کتاب الهدایه اثری از شیخ صدوق (م381ق)

عالم جلیل  القدر شیعه، شیخ صدوق به تعبیر علامه محمدتقی مجلسی(ره) نزدیک به سیصد کتاب تألیف کرده است؛ برخی از آن کتاب  ها از میان رفته  اند از جمله کتاب  های مدینة  العلم و کتاب  النبوة. بخش  هایی از کتاب  النبوة در کتاب قصص  الأنبیاء قطب راوندی نقل شده است.

بسیاری از کتاب  های مهم شیخ صدوق تا به امروز رسیده و چاپ شده  اند، از جمله کتاب من لایحضره  الفقیه، الاعتقادات، اکمال  الدین، عیون اخبار  الرضا(ع)، و کتاب  الهدایة. در مقدمه چاپ  الهدایه 230 عنوان از این کتاب  ها را شناسانده  اند.
کتاب  الهدایة، یکی از کتاب  های مشهور شیخ صدوق بوده است، به  طوری که وقتی ابن  ندیم از او یاد می  کند، از میان آن  همه آثار ایشان، تنها الهدایه را ذکر می  کند.
نام کتاب هم  چنان که شیخ صدوق در اعتقادات از آن نام می  برد «الهدایة» است. نیز ذکر الهدایه در اعتقادات، نشان می  دهد که کتاب الهدایه قبل از اعتقادات نگاشته شده است.
این کتاب که در اصول و فروع نگاشته شده، مورد توجه فقها و نویسندگان بوده است و حتی برخی از عبارات شیخ صدوق را به عنوان حدیث تلقی کرده  اند. چراکه در کتاب  های فقهی قدما، علما در کتاب  های خود به هنگام بیان احکام عبارات احادیث را نقل می  کردند و از خود متنی بر آن نمی  افزودند. همین امر باعث شده بود که بسیاری از متن  های فقهی هم  چون احادیث تلقی شوند. متن الهدایة شیخ صدوق نیز مشمول چنین امری بوده است.
کتاب الهدایة در دو بخش اصول و فروع نگاشته شده است؛ شیوه  ای که جز یکی دو توضیح  المسائل امروزی، از آن الگو نگرفته  اند.
ساختار کتاب الهدایه، بدون تفکیک اصول و فروع بدین صورت است:
1. باب ما یجب أن یعتقد فی  التوحید؛ کتاب با بیان وجوب اعتقاد به وحدانیت خدا و صفات او آغاز می  شود؛ چگونگی شناخت خدا، اعتقاد شیعه به صفات خدا؛ توضیح و تفسیر برخی از آیات قرآن نظیر «الرحمن علی  العرش استوی»، «و أنّ إلی ربّک  المنتهی» و «وسع کرسیّه  السموات» تلاش دارد که شیعه را از تجسیم و... دور سازد.

2. باب  النبوة؛ معتقدیم که نبوت نیز همچون توحید حق است و 124هزار پیامبر که مبعوث شده  اند به حق آمده  اند؛ شیخ صدوق ضمن نام  بردن از پیامبران اولوالعزم، به رسول  خدا(ص) به عنوان بزرگ و سید آنان تأکید می  ورزد و بیان می  کند که افضل از رسول خدا، محمد(ص)، خلق نشده است. نیز بیان می  کند که میثاق خداوند در «ألست بربکم» از بشر بعد از اقرار به پروردگاری  اش، نبوت انبیاء بود.

3. باب  الإمامة؛ هم  چنان که نبوت حق است، امامت نیز حق است؛ و خداوند برای هر نبی،   امامی قرار داد و اختیار و انتصاب امام، به دست خداست. هر آنچه که لزوم طاعت ما را از پیامبر اثبات می  کند، همان نیز لزوم طاعت امام را بر ما ثابت می  گرداند. تمام فضایلی را که نبی دارد، امام نیز جز نبوت، همه را دارد. معتقدیم که منکر امامت، منکر نبوت و منکر نبوت منکر توحید است. واجب است که شناخت تفصیلی از رسول  خدا و ائمه بعد ایشان داشته باشیم. خداوند جهل به آن را نخواهد پذیرفت. منکر هر یک از انبیاء یا ائمه منکر همه آنهاست.

4. باب معرفة  الأئمة الذین هم حجج  الله؛ ضمن برشمردن نام دوازده امام به ویژگی  های آن  ها که شیعه بدان معتقد است می  پردازد و صفات آن  ها را بر می  شمارد از جمله این  که أولوالأمری هستند که خداوند طاعتشان را امر کرده است؛ شهداء  الناس (اشاره به آیه)، ابواب  الله، راهنمایان راه الهی، ترجمان وحی خداوند، ارکان توحید، معصوم از خطا و لغزش، کسانی هستند که خداوند از آن  ها رجس و پلیدی را برده است، موجب امنیت اهل زمین و... .

دوست داشتنشان ایمان و دشمنی  شان کفر است، امر و نهی شان، امر و نهی الهی و طاعت  شان طاعت خداوند است.

معتقدیم که زمین خدا، خالی از حجت نمی  ماند. خلیفه و حجت خدا در زمان ما، قائم منتظر است... سپس در وصف امام زمان(عج) و پیروان آن  حضرت مطالبی نقل می  کند.

5. باب  التقیه؛ تقیه در دولت ظالمین فریضه واجبی است؛ هر کسی آن را ترک کند مخالفت دین امامیه کرده است. طوری که تارک تقیه، همچون تارک نماز قلمداد می  شود. در ادامه به شرایط و لوازم تقیه اشاره می  کند و چگونگی حشر و نشر با مردم را بیان می  کند.

6. باب  الإسلام و  الإیمان؛ اسلام اقرار به شهادتین، و ایمان اقرار به زبان و اعتقاد به قلب و عمل به اعضاست. هر مؤمنی مسلمان است، اما هر مسلمانی مؤمن نیست. سپس برای بیان فرق ایمان و اسلام به آیات قرآن استناد می  کند.

7. باب  الأمر بالمعروف والنهی عن  المنکر؛ شایسته است که بنده، منکر را، به قلب و زبان و دستش انکار کند.

8. باب  الجهاد فی سبیل  الله؛ جهاد فریضه  ای واجب از خداوند با امامی عادل است. بزرگ  ترین جهاد، جهاد نفس با معاصی است.

9. باب  الدعائم التی بنی  الإسلام علیها؛ نماز، زکات، روزه، حج و ولایت ستون  هایی است که اسلام بر آن  ها بنا شده و هر کس تعمداً یکی از این  ها را ترک کند کافر شده است.

10. باب  النیة؛ رسول  خدا(ص) فرمود: الأعمال بالنیات. نیز روایت شده نیت مؤمن بهتر از عمل اوست.

در ادامه بخش دوم کتاب آمده است. کتاب از بخش  هایی از کتاب طهارت آغاز می  شود و مطالبی هم  چون: باب  المیاه؛ باب  الوضوء؛ باب  السواک - که در مسواک 12 خصلت برشمرده است؛ باب  التیمم؛ باب  الأغسال؛ باب ثواب تشییع جنازة  المؤمن را ذکر کرده است.

بعد از آن به ابواب  الصلات، ابواب  الزکات، ابواب  الصوم، باب  الحج، باب  النکاح و دیگر بخش  های فروع فقهی پرداخته است.

چاپ الهدایه
بهترین چاپ الهدایه را مؤسسه امام  هادی(ع)، در سال 1376 (چاپ اول) و 1390 (چاپ سوم) عرضه کرده است. این مؤسسه ضمن مقدمه  ای مفصل، نسخه  های خطی موجود کتاب را شناسانده و از 13 نسخه برای چاپ بهره برده است. از قدیمی  ترین آن  ها سه نسخه خطی از قرن یازدهم (نسخه مدرسه شهید مطهری، کتابت 1043، نسخه مدرسه فیضیه کتابت 1086 و نسخه کتابخانه مجلس کتابت 1094) را می  توان برشمرد.
ویژگی دیگر چاپ مؤسسه، شرح حال مفصل از شیخ صدوق است؛ پیش از این، دو شرح حال از ربانی شیرازی و علامه محمدمهدی خرسان چاپ شده بود. این شرح حال بانگاهی به آن  ها، نکات تکمیلی بسیاری را از زندگی و آثار شیخ صدوق بازگو کرده است. در کنار آن می  توان به پاورقی  های مفید، و فهارس فنی کتاب اشاره کرد.
این کتاب را میتوانید در کتابخانه تبیان مطالعه نمایید.

جلد کتاب: