جبل عامل و گسترش فرهنگ اهل بیت (علیهم السلام) نسخه متنی

اینجــــا یک کتابخانه دیجیتالی است

با بیش از 100000 منبع الکترونیکی رایگان به زبان فارسی ، عربی و انگلیسی

جبل عامل و گسترش فرهنگ اهل بیت (علیهم السلام) - نسخه متنی

فاطمه سماواتی

| نمايش فراداده ، افزودن یک نقد و بررسی
افزودن به کتابخانه شخصی
ارسال به دوستان
جستجو در متن کتاب
بیشتر
تنظیمات قلم

فونت

اندازه قلم

+ - پیش فرض

حالت نمایش

روز نیمروز شب
جستجو در لغت نامه
بیشتر
توضیحات
افزودن یادداشت جدید

جبل عامل و گسترش فرهنگ اهل بيت عليهم السلام

فاطمه سمواتي

جبل عامل به عنوان مرکزي علمي پژوهشي و محل ظهور بسياري از علماي پيشين و معاصر که فصل هايي از تاريخ شيعيان را پس از ظهور اسلام و به اعتقاد بسياري به رهبري ابوذر غفاري رقم زده است، از دير باز مورد توجه اديان و مذاهب مختلف بوده و همواره به مثابه يک دانشگاه عظيم انسان ساز و مرجعي براي تبليغ و ترويج اسلام ناب به آن نگاه شده است. تربيت دانشمندان بزرگي چون شهيد اول. شمس الدين محمد مکي، شهيد ثاني و علامه حر عاملي و شيخ بهايي از جمله افتخارات اين مرکز هميشه پويا بوده است که تبيين معارف اهل بيت(عليهم السلام) و گسترش فرهنگ والاي ائمه معصومين(عليهم السلام) را سرلوحه برنامه ها و برنامه ريزي هاي آموزشي و پژوهشي خود قرار داده است.

بي ترديد مقاومت جانانه و عزت مدارانه امروز لبنان و فرزندان غيورش وامدار تلاش علما و مراجع و انديشمنداني است که روزها و شب هاي بسياري را در دانشگاه غني جبل عامل طي طريق نموده اند و امروز فرزنداني از نسل جبل عامل با ايمان قلبي و عشق و ارادت به اهل بيت(عليهم السلام) و فرهنگ عاشورا و تجربه انقلاب اسلامي راه پيش روي خود را تنها و تنها مقاومت و ايستادگي تا استيفاي کامل حق خود مي دانند. آنچه مي خوانيد مروري اجمالي است بر تاريخ جبل عامل و حيات الهام بخش آن.

کشور لبنان با همه کوچکي خود از حيث تعدد و تنوع مذاهب موجود در آن، يکي از متنوع ترين کشورهاي دنيا و از اين نظر از وضعيت پيچيده اي برخوردار است، به طوري که بيش از 18 مذهب رسمي در لبنان وجود دارد که اين مذاهب با مسايل طايفه اي نيز پيوند تنگاتنگي دارد و تفکيک طوايف مختلف از يکديگر به واسطه نوع وابستگي دين و مذهبي آنهاست. شدت تأثير اين مذاهب در صحنه لبنان به گونه اي است که حتي ساختار سياسي اين کشور از گذشته تا حال را نيز تحت تأثير قرار داده و تقسيم قدرت سياسي نيز براساس تعداد جمعيت طوايف مختلف که تمايز آنها براساس مذهب مي باشد صورت گرفته است.

اگر چه در حال حاضر با وجود تعداد جمعيت بيشتر شيعيان، پست رياست جمهوري و پست نخست وزيري در دست مسيحيان ماروني است، اهل تسنن با علم به تعداد جمعيت بيشتر شيعيان از سرشماري مجدد خودداري مي کنند، تا مبادا قدرت برتر از دست آنها خارج شود. از حدود 18 مذهب موجود در اين کشور ده هزارو چهارصد کيلومترمربعي، 12 مذهب مسيحي، 5 مذهب اسلامي و يک مذهب يهودي مي باشند.

مذاهب اسلامي عبارتند از: شيعه، سني، دروزي، علوي و اسماعيلي ها که البته اسماعيلي ها هنوز به رسميت شناخته نشده و در پارلمان نماينده ندارند.

درصد جمعيت مذاهب مختلف در لبنان:

شيعه: 32% ماروني: 24% سني: 21% دروزي: 7% ساير مذاهب: 16%

شيعه پرور به قدمت حجاز

علماي شيعه جبل عامل که منطقه اي کوهستاني در جنوب لبنان است و شهرهاي نبطيه، مرجعيون، بنت جبيل و روستاهاي حومه را شامل مي شود، اعتقاد دارند که جامعه شيعي لبنان از تمام جوامع ديگر به جز حجاز کهن تر است. آنان تأسيس جامعه شيعه جبل عامل را به ابوذر غفاري از اصحاب پيامبر مکرم(صلي الله عليه و آله و سلم) که از نخستين حاميان دعوي امامت و جانشيني حضرت علي(عليه السلام) بعد از پيامبر بوده، نسبت مي دهند. آن چه مسلم است اين که قرن سوم هجري (نهم ميلادي) مناطق عراق، ايران، شام، شمال آفريقا و مصر شاهد جرياني از تشيع بوده است. دوراني که دول توانمند شيعي مذهب آل بويه در ايران و عراق، فاطمي ها در مصر و شمال آفريقا و حمداني ها در موصل و حلب حکومت مي کردند.

از قرن سوم هجري، جوامع شيعه در منطقه بين رود علوي در شمال و ناحيه جليله در جنوب، معروف به جبل عامل، سکونت داشته اند. شيعيان ديگري نيز در بخش شمالي دره بقاع و هم چنين در طرابلس و کسروان واقع در لبنان شمالي سکونت اختيار کردند، اما به دنبال فتح سوريه به دست صلاح الدين ايوبي و فرمانروايي نخستين حکام ايوبي و بعد از ايشان سلطه مماليک، شيعيان از منطقه شمالي لبنان بيرون رانده شدند. از اين ايام به بعد شيعيان در همان مناطقي که امروزه نيز هم چنان در آن ساکن اند، تمرکز و اسکان يافته اند. به هر حال شيعيان به عنوان يک اقليت مذهبي در مناطق امن و در مناطق اطراف که از دسترس حکمرانان مرکزي به دور بوده سکني گزيدند. دورافتادگي جغرافيايي اين ناحيه و حمايت هاي خانواده هاي برجسته شيعي نه تنها سبب تداوم و استمرار يک فرهنگ شيعي در اين ناحيه که هنوز پابرجاست گرديد، بلکه باعث جلب و جذب شيعيان اماميه از ساير بخش هاي سوريه به اين ناحيه نيز شد.

ظهور عالماني برجسته و تاثيرگذار

شهيد اول، شمس الدين محمد بن مکي، يکي از علماي بزرگ شيعه از اهالي جزين معتقد بود که فتاواي فقهي را بايد علماي صالح صادر کنند و مسلمانان مؤمن نيز بايد اين فتاوا را از آنان بخواهند نه از فقهاي منصوب حاکم جائر. اين تأکيد وي بر نقش علما در جامعه تا حدودي ناشي ازوضع شيعيان در بلاد الشام در عصر وي بوده که همان گونه که گفته شد، از تعدي و تعرض صاحبان قدرت مصون مانده بودند.

گرچه درباره علما و مدارس شيعي جبل عامل پيش از قرن ششم هجري چندان اطلاعات متمرکزي در دست نيست، اما بعدها سنت نيرومند تحصيل معارف شيعي را با چهره اي روشن در اين ناحيه مي بينيم. اين سنت تحصيل معارف شيعي، به رغم همه گرفتاري ها هم چنان در شهرها و روستاهاي اين ناحيه ادامه يافت. آن چه بيش از هر چيز ديگر شايان توجه است، همانا موقعيت و نقش مؤثر علماي جبل عامل در ميان ساير علماي شيعه است، از جمله اين علما شيخ حر عاملي مي باشد.

جبل عامل و سه دوره تاريخي

به طور کلي فعاليت و حيات علمي در جبل عامل به سه دوره تقسيم مي شود. دوره اول آن از تأسيس مدرسه جزين توسط شهيد اول آغاز مي شود و تا سال 1780 م ادامه دارد. در اين سال جنگ هايي که توسط جزار پاشا به وجود آمد، باعث شد که آشوب و بلوا منطقه را فرا گرفته، مدارس و مباحث تعطيل گردد. اين وضع همچنان ادامه داشت تا آن که بعد ازجزار پاشا، سليمان پاشا به حکومت رسيد و از آن جا که شخصي دورانديش بود، در سال 1805 م با زعماي انقلابيون شيعه منطقه جبل عامل و با حضور نماينده باب عالي (دربار امپراطوري عثماني)، راغب افندي معاهده صلحي را امضا کرد. دوره دوم حيات علمي جبل عامل از سال 1805 م آغاز مي شود و تا پايان قرن سيزدهم هجري يعني 1881 م ادامه دارد. دوره سوم يا به عبارت ديگر دوره جديد نهضت علمي شيعه از 1882 م شروع مي شود. در اين دوره اولين مدرسه به سبک جديد در نبطيه تأسيس مي گردد.

در سال 1892 م سيد حسن يوسف الحسيني بعد از مراجعت از عراق، مدرسه حميديه را بنا نهاد. مدرسه اي که ثمره آن ده ها شاعر، اديب، نويسنده و خطيب بود.

شيعيان در واقع از صحنه سياسي به دور بودند. خصوصاً در قرن نوزدهم ميلادي که لبنان يک تحول سياسي، اجتماعي و فکري را پشت سر گذاشت. در اين زمان بود که فاصله و شکاف ميان شيعيان و همسايگانش زيادتر شد - در اين قرن، ماروني ها با فرانسه، درروزي ها با بريتانيا، ارتدوکس يوناني با روسيه و سني ها با خلافت عثماني روابط نيکو داشتند. تنها شيعيان بودند که از حمايت بيگانگان بهره اي نداشتند و از هرگونه حمايت خارجي محروم بودند. فقط گاهگاهي از جانب حکام قاجاريه علاقه اي نسبت به وضع آنها نشان داده مي شد که آنها هم به شدت ضعيف بوده و نفوذ چنداني نداشتند.

در خود نواحي شيعه نشين نوعي دگرگوني محدود اقتصادي - اجتماعي طي نيمه دوم قرن نوزدهم ميلادي پديد آمد. اصلاحات ارضي که توسط حکومت عثماني در سال 1858 م آغاز شد، به رشد روز افزون گروه کوچکي به نام اشراف يا به قول لبناني ها الزعماء کمک کرد. اين گروه توانستند مالکيت اراضي وسيعي را به دست آورند. در اواخر قرن نوزدهم طبقه زعماء گسترش يافت بدين صورت که سه يا چهار خاندان در صيدا، صور و نواحي ديگر با به دست آوردن مالکيت بر اراضي يا تبديل شدن به کشاورزان مقتدر ماليات پرداز، خود را وارد اين طبقه کردند که مي توان ظهور آنان را ناشي از سياست اراضي دولت عثماني دانست. تمرکز ثروت در دست زعما داراي آثار سياسي نيز شد، زيرا اعضاي آنها، نمايندگان مناطق شيعي در شوراهاي اداري عثماني محسوب مي شدند، ليکن به زودي در اثر رقابت هاي داخلي نفوذ خانواده هاي زعما کاهش بسيار يافت.

پيدايش زعما در عين حال محدد به منطقه جنوب شيعه نشين بود و ساختار جامعه شيعه در بقاع همچنان به صورت عشيره اي باقي ماند.

به موازات زعما، خاندان تحصيل کرده علما وجود داشتند. اينان که از طبقات مختلف جامعه بودند، به واسطه تحصيلاتشان از وجهه اجتماعي قابل ملاحظه اي برخوردار بودند. در رأس اين طبقه، دو يا سه مجتهد وجود داشت و در سلسله مراتب بعدي علما و شيوخ با تحصيلات علمي متفاوت قرار داشتند. از آن که علما و روحانيون پايگاه اقتصادي گسترده اي نداشتند، به هم پيماني با طبقه اول (زعما) تکيه داشتند که اين مسأله موجب شده بود آنان در شکل گيري طيف هاي مستقل سياسي توفيق نيابند.

طبقه سوم، طبقه روستاييان و دهقانان بودند که به نحو وسيعي تابع زعما بودند. اگرچه در اواخر قرن نوزدهم گروهي که به تازگي وارد طبقه زعما شده بودند، باني تجديد حيات ادبي و فزوني بيداري سياسي گرديدند، با اين حال اکثريت شيعيان به لحاظ جغرافيايي در انزوا، به لحاظ سياسي ضعيف و از نظر اقتصادي تابع حکومت خاندان هاي فئودال متخاصم باقي ماندند. شيعيان با اين وضعيت با تحولات قرن بيستم روبه رو شدند.

امام موسي صدر و تحولي ديگر

خانواده هاي فئودال شيعه تا اواخر دهه 1960 بر سياست شيعه مسلط بودند، در اواخر دهه شصت بود که امام موسي صدر يکي از رهبران مذهبي که از ايران به لبنان مهاجرت کرد، خواستار اصلاحات اجتماعي شد. وي با درايت و زيرکي، بعضي از فئودال هاي بقاع را عليه رقباي جنوبي با خود همراه نمود و شبکه نيرومندي از حمايت دهقانان را در جنوب تحت عنوان حرکه المحرومين فراهم آورد. در اوت 1978 درست در شرايطي که امام موسي صدر مي رفت تا شيعه را به جايگاه حقيقي و واقعي اش در صحنه لبنان بکشاند، با توطئه عوامل مشکوکي، طي سفر به ليبي ناپديد شد،ولي حرکتي که وي آغاز کرد، هم چنان توسط ديگر شيعيان مبارز ادامه يافت و بعدها جامعه شيعه را دچار تحول نمود.

رشد آگاهي در جامعه شيعه لبنان که جرقه آن توسط امام موسي صدر زده شد، ناپديد شدن ايشان، تهاجم نظامي اسرائيل به لبنان در سال هاي 1978 و 1982 و مقابله قهرمانانه شيعيان لبنان در برابر آنها و بالاخره پيروزي شکوهمند انقلاب اسلامي ايران به جامعه شيعه اعتماد به نفس و قوت قلب بخشيد.

تاريخ بهترين گواه براي سربلندي جبل عامل

جبل عامل در طول تاريخ اسلام، همواره مرکز تجمع شيعيان خاندان پيامبر اسلام(صلي الله عليه و آله و سلم) و نقطه انتشار فرهنگ اهل بيت(عليهم السلام) و تشيع بوده است. به اين جهت اين سرزمين، تاريخي شورانگيز دارد. همان گونه که ذکر شد، بذر تشيع با گامهاي بهارآور اباذر غفاري، يار وفادار پيامبر(صلي الله عليه و آله و سلم) و حضرت علي(عليه السلام) در اين نقطه از جهان افشانده شد. زماني که ابوذر از سوي معاويه به شامات تبعيد شد، مکتب تشيع را در مناطق اقامت تبعيدي خود از جمله جبل عامل تبليغ کرد و اين مکتب چنان درميان مردم آن سامان قبول خاطر يافت که همگي تحت تأثير تبليغات ابوذر، از شيعيان حقيقي و مخلص اهل بيت(عليهم السلام) شدند و شعله اسلام را همواره در آن نواحي روشن نگاه داشتند. هم اکنون در دو روستاي جبل عامل به نامهاي ميس و صرفند دو مسجد بسيار قديمي قرار داردکه منسوب به ابوذر و به نام نامي اوست. جبل عامل، در طي قرن ها، مرکز و خاستگاه شيعيان اهل بيت(عليهم السلام) به ويژه دانشمندان، نويسندگان، شاعران و مصلحان بزرگ و نام آور شيعه بوده است. شخصيت هاي کم نظير تاريخي هم چون شيخ شمس الدين محمد(شهيد اول)، شيخ زين الدين علي(شهيد ثاني)، شيخ بهايي، شيخ حر عاملي (مؤلف کتاب نفيس وسايل الشيعه که مجموعه عظيم روايات و احاديث پيشوايان معصوم(عليهم السلام) است. سيد محسن امين، مؤلف کتاب عظيم اعيان الشيعه که مشتمل بر شرح حال تحقيقي پيشوايان معصوم دين، بزرگان، دانشمندان، نويسندگان، فقها، شهدا و عرفاي شيعه است، و بالاخره مجتهد و مصلح و متفکر گرانقدر معاصر شيعه، سيدعبدالحسين شرف الدين عاملي که از پيام آوران دانش و معرفت و معنويت و دوستي و وحدت و رهايي بوده اند، همگي از فرزندان جبل عامل اند. و هم اينان بودند که هريک در زمان خويش در حساس ترين صحنه هاي علمي، سياسي، اجتماعي و ديني تاريخ امت اسلامي، حضوري درخشان و فعال و سرنوشت ساز داشته اند و هم اين بزرگان در زمينه تفسير و تبيين آيات تابناک قرآن کريم، حفظ ميراث گرانقدر رهبران معصوم(عليهم السلام) و نيز بيان حقايق مسلم و ريشه دار تاريخ پرفراز و نشيب اسلام نقش مهم و جاويدان ايفا کرده اندو حماسه هايي شورگستر و ماندگار و مقدس آفريده اند.

به شهادت تاريخ، هيچ شهر و روستايي در نواحي جبل عامل يافت نمي شود که عالم، فقيه و يا نويسنده اي بزرگ از آن برنخاسته باشد. بسياري از کتاب هاي معتبر شيعه در همين سرزمين دانش پرور نگارش يافته است.

به خاطر همين گذشته شکوهمند و افتخارآفرين است که تاريخ جبل عامل را قبل از هر چيزي تاريخ انديشه و قلم خوانده اند.

شرف الدين عاملي، اين فقيه بزرگوار يکي از تأثيرگذارترين شخصيت هاي برجسته شيعي در تاريخ معاصر لبنان و جهان اسلام مي باشد. وي با آيت الله کاشاني و نواب صفوي روابط بسيار دوستانه داشته است. آثار بسيار نفيس و مهم ايشان از منابع عظيم دانشمندان اسلامي مي باشد. آثار جاودان و برجاي مانده ايشان عبارتند از:

1- الفصول المهمه

2- الکلمه الغراء في تفضيل الزهراء

3- المراجعات

4- النص و الاجتهاد

5- ابوهريره

6- المجالس الفاخره في ماتم العتره الطاهره

7- فلسفه الميثاق والولايه

8- اجوبه مسائل جارالله

9- مسائل فقهيه

10- کلمه حول الترويه

11- الي المحمع العلمي العربي بدمشق

12- ثبت الاثبات في سلسله الرواه

13- مؤلفو الشيعه في صدرالاسلام

14- زينب الکبري

15- بغيه الراغبين

16- شرح التبصره(سه جلد)

17- تعليقه علي الاستصحاب

18- رساله في منجزات المريض

19- سبيل المؤمنين(3جلد)

20- النصوص الجليه

21- تنزيل الايات الباهره

22- تحفه المحدثين

23- تحفه الاصحاب في حکم اهل الکتاب

24- الذريعه في الرد علي البديعه

25- المجالس الفاخره(4جلد)

26- مؤلفوالشيعه في صدرالاسلام

27- نعبيه الفائز في نقل الجنائز

28- سر بغيه السائل عن لثم الانامل

29- زکاه الاخلاق

30- الفوائد و الغرائد

31- تعليقه علي صحيح البخاري

32- تعليقه علي صحيح مسلم

33- الاساليب البديعه في رجحان مالم الشيعه

منبع: روزنامه کيهان

/ 1