي ظاهر مورد بحث، ظاهر نهايي است .

ب معاني سه‏گانه مطابقي، تضمني و التزامي: بيان اين موضوع آن است كه معناي لفظي به طور كلي دو نوع است: وضعي و استعمالي . معناي وضعي آن است كه لفظ براي آن وضع شده است; مثل اسد براي حيوان درنده معروف و معناي استعمالي آن است كه لفظ در جمله و كاربرد زباني بر آن دلالت دارد . نسبت ميان معناي استعمالي و معناي وضعي سه‏گونه است: يا معناي استعمالي با معناي وضعي مطابقت دارد كه آن را معناي مطابقي گويند; مثل شير، شكم گوزن را دريد; يا معناي استعمالي بر جزئي از معناي وضعي دلالت دارد كه آن را معناي تضمني خوانند; مانند خانه خراب شد كه مراد سقف يا ديوار خانه است; يا معناي استعمالي با معناي وضعي مباينت دارد; مانند از شهر نان خريدم كه مقصود نانواي شهر است . گاهي اين معناي اخير را كه لازم معناي وضعي است، معناي التزامي مي‏نامند و گاهي دو معناي اخير يعني تضمني و التزامي را به اين نام مي‏خوانند [6] ; همچنين زماني معناي مطابقي را معناي حقيقي و معاني تضمني و التزامي را معناي مجازي نامبردار مي‏سازند [7].

ناگفته نماند كه‏گاهي هم معناي مطابقي كلام مراد گوينده است و هم معناي التزامي آن; مثل زماني كه خوشنويس به قصد نوشتن به كسي بگويد: دوات را بياور . او هم خود دوات و هم مركب داخل آن و قلمي را كه با آن مي‏نويسد، اراده كرده است و گاهي تنها معناي مطابقي مراد است; مانند زماني كه همو به قصد ريختن مركب در دوات، همان جمله را بگويد و گاهي فقط معناي التزامي مراد است; نظير وقتي كه كسي به قصد ابراز نفرت از مخاطبش به او بگويد: گم شو; بدون آنكه رفتن او را از نزدش قصد كرده باشد .

غرض از تفسير ظاهر قرآن كشف مراد خداي تعالي از آيات است; اعم از اينكه يكي از معاني مطابقي يا التزامي را اراده كرده باشد يا هر دو معنا را قصد نموده باشد .

4- 2) منطوق و مفهوم

در علم اصول، معاني كلام را به اعتباري دو قسم مي‏شمارند: منطوق و مفهوم . منطوق در لغت‏يعني آنچه به نطق و لفظ در آمده است و آن عبارت از همان متن كلام است; ولي در اصطلاح معنايي است كه متن كلام در هنگام نطق بر آن دلالت دارد; بنابراين در اين خصوص، مدلول به اسم دال ناميده شده است، و مفهوم معنايي است كه با تدبر در منطوق فهميده مي‏شود . بسياري منطوق را معناي مذكور در كلام و مفهوم را معناي غيرمذكور در كلام خوانده‏اند [8].

هر يك از منطوق و مفهوم داراي اقسامي است: منطوق را دو قسم دانسته‏اند: صريح و غيرصريح . منطوق صريح معنايي است كه كلام بر آن به نحو مطابقه‏اي يا تضمني دلالت دارد و منطوق غيرصريح يا سياقي معنايي است كه كلام بر آن به نحو التزامي دلالت مي‏كند . منطوق غيرصريح را نيز سه قسم شمرده‏اند: اقتضائي، تنبيهي و اشاري . معناي اقتضائي آن است كه صدق يا صحت آن مقتضي تقدير گرفتن كلمه‏اي است; مثل آيه شريفه «واسال القرية‏» (2) [يوسف‏82] كه صحت آن مستلزم تقدير گرفتن كلمه «اهل‏» است و معناي تنبيهي آن است كه از قرينه متصل به كلام فهميده مي‏شود; مثل حديث «لايقضي القاضي و هو غضبان‏» (3) [9] كه از «و هو غضبان‏» دانسته مي‏شود، علت ممنوع بودن حكم، غضب است و معناي اشاري آن است كه از قرينه منفصل از كلام فهميده مي‏شود; مانند آيه شريفه «انا انزلناه في ليلة‏القدر» (4) [قدر1] كه با انضمام آيه كريمه «شهر رمضان الذي انزل فيه القرآن‏» (5) [بقره 185] به آن دانسته مي‏شود كه شب قدر در ماه رمضان است [10].

مفهوم را نيز دو قسم دانسته‏اند: مفهوم موافق و مفهوم مخالف . مفهوم موافق آن است كه در سلب يا ايجاب موافق منطوق باشد و مفهوم مخالف آن است كه در سلب يا ايجاب مخالف منطوق باشد; مانند آيه شريفه «ان جاءكم فاسق بنبا فتبينوا» (6) [حجرات‏6] كه مفهوم موافقش آن است كه اگر كافري خبري آورد، به طريق اولي وارسي كنيد و مفهوم مخالفش آن است كه اگر عادلي خبري آورد، نيازي به وارسي نيست [11].

چنانكه از كتب اصولي بر مي‏آيد، از ميان معاني مذكور، در هنگام نطق فقط معناي منطوق، مراد ناطق است; جز معناي اشاري كه در هنگام نطق مراد ناطق نيست و نيز مفاهيم كه پس از نطق و با تدبر فهميده مي‏شود [12].

به نظر مي‏رسد، ملاك تعيين اينكه چه معناهايي در كلام مراد گوينده است، توجه گوينده يا شنونده به آنهاست . آنچه معمولا گويندگان يا شنوندگان بويژه افراد عادي در هنگام تكلم به آن توجه دارند، صرفا منطوق كلام است . براي مثال، وقتي كودكي به مادر خود مي‏گويد: تو را دوست ندارم و پدر خطاب به كودك مي‏گويد: چنين نگو! مراد پدر فقط همين است كه كودك آن سخن را به مادر نگويد . كودك نيز به بيش از آن توجهي ندارد; بنابراين بايد گفت كه مراد گوينده تنها منطوق است .

البته ميزان توجه به معاني كلام نسبي است و متناسب با هوش و دانش گوينده و شنونده، ميزان معاني مورد توجه تفاوت پيدا مي‏كند; چنانكه درباره خداي تعالي كه عالم مطلق است، نمي‏توان گفت كه در وقت نزول قرآن صرفا به منطوق آيات توجه داشته و فقط همان را اراده فرموده است .

3) محدوده بحث

چنانكه آمد، هدف از اين بحث، بررسي روش تفسير ظاهر قرآن يا كشف مراد خداوند از آيات قرآن است; البته نه همه مرادهاي خداوند; بلكه آنكه از منطوق آيات قرآن قابل كشف است; بنابراين در اينجا نه از آياتي بحث مي‏شود كه منطوق آنها مكشوف و آشكار است و نه از مداليلي سخن مي‏رود كه وراي منطوق آيات است .

بر اين اساس، محدوده بحث، منطوق آياتي است كه معناي واحد و معيني ندارند; بلكه بيش از يك معنا دارند; بعلاوه هيچيك از معاني آن آيات بر ديگري رجحان ندارد يا اگر يكي از معاني آنها در بدو راي راجح به نظر مي‏رسد; لكن آن معنا با ادله معتبر در تعارض است . نتيجه آنكه آيات مورد بحث، دو دسته‏اند: آيات مجمل و آيات مؤول .

تعيين معناي مراد در اين آيات، نيازمند كشف قرائني است كه يكي از معاني آنها را تقويت كند . در اين نوشتار برخي از مهمترين آنها معرفي مي‏شود .

4) روش كشف مراد آيات

همانطور كه مذكور افتاد، مفسر در حركت تفسيري خود در چند راهه‏هاي معاني آيات در صورتي به سر منزل مقصود - يعني كشف مراد الهي مي‏رسد كه به همه علائم و قرائن پيرامون راه تفسير عنايت كند . برخي از مهمترين علائم و قرائن مذكور به شرحي است كه در پي مي‏آيد .

1- 4) زمان نزول آيات

نزول قرآن كريم به تدريج و طي حدود بيست و سه سال بوده و مدت نزول آن از دو دوره متمايز به نام دوره مكي و دوره مدني تشكيل شده است . در هر دوره شرايط سياسي و اجتماعي ويژه‏اي حاكم بوده است . عدم توجه به اين حقيقت، ممكن است مفسر را در جاده تفسير پاره‏اي از آيات به انحراف كشاند . تفسير «جهاد» در دو آيه ذيل از آن جمله است:

خداي تعالي در سوره عنكبوت مي‏فرمايد: «و من جاهد فانما يجاهد لنفسه ان الله لغني عن العالمين‏» [آيه 6] (و هر كه جهاد كند، جز اين نيست كه به سود خويش جهاد مي‏كند; زيرا كه خداوند از جهانيان بي‏نياز است).

نيز در سوره توبه مي‏فرمايد: «و اذا انزلت‏سورة ان آمنوا بالله و جاهدوا مع رسوله استئذنك اولوا الطول منهم و قالوا ذرنا نكن مع القاعدين‏» [آيه 86] (و چون سوره‏اي نازل شود كه به خدا ايمان آوريد و همراه پيامبرش جهاد كنيد، ثروتمندانشان از تو اجازه خواهند و گويند: «بگذار كه ما با خانه‏نشينان باشيم‏» ).

چنانكه ملاحظه مي‏شود، لفظ جهاد هم در سوره عنكبوت كه از سوره‏هاي مكي است و هم در سوره توبه كه از سوره‏هاي مدني است، آمده است و حال آنكه جهاد به معناي جنگ و قتال فقط در دوره مدني واقع شده است . عدم توجه به اين امر ممكن است مفسر را به اين پندار بكشاند كه اين لفظ در سوره عنكبوت به همين معناست; چنانكه برخي از مفسران چنين احتمال داده‏اند [13] ; در حالي كه با عنايت‏به زمان نزول آن بايد لفظ جهاد را در اين سوره بر همان معناي لغوي‏اش يعني مطلق تلاش تؤام با رنج‏حمل كرد; همان‏طور كه اغلب مفسران چنين كرده‏اند [14].

2- 4) مكان نزول آيات

قرآن در مكان‏هاي مختلفي نزول يافته است . از رسول خدا صلي الله عليه و آله وسلم آورده‏اند كه قرآن در سه جا نازل شده است: «مكه، مدينه و شام‏» [15]. مكه حوالي آن مثل مني، عرفات و حديبيه، و مدينه اطراف آن مانند بدر، احد و سلع را در بر مي‏گيرد و مراد از شام بيت‏المقدس و تبوك مي‏تواند باشد [16].

عدم عنايت‏به اينكه آيات قرآن در چه سرزميني و حتي در چه مكاني از آن نازل شده است، ممكن است مفسر را به تفسيري نادرست از آيات سوق دهد . تفسير آيه تطهير از آن جمله است . اين آيه و آيه بعد از آن چنين است: «وقرن في بيوتكن و لا تبرجن تبرج الجاهلية الاولي و اقمن الصلوة و اتين الزكوة و اطعن الله و رسوله انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهركم تطهيرا . و اذكرن ما يتلي في بيوتكن من ايات الله و الحكمة ان الله كان لطيفا خبيرا» [احزاب 33 و 34] (و در خانه‏هايتان بمانيد و مانند روزگار جاهليت قديم زينتهاي خود را آشكار مكنيد و نماز برپا داريد و زكات بدهيد و خدا و فرستاده‏اش را فرمان بريد . خدا فقط مي‏خواهد آلودگي را از شما ساكنان خانه بزدايد و شما را پاك گرداند و آنچه را كه از آيات خدا و [سخنان] حكمت [آميز] در خانه‏هاي شما خوانده مي‏شود، ياد كنيد . براستي خدا همواره باريك بين و آگاه است).

چنانكه ملاحظه مي‏شود، سياق جمله «انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهركم تطهيرا» با صدر آيه و آيه بعد ناهمگون است: اين جمله خطاب به مردان است; ولي صدر آن و آيه بعد خطاب به همسران پيامبر صلي الله عليه و آله وسلم است . چنين اختلاف سياقي از ديرباز مفسران فريقين را بر آن داشته است كه آراي گوناگوني درباره آن اظهار كنند: قريب به اتفاق مفسران اهل سنت در صدد برآمده‏اند كه جمله مذكور را با صدر و ذيلش متناسب نشان دهند و علاوه بر علي، فاطمه، حسن و حسين عليهم السلام، همسران پيامبر صلي الله عليه و آله وسلم را نيز مشمول آن بشمارند [17] ; ولي همه مفسران شيعه بر اين باورند كه آن جمله فقط شامل همان چهارتن است و همسران پيامبر صلي الله عليه و آله وسلم را در بر نمي‏گيرد و حتي برخي از آنان به نزول جداگانه آن جمله قائلند [18].

قبل از بيان نقش قرينه مكان در تفسير صحيح اين آيات شايان ذكر است كه تفسير اهل سنت‏به دلايلي چند مردود است; از آن جمله اينكه اولا در همين دو آيه خطاب به همسران پيامبر صلي الله عليه و آله وسلم، لفظ «بيوتكن‏» (خانه‏هايتان) آمده و نيز در آيه 53 همين سوره براي اشاره به همين خانه‏ها، لفظ «بيوت النبي‏» (خانه‏هاي پيامبر) به كار رفته است . اگر مراد از «اهل البيت‏» (ساكنان خانه)، همسران پيامبر صلي الله عليه و آله وسلم بود، مناسبت داشت كه به جاي آن، «اهل‏البيوت‏» ذكر مي‏شد; ثانيا اهل‏البيت تا قبل از نزول آيه تطهير در معناي خاصي مصطلح نشده بود و به همان معناي لغوي - يعني ساكنان خانه به كار مي‏رفته است; نظير اين آيه خطاب به حضرت ابراهيم عليه السلام و همسرش: «قالوا اتعجبين من امرالله رحمت‏الله و بركاته عليكم اهل‏البيت انه حميد مجيد» [هود73] (گفتند: (7) «آيا از كار خدا تعجب مي‏كني؟ رحمت‏خدا و بركات او بر شما ساكنان خانه باد . بي‏گمان، او ستوده‏اي بزرگوار است). شايان ذكر است كه هرگاه اهل به مكاني اضافه شود، به معناي ساكنان است; مثل اهل المدينه و اهل القري; بنابراين مراد از «اهل البيت‏» نمي‏تواند، همسران پيامبر صلي الله عليه و آله وسلم باشد; چون آنان در يك خانه ساكن نبودند .

به نظر نگارنده، مقصود از «البيت‏» در آيه تطهير، خانه ام‏سلمه است و مراد از «اهل البيت‏» ساكنان آن خانه در زمان نزول اين آيه‏اند; يعني رسول خدا صلي الله عليه و آله وسلم، علي، فاطمه، حسن و حسين عليهم السلام; زيرا اولا همانطور كه آمد، اهل وقتي به مكاني اضافه شود، به معناي ساكنان آن مكان است و آن تمام ساكنان آن را اعم از ذكور و اناث در بر مي‏گيرد; چنانكه «اهل البيت‏» در سوره هود شامل حضرت ابراهيم عليه السلام و همسر اوست; ثانيا جمله «انما . . .» خطاب به افراد ذكور است و به هنگام نزول آن تنها در خانه ام‏سلمه افراد ذكور ساكن بودند; ثانيا پيامبر صلي الله عليه و آله وسلم در حديث كساء و احاديث مشابه آن فقط ايشان را «اهل‏البيت‏» خوانده و مصداق جمله مذكور به شمار آورده و همسران خود حتي ام‏سلمه را كه هنگام نزول آيه داخل خانه خود نبوده و نزديك در خانه ايستاده بوده است از جمع آنان خارج دانسته است [19].

اما اينكه چرا جمله «انما . . .» در سياق آيات مربوط به همسران پيامبر صلي الله عليه و آله وسلم قرار گرفته، پاسخش با عنايت‏به مكان نزول اين آيات كه خانه ام‏سلمه بوده است، اين است كه چنين خصوصيتي را در علم بلاغت التفات گويند [20] و همجواري خانه ام‏سلمه با خانه‏هاي ديگر همسران پيامبر صلي الله عليه و آله وسلم زمينه‏ساز اين التفات بوده است . شايان ذكر است كه همه اين خانه‏ها پيرامون مسجد مدينه ساخته شده بودند و تمام آنها تا حدود سه سال به درون مسجد دري داشته‏اند تا آنكه به دستور پيامبر صلي الله عليه و آله وسلم در همه خانه‏ها جز در خانه علي عليه السلام كه آن نيز در جوار آنها بود، بسته شد [21].

چنانكه ملاحظه شد، توجه به مكان نزول اين آيات يعني خانه ام سلمه به روشني مراد از «اهل البيت‏» و سبب اختلاف سياق جمله «انما . . .» را با صدر و ذيلش مكشوف و آشكار مي‏سازد .

3- 4) سبك گفتاري قرآن

در پي بحث از آيه تطهير شايسته به نظر مي‏رسد، از قرينه ديگري كه در كشف مراد آيات تاثير فراوان دارد، سخن برود و آن سبك گفتاري قرآن است . سبك قرآن گفتاري است; نه نوشتاري . از جمله تفاوتهاي مهمي كه ميان اين دو سبك هست، اين است كه برخي از جملات معترضه بسا در نوشتار بي‏مناسبت مي‏نمايد; اما در گفتار كاملا مناسب به شمار مي‏آيد . براي مثال فرض شود آموزگاري خطاب به دانش‏آموزان تنبل بگويد: «لااقل طوري درس بخوانيد كه مردود نشويد» و در اين حال بطور معترضه خطاب به دانش‏آموزان كوشا بگويد: «من امسال پيش‏بيني مي‏كنم، همه شما به دانشگاه راه يابيد» ; سپس خطاب به دانش‏آموزان تنبل بيفزايد: «شما با اين درس نخواندنتان سرمايه‏هاي مادي و معنوي خود و كشور را تباه مي‏سازيد» . روشن است كه اگر اين سه جمله، بدون قرائن حال و مقام به نوشتار درآيد، متحدالسياق به نظر نمي‏رسند . جهت آن اين است كه در گفتار، پاره‏اي از اطلاعات با اتكا به قرائن حال و مقام ذكر نمي‏شود; لذا وقتي گفتار به نوشتار تبديل مي‏شود، در برخي از موارد در آن وحدت سياق ملاحظه نمي‏گردد . آيه تطهير نيز از اين قبيل است . چنانچه به مقام و مكان نزول آن توجه نشود، بي‏مناسبت مي‏نمايد . در چنين مواردي بايد به جاي سياق مقال به سياق مقام عنايت‏شود . آيه تطهير از لحاظ مقام متحدالسياق است .

با عنايت‏به آنچه آمد، به نظر نگارنده، جمله «انما . . .» در ميان همين آيات موجود نازل شده و نزول جداگانه‏اي نداشته است . وحدت فواصل جمله مذكور و آيات قبل و بعد مي‏تواند گواه اين امر باشد . (8)

4- 4) سياق آيات

برخي از متاخران، سياق را با قرينه مرادف گرفته‏اند; به همين روي آن را به مقالي و مقامي يا زنجيره‏اي و زبر زنجيره‏اي تقسيم كرده‏اند [22]. آنچه در اينجا موردنظر است، همان معناي اصطلاحي مشهور يعني رشته و زنجيره سخن است كه در اصطلاح جديد با سياق مقالي يا زنجيره‏اي مطابقت دارد .

سياق آيه، قرينه مهم ديگري است كه نقش بسيار مؤثري در كشف مراد الهي دارد . براي مثال كلمه «عسعس‏» در آيه شريفه «والليل اذا عسعس‏» (9) [تكوير 17] از كلمات اضداد است و به دو معناي ادبر (پشت كرد) و اقبل (روي كرد) به كار مي‏رود; لكن در اين آيه با عنايت‏به آيه بعد از آن - يعني «والصبح اذا تنفس‏» (10) [تكوير 18-] مشخص مي‏شود كه مراد از «عسعس‏» ، «پشت‏كرد» است; زيرا پس از آنكه شب پشت كند، سپيده مي‏دمد [23].

5- 4) شان متكلم

سخن هر گوينده‏اي با شان او در همه ابعاد اعم از علمي، عقلي، خلقي و جز آنها هماهنگي و تناسب دارد; لذا يكي از قرائني كه در كشف مراد او مي‏تواند مؤثر باشد، توجه به شان اوست .

براي نمونه در قرآن آمده است: «و اذا اردنا ان نهلك قرية امرنا مترفيها ففسقوا فيها فحق عليها القول قدمرناها تدميرا» (11) [اسراء 16] . ظاهر بدوي اين آيه دلالت دارد بر اينكه اولا خدا به فسق فرمان مي‏دهد; ثانيا خدا مترفان را كه از اين فرمان پيروي كردند و فسق انجام دادند، عذاب مي‏كند; ثالثا حتي غيرمترفان را كه فسق انجام ندادند، عذاب مي‏نمايد .

اما وقتي مفسر به شان خداي تعالي توجه كند كه نه به زشتكاري فرمان مي‏دهد (12) و نه آنان را كه از فرمانش پيروي كنند، عذاب مي‏كند، (13) هرگز بر خود روا نمي‏شمارد كه آنچه را شايسته شان خداوند نيست، در تفسير اين آيه به او نسبت دهد [24] ; بر اين اساس تمام مفسران آن را موافق شان خداي تعالي تفسير كرده‏اند . بهترين تفسيري كه درباره آن ارائه شده، اين است كه هرگاه خدا بخواهد، سرزميني را نابود كند، به خوشگذرانانش كه حاكمان آن سرزمين‏اند فرمان مي‏دهد كه از او پيروي كنند; اما آنان نافرماني نمايند و ساير مردم نيز از آنان پيروي كنند يا به آنان رضايت دهند . آنگاه بر آن شهر عذاب لازم آيد و خدا آن را زير و رو كند [25].

اين آيه در اين معنا كه خدا فرمان به پيروي مي‏دهد، ولي مردم نافرماني مي‏كنند، نظير فرمان خدا به سجده براي آدم است كه شيطان از آن سرپيچي مي‏كند: «و اذ قلنا للملائكة اسجدوا لادم فسجدوا الا ابليس كان من الجن ففسق عن امر ربه‏» [كهف 50] (و [به‏ياد آر] زماني را كه به فرشتگان گفتيم: سجده كنيد كه سجده كردند، مگر ابليس كه از جنيان بود و از فرمان پروردگارش سرپيچي كرد).

همچنين آيه مورد بحث در اين معنا كه خدا مردم را به سبب نافرمانيشان عذاب مي‏كند و قطعا آنان را كه نافرماني نكنند، عذاب نمي‏كند، نظير دو آيه ذيل است:

«فلما نسوا ما ذكروا به انجينا الذين ينهون عن السوء و اخذنا الذين ظلموا بعذاب بئيس بما كانوا يفسقون‏» [اعراف 165] (پس هنگامي كه آنچه را بدان تذكر داده شدند، از ياد بردند، كساني را كه از [كار] بد باز مي‏داشتند، نجات داديم و كساني را كه ستم كردند، به [سزاي] آنكه نافرماني مي‏كردند، به عذابي شديد گرفتار كرديم).

«و ما نرسل المرسلين الا مبشرين و منذرين فمن آمن واصلح فلا خوف عليهم و لا هم يحزنون . و الذين كذبوا بآياتنا يمسهم العذاب بما كانوا يفسقون‏» [انعام 47 و 48] (و ما پيامبران را جز بشارتگر و هشدار دهنده نمي‏فرستيم . پس كساني كه ايمان آورند و نيكوكاري كنند، بيمي بر آنان نيست و اندوهگين نخواهند شد . و كساني كه آيات ما را دروغ انگاشتند، به [سزاي] آنكه نافرماني مي‏كردند، عذاب به آنها خواهد رسيد).

6- 4) شان مخاطب

سخن گوينده دانا با شان مخاطبش در همه ابعاد اعم از علمي، عقلي، خلقي و اجتماعي و جز آنها هماهنگ و متناسب است; لذا يكي از قرائن كشف مراد گوينده، توجه به شان مخاطب اوست .

براي مثال در مواضع متعددي از قرآن ، پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله وسلم گناهكار خوانده شده است; نظير اين آيه: «فاصبر ان و عدالله حق و استغفر لذنبك‏» [مؤمن 55] (پس شكيبايي كن كه وعده خدا راست است و براي گناهت آمرزش خواه).

هيچ يك از مفسران با توجه به شان پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله وسلم، «ذنب‏» را در اين آيه و آيات نظير آن به معناي ترك امر يا نهي مولوي و واجب ندانسته‏اند; بلكه آن را از قبيل گناه امت، ترك اولي يا ترك مندوب شمرده‏اند [26].

با عنايت‏به سياق اين آيه و آيات مشابه آن به نظر مي‏رسد كه گناه پيامبر صلي الله عليه و آله وسلم شتاب و ناشكيبايي او نسبت‏به تحقق وعده پيروزي بر مشركان مكه بوده است; تا جايي كه گاهي مي‏گفت: «متي نصرالله‏» [بقره 114] (ياري خدا كي خواهد بود) ؟

شايان ذكر است، قبل از آيه مورد بحث چنين آمده است: «انا لننصر رسلنا و الذين آمنوا في الحياة الدنيا» [مؤمن 51] (ما رسولان و مؤمنان را در زندگي دنيا ياري مي‏كنيم) و از موارد مشابه آن آيه، آيات سوره نصر است: «اذا جاء نصرالله والفتح و رايت الناس يدخلون في دين الله افواجا فسبح بحمد ربك واستغفره انه كان توابا» (چون ياري خدا و پيروزي فرا رسد و بيني كه مردم دسته دسته در دين خدا در آيند، پس به ستايش پروردگارت نيايشگر باش و از او آمرزش خواه، كه وي همواره توبه‏پذير است).

بنابر آنچه آمد، گناه پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله وسلم از قبيل ترك اولي يا ترك مندوب به شمار مي‏آيد .

5) نتيجه‏گيري

كشف مراد الهي از آيات قرآن با توجه به همه قرائن مقالي و مقامي ميسور مي‏شود . برخي از مهمترين قرائن عبارتند از: زمان نزول، مكان نزول، سبك بيان، سياق، شان متكلم و شان مخاطب .

براي نمونه، مراد از «جهاد» با عنايت‏به زمان نزول آيات مربوط و مقصود از «اهل البيت‏» در آيه تطهير با توجه به مكان نزول آن و نيز سبك گفتاري قرآن و معناي «عسعس‏» در سوره تكوير با نگاه به سياق و مفهوم آيه «. . . امرنا مترفيها ففسقوا . . .» با ملاحظه شان خداوند و منظور از «ذنب‏» پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله وسلم با لحاظ شخصيت آن حضرت آشكار مي‏شود .

1) ظاهر بدوي دو نوع است: ظاهر موافق مراد كه همان ظاهر قسيم نص است و ظاهر خلاف مراد كه همان مؤول است .

2) از ده بپرس!

3) قاضي در حال خشم حكم نمي‏كند (نبايد حكم كند).

4) ما آن را در شب قدر فرود آورديم .

5) ماه رمضان كه قرآن در آن فرود آمد .

6) اگر تبهكاري خبري برايتان آورد، وارسي كنيد .

7) فرشتگان .

8) تبيين كامل سبك گفتاري قرآن به مجالي ديگر موكول مي‏شود .

9) و شب چون پشت كند .

10) و سپيده چون بدمد .

11) و چون بخواهيم شهري را نابود كنيم، به خوشگذرانانش فرمان دهيم; اما آنان نافرماني كنند و عذاب بر آن [شهر] لازم آيد; آنگاه آن را زير و رو كنيم .

12) قل ان الله لايامر بالفحشاء [اعراف 28] (بگو: خدا به زشتكاري فرمان نمي‏دهد).

13) ما يفعل الله بعذابكم ان شكرتم و آمنتم [نساء 147] (اگر سپاس گزاريد و ايمان آريد، خدا مي‏خواهد با عذاب شما چه كند) ؟

منابع

1) ر . ك . مؤلف، «تحليل ظاهر و باطن قرآن‏» ، صحيفه مبين، دوره دوم، ش 1، ص 48 .

2) ر . ك . مظفر، محمدرضا; اصول الفقه، چ 5، قم، مؤسسه مطبوعاتي اسماعيليان، بي‏تا، 1/19- 20

3) ر . ك . همان 109 .

4) ر . ك . همان 2/145 و 146 و حكيم، سيدمحمدباقر; «التفسير» ، دائرة‏المعارف الاسلامية‏الشيعيه .

5) ر . ك . مظفر، پيشين 195 .

6) ر . ك . هادوي، مهدي; مباني كلامي اجتهاد، چ 1، قم، مؤسسه فرهنگ خانه خرد، 1377، ص 98 و 282 .

7) ر . ك . همان 108 .

8) ر . ك . مظفر، پيشين 107 .

9) ر . ك . محمدي، ابوالحسن; مباني استنباط حقوق اسلامي، چ 5، تهران، دانشگاه تهران، 1366، ص 70 .

10) ر . ك . همان 71 .

11) ر . ك . ما مقاني، عبدالله; مقياس الهداية في علم الدرايه، چ 1، قم، مؤسسة آل البيت لاحياءالتراث، 1411 ق، 2/15 .

12) ر . ك . رشاد، محمد; اصول فقه، چ 3، بي‏جا، اقبال، 1366، ص 129- 133 و محمدي، پيشين 67- 72 .

13) ر . ك . سبزواري، محمد; الجديد في تفسيرالقرآن ، چ 1، بيروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1402 ق، ذيل آيه .

14) ر . ك . طباطبائي، محمدحسين; الميزان في تفسيرالقرآن ، چ 3، تهران، دارالكتب الاسلاميه، 1397 ق، ذيل‏آيه‏وقرشي، سيدعلي‏اكبر; تفسيراحسن‏الحديث، چ 1، تهران، بنياد بعثت، 1366 ش، ذيل آيه .

15) سيوطي، عبدالرحمن; الاتقان في علوم القرآن ، چ 2، بيروت، دارالكتب العلميه، 1411ق، 1/15 .

16) ر . ك . همان 16 .

17) ر . ك . فخر رازي، التفسيرالكبير، چ 3، قم، مكتب الاعلام الاسلامي، 1411 ق، ذيل آيه و قاسمي، محمدجمال‏الدين; محاسن التاويل، چ 2، بيروت، دارالفكر، 1398 ق، ذيل آيه .

18) ر . ك . طباطبائي، پيشين، ذيل آيه

19) ر . ك . سيوطي، عبدالرحمن; الدرالمنثور في التفسير الماثور، چ 1، بيروت، دارالكتب العلميه، 1411 ق، ذيل آيه . و حويزي، عبدعلي; تفسير نورالثقلين، چ 4، قم، مؤسسه اسماعيليان، 1370 ش، ذيل آيه .

20) ر . ك . شيرازي، سيدمحمد; تقريب‏القرآن‏الي‏الاذهان، چ‏1، بيروت، مؤسسة‏الوفا، 1400 ق، ذيل آيه .

21) ر . ك . مجلسي، محمدباقر; بحارالانوار، چ 2، بيروت، مؤسسة‏الوفا، 1403 ق، 39/21- 34 .

22) ر . ك . عوا، سلوي محمد; الوجوه والنظائر، چ 1، قاهره، دارالشروق، 1419 ق، ص 62 و پالمر، فرانك . ر . ; معني شناسي، چ 1، تهران، نشر مركز، 1366 ش، ص 81- 104 .

23) ر . ك . طبرسي، فضل‏بن‏حسن; مجمع‏البيان في تفسيرالقرآن ، بي‏چا، بيروت، داراحياء التراث العربي، 1379 ق، ذيل آيه .

24) ر . ك . عك، خالدعبدالرحمن; اصول التفسير وقواعده، چ 2، بيروت، دارالنفائس، 1406ق، ص 149 .

25) ر . ك . طباطبائي، پيشين، ذيل آيه و فخررازي، پيشين، ذيل آيه .

26) ر . ك . همانها، ذيل آيه و قرشي، پيشين، ذيل آيه .