مفاخر مکتب اسلام : شيخ منتجب الدين رازي

مکتب اسلام ـ شماره 15، اسفند 1338

علي دواني

مفاخر مکتب اسلام

دودمان وي

شيخ منتجب الدين رازي از نوادگان دانشمند
علي بن بابويه قمي است و با چهار واسطه
بحسين يکي از سه پسر علي بن بابويه ميرسد.
علي بن بابويه جد اعلاي او در روزگار خود،
رئيس محدثين قم بود و بگفته ابن نديم در
فهرست، دويست جلد کتاب در علوم اسلام
تأليف کرده است.

بطوريکه در شماره دوم سال اول ضمن شرح حال
صدوق گفتيم طبق تقاضاي کتبي علي بن بابويه
که بوسيله حسين بن روح نوبختي نائب
عاليقدر حضرت امام زمان ارواحنافداه به
پيشگاه مقدس حضرت تقديم داشته بود امام
عليه السلام براي او دعا فرمودند و خداوند
دو فرزند فقيه بوي موهبت کرد(1).

اين دو فرزند سعادتمند: محمد (شيخ صدوق) و
حسين، جد شيخ منتجب الدين هستند. براي مزيد
اطلاع اين مطلب را از غيبت شيخ طوسي (ره)
بخوانيد: « علي بن بابويه سه پسر داشت. محمد
و حسين که هر دو فقيه و در حفظ حديث ماهر
بودند. هيچيک از محدثين قم باندازه آن دو
برادر حديث از حفظ نداشتند. برادر ديگر:
حسن مردي زاهد و بعبادت مشغول بود. او با
مردم آميزش نداشت و فقيه نبود.(2)

ابوعبدالله ابن سوره ميگفت: « هنگاميکه
محمد و حسين روايت ميکردند مردم از قوه
حافظه آنها تعجب مينمودند و بآنها ميگفتند
اين امتياز را شما از برکت دعاي امام زمان
(عجّل الله فرجه الشريف) داريد. سپس شيخ
ميفرمايد: داستان حافظه اين دو برادر ميان
اهل قم مشهور است»

شيخ صدوق و برادرش حسين نيز بارها
ميگفتند: مردم از علاقه زايد الوصف ما بعلم
و فضل و کتاب در شگفت هستند با اينکه
ميدانند ما بدعاي حضرت بقية الله (عليه
السلام) متولد شده ايم!

بنابراين علي بن بابويه که بارگاهش در قم
معروف است، جد اعلاي شيخ منتجب الدين و شيخ
صدوق مدفون در شهر ري تهران مشهور به «ابن
بابويه» که پيشواي محدثين شيعه است و سيصد
جلد کتاب تأليف نموده؛ عموي جد وي ميباشد.

جد شيخ منتجب الدين حسين نيز داراي
تأليفاتي سودمند بوده و نزد محدثين و
نوابغ عصر با عظمت ميزيسته است. پدران وي
تا حسين و فرزندان عمويش حسن و عموزادگانش
اغلب از فقها و محدثين نامي شيعه ميباشند.

جد نخستينش ابومحمد حسن معروف به «حسکا»(3)
و پدرش عبيدالله بن حسن نيز از فقهاي بزرگ
عصر خود و به ترتيب شاگرد شيخ طوسي و فرزند
وي، شيخ ابوعلي بوده اند.

بطور خلاصه دودمان شيخ منتجب الدين همه از
رهبران نيکنام و مردان دانشمند و با حقيقت
شيعه بوده اند. بسياري از فقهاء و محدثين
شيعه و سني از محضر آنها برخواسته و با
استفاده از علوم آنان، خدمات گرانبهائي که
شرح آن در اين مختصر نميگنجد، بآئين مقدس
اسلام و مذهب پاک تشيع نموده اند.

دانشمندان اين دودمان نزديک به ششصد جلد
کتاب نفيس در فقه و اصول و حديث و رجال و
درايه و عقايد و ساير رشته ها از خود
بيادگار گذارده اند. بعبارت روشنتر
ازهزار سال تاکنون عالم اسلام مرهون
خدمات ذيقيمت و‌آثار گرانبهاي اين دودمان
با برکت بوده است. بطوريکه تا جهان پايدار
است آثار فنا ناپذير آنان نيز همچنان مورد
استفاده عموم و افکار جاويدشان رمز بيداري
و هدايت رهروان راه حق و حقيقت است.

تأثير شخصيت وي

اکنونکه تا حدي پي بسابقه و عظمت دودمان
شيخ منتجب الدين و موقعيت مهم و مؤثر افراد
برازنده اين خاندان بزرگ برديم و دانستيم
که اينان از چه اصل اصيلي منشعب گشته اند،
ميتوانيم شيخ منتجب الدين را که از مشاهير
رجال اين دودمان است، با نظري ديگر بنگريم
و او را گذشته از مقام شامخ علمي و شهرت
بسزائي که دارد، با احترام و تجليل بيشتري
ياد کنيم.

شيخ منتجب الدين مانند معاصر خود ابن شهر
آشوب، بفيض ملاقات بسياري از مردان با
فضيلت و فقهاء و محدثين نامي رسيده و از
آنان بدريافت اجازات نائل گشته است. و هم
بسياري از دانشمندان شيعه و سني از وي
اجازه گرفته و نزد او مراسم شاگردي بعمل
آورده اند.

دانشمنداني که جزء اساتيد شيخ منتجب
الدين بشمار آمده اند بيش از صد نفر
ميباشند! اغلب ايشان در شهرهاي دوردست و
نواحي مختلف ميزيسته اند وي براي ديدن
آنها بتمام نقاطي که سراغ داشته سفر کرده و
از هر کدام که داراي علم و فضل و کمال و
تأليف و تصنيفي بوده اند، مدتي استفاده
نموده و اغلب کتابهاي آنها را نزد خودشان
خوانده است. بعلاوه بسياري از علما و فقها
و محدثين ديگر را ديده و از آنها و
تأليفاتشان در فهرست خود نام برده است. از
مجموع اين موضوعات، ميزان پشت کار و زحمات
طاقت فرساي اين دانشمند بزرگ را در مدت طول
عمر گرانبهايش بخوبي ميتوانيم حدس بزنيم.

مؤلف رياض العلماء او را دريائي از علوم
ميداند و بدين القاب: شيخ سعيد فاضل عالم
فقيه محدث کامل شيخ اصحاب...» ستوده است.
محقق معروف ميرداماد ميگويديکي از
اسناد روايات که تاشش واسطه فرزند از پدر
نقل ميکند، روايت شيخ امام علي بن
عبيدالله است. چه وي با شش واسطه از جدش علي
بن بابويه قمي روايت ميکند.

و از وي بعنوان شيخ امام سعيد منتجب
الدين، موفق الاسلام، حجت ناقلان آثار،
امين مشايخ حديث، خادم اخبار پيغمبر و
جانشينان طاهرين او عليهم السلام و عالم
محدث کامل و شيخ اصحاب، ياد ميکند.

علامه مجلسي (ره) نيز در مقدمه
بحارالانوار(4) مينويسد:« شيخ منتجب الدين
از مشاهير محدثين است کتاب فهرست او در
منتهاي شهرت ميباشد. سپس از اجازه شهيد دوم
نقل مي کند که گفته است: وي در ضبط حديث دقيق
بود و از استادان بسيار روايات بيشماري
نقلکرده است و هم ميگويد از پدران و خويشان
و اسلافش روايت ميکند» ساير علماي رجال و
تراجم نيز شيخ منتجب الدين را از مشاهير
ثقات و فحول محدثين دانسته، مهارت و امانت
و حفظش را به بهترين وجه ستوده اند.

رافعي و شيخ منتجب الدين

مؤلف روضات الجنات از محدث معروف مرحوم
آقا رضي قزويني در کتاب «ضيافة الاخوان»
نقل مي کند که رافعي قزويني که از
دانشمندان معروف اهل سنت و خود شاگرد شيخ
منتجب الدين است در کتاب «التدوين في
اخبار قزوين» استاد خود را به نيکي ستوده و
مي گويد: وي بحد اکمل از شنيدن و ضبط و حفظ و
جمع حديث بهره مند بود. آنچه مي يافت
يادداشت مي کرد و از هر دانشمندي و محدثي
که مي ديد استماع حديث مي نمود. از لحاظ جمع
حديث و استماع از استادان فن، در اين زمان
ها کم نظير است.

سپس رافعي به تفصيل استادان و اجازات شيخ
منتجب الدين را ذکر کرده و مي گويد: کتاب
اربعين او را در سال 584 در ري نزد وي خواندم.
ولادتش در سال 504 و وفاتش بعد از 585 اتفاق
افتاد(5) و در پايان مي نويسد:اگر در شرح حال
او اطاله کلام دادم بدين جهت است که من
از نوشته ها و تعليقات وي استفاده بسيار
برده ام پس خواستم با اشاعه نام و احوال او
حقي را که بر من دارد ادا کنم.

رافعي در طي شرح حال وي گفته است:« او را به
تشيع نسبت ميدادند. پدران او نيز شيعه بوده
اند. اصل آنها از قم بوده است. ولي من بعيد
ميدانم که شيخ استاد شيعه بوده باشد! وي
فضائل صحابه را تتبع ميکرد و راويان اهل
سنت را مقدم ميداشت و در بزرگداشت خلفاي
راشدين مبالغه مينمود!»

مرحوم آقا رضي قزويني در اين مورد
ميگويد:« از اين گفته رافعي پيداست که شيخ
منتجب الدين از وي و امثال او تقيه ميکرده
و تصنيفات خود را که دليل بر تشيع او بوده،
از آنها پنهان ميداشته است»

يک نکته لازم

اينجا توجه خوانندگان محترم را بيک نکته
لازم معطوف ميداريم، و‌آن اينکه مطالعه
شرح حال علما و فقها و بزرگان ديني را که ما
در اين سلسله مقالات اصرار داريم در مد نظر
داشته باشند، تنها بدين منظور نيست که از
تاريخ ولادت و وفات و تعداد تأليفات و
استادن و شاگردان آنها مطلع گردند.

اين موضوعات گرچه بنوبه خود از جهاتي
سودمند است ولي بيشتر مقصود ما اينست که
خواننده در خلال مطالعه زندگاني آن
رادمردان باين نکته توجه داشته باشد که
دانشمندان ما در طول تاريخ اسلام براي حفظ
آثار و اخبار اهلبيت عصمت متحمل چه
محروميتها و محدوديتها و عذاب روحي بوده و
با چه خون دلي در طي قرون متمادي براساس يک
برنامه صحيح اين هدف مقدس را دنبال کرده
اند تا توانستند بنحو احسن از عهده اين امر
مهم برآيند!

چنانکه ملاحظه ميفرمائيد رافعي شافعي که
خود شاگرد شيخ منتجب الدين بوده او را که
از مشاهير علماي شيعه ميباشد و کتابهايش
بهترين گواه اين مدعاست و هيچکس کوچکترين
ترديدي در اين باره ندارد، بعيد ميدانسته
که شيعه باشد! در صورتيکه بگفته مؤلف
روضات: «تشيع وي از آفتاب روشنتر
است».اين موضوع بخوبي ميرساند که شيخ
منتجب الدين در مسافرتهاي خود و نزد
استادان و شاگردانش مانند بسياري از
دانشمندان بزرگ ما سخت تقيه ميکرده و
تأليفات خود را از آنها که در مذهب تسنن
متعصب بوده اند، پنهان نگاه ميداشته تا
جائيکه شاگردانش از راز عقيده مذهبي وي بي
اطلاع مانده و باشتباه رفته اند.

استادان او

چنانکه گفتيم استادان شيخ منتجب الدين
بسيارند. او همه آنها را در فهرست خود نام
برده است که از جمله اين چند نفر ميباشند:
پدرش عبيدالله بن حسن. ابوالفتوح رازي. شيخ
عبدالجليل قزويني. امين الدين طبرسي. سيد
فضل الله راوندي. سيد مرتضي و برادرش سيد
مجتبي داعي رازي. ابوالحسن هبة الدين داود
بن محمد اصفهاني.

فهرست شيخ منتجب الدين

شيخ منتجب الدين بيشتر بمطالعه و استفاده
علوم از محضر استادان ميپرداخته و کمتر
بتأليف و تصنيف نظر داشته است او
يادداشتها و تعليقات بسيار داشته ولي
امروز جز چند کتاب بيشتر از وي نمانده و
درجائي از آن نام نميبرند.

يکي از تأليفات او تاريخ بزرگي بوده که
بگفته رافعي مسوده مانده و ميگويد گمانم
مسوده آن نيز از ميان رفته است(6) و ديگر
رساله اي در ادا. فريضه بر کسي که قضا در
ذمه دارد. بنقل روضات الجنات مؤلف رياض
العلماء نسخه آنرا در اصفهان نزد فاضل
هندي ديده است و گفته که از بهترين کتب فن
خود بود.

ديگر کتاب «الاربعين عن الاربعين من
الاربعين في فضائل اميرالمؤمنين» مشتمل
بر چهل روايت از چهل استاد از چهل نفر از
صحابه پيغمبر بوده است کتاب ديگر وي معروف
به فهرست است که از مشهورترين کتب فهرست و
رجال شيعه است و همين کتاب است که بيشتر
نام او را مشهور گردانيده است.

فهرست شيخ منتجب الدين کتاب کوچکي است ولي
محکم و نفيس و مورد اعتماد و استناد تمام
دانشمندان است.(7)

شيخ منتجب الدين اين کتاب و کتاب اربعين
خود را براي عزالدين يحيي بن ابي الفضل
علوي نقيب قم و ري نوشته است در اول فهرست
ضمن مدح بسياري که از وي نموده و او را
سلطان عترت طاهره و رئيس رؤساي شيعه و
دانشمند بزرگي معرفي کرده است مينويسد: وي
کتاب اربعين من الاربعين تصنيف شيخ اصحاب
ابوسعيد محمد بن احمد بن حسين نيشابوري
قدس الله روحه را بمن نشان داد و از آن تعجب
ميکرد، در اثناي گفتگو سخن باينجا کشيد که
ابوجعفر محمد بن حسن طوسي (شيخ طوسي) کتابي
مشتمل بر اسامي دانشمندان شيعه و مصنفين
آنها نوشته است ولي بعد از آن در اين زمينه
چيزي نوشته نشده.

من گفتم اگر توفيق يافتم کتابي تصنيف
ميکنم که دانشمندان معاصر شيخ و کسانيکه
بعد از او آمده اند در آن مذکور گردند و هم
کتابي در اربعين از احاديث جمع‌آورم تا
بدينوسيله خدمتي بحضرتش کرده باشم.

فهرست شيخ منتجب الدين بضميمه جلد بيست و
پنجم بحارالانوار علامه مجلسي (ره) چاپ
شده. مطابق کتاب نفيس «مصفي المقال» يکي از
تأليفات رجالي حضرت آيت الله العظمي آقاي
بروجردي ادام الله برکاته ترتيب همين
فهرست شيخ منتجب الدين و مستدرک آنست اميد
است کتاب فهرست بطرز مطلوب و اسلوب جديد
مجدداً طبع شود و براي استفاده بيشتر در
اختيار طالبين قرار گيرد.

1 . رجال نجاشي صفحه 185.

2 . حسکايا حسن کا در اصل حسن کيا بوده؛ کيا
در زبان گيلکي و اصطلاح مردم گيلان و
مازندران بمعني رئيس و بزرگ قوم و کدخدا
ميباشد.

3 . چاپ جديد جلد اول صفحه 35.

4 . بگفته ابن الفوطي در مجمع الاداب وي تا
سال ششصد زنده بوده است.

5 . روضات الجنات.