ماکسیم گورکی و دنیای پابرهنه ها

درباره ماکسیم گورکی نویسنده مشهور روسی، که  تاثیر مهمی در ذائقه دو نسل از خوانندگان و نویسندگان ایرانی داشته است.

«آلکسی ماکسیموویچ پِشکوف»که بیشتر با نام «ماکسیم گورکی» به روسی شناخته می شود، داستان نویس، نمایش نامه نویس و مقاله نویس انقلابی روس و از بنیان گذاران سبک رئالیسم سوسیالیستی بود.
اگر چه گورکی را بیش تر به عنوان یک نویسنده، در سطح جهانی  می شناسند و ستایش می کنند، اما وی از رهبران جنبش انقلابی روسیه نیز به شمار می آید.
گوركی که پدرش را در کودکی از دست داد و مادرش بعد از ازدواج مجدد او را تنها گذاشت.چند سال زندگی نزد پدربزرگ و ناتوانی او در تامین مخارج زندگی، گورکی را وادار به مهاجرت  به ادسا کرد و در آنجا باربر شد، پس از آن به شهرهای دیگر روسیه ازقبیل تفلیس، نمازان و سایر شهرها سفر كرد و به كارهای مختلف: شاگرد نانوایی، پاسبانی و مستخدمی راه آهن تن در داد.

در همین مدت با سواد كمی كه داشت مطالعه می كرد و به ادبیات عشق می ورزید. به تدریج دست به قلم برد و اولین داستان خویش را در یكی از روزنامه های قفقاز نوشت. به زودی توانست نظر مردم را به سوی خویش جلب نماید. در این تاریخ گوركی كه شهرت یافته بود شروع به نوشتن آثار معروف خود كرد و سپس كشور را به سوی اروپا و آمریكا ترك گفت. در خارج از كشور نیز دست از فعالیت بر نداشت و به فعالیت خویش افزود تا آنكه انقلاب 1917 به ثمر رسید و گوركی همانند سرداری فاتح به كشور بازگشت.

مدتی سخنگوی دولت بود تا آنكه به شدت بیمار گشت و سفری برای معالجه به خارج نمود. در سال 1928 به روسیه بازگشت و بالاخره در سال 1936 هنگامی كه 67 سال داشت جان سپرد.
«نیژنی نوگورود»، روستای محل تولدش،  از 1932 تا 1991، به افتخار او «گورکی» نامیده می شد.

زندگی واقعی نویسنده در سه کتاب خواندنی

«دوران کودکی من» داستان زندگی خود ماکسیم گورکی روس است و نخستین کتاب از داستان سه گانه ای است که گورکی در آنها زندگی خود را شرح می دهد. دو کتاب دیگر یعنی« در جستجوی نان» و «دانشگاه » با نام دیگر دانشکده های من» در واقع زندگی نامه این نویسنده هستند.
گورکی در« دوران کودکی من »به خاطرات اولین سالهای حیات خود در میان مردم پرداخته که دچار بدبختی و فقر است. میان پدربزرگی خشن و پرخاشگر، که می خواهد او را به سبک قدیم تربیت کند، و مادربزرگی مهربان و پرهیزگار، به سر می برد. خانواده در وحشت از پیرمرد به حیات ادامه می دهد و او هم بی دریغ زن و بچه هایش را به باد کتک می گیرد. تنها لحظات آرام وقتی است که پدربزرگ در خانه نیست.

کتاب زندگینامه های نویسنده به حق در آثار گورکی مشهورترین آنهاست، و در میان آنها دوران کودکی مسلماً شاهکار نویسنده به شمار می رود و بازپردازی غم آور طبقات فقیر و بدبخت روسیه در اواخر قرن نوزدهم است.

کتاب "دانشکده های من" کهدر این کتاب گورکی جوانی خود را به زبانی ساده شرح داده و در نوشتاری که جنبه های فکری آن بر جنبه های داستانی اش می چربد مسائل ضروری اجتماعی و فلسفی را مورد توجه قرار داده است.

این نویسنده مشهور روسی با همه میل وافری که برای رفتن به دانشکده داشت موفق به انجام این مقصود نشد و در مدت زندگی برای تحصیل پا به درون دانشگاه نگذاشت. مقصود گورکی هم از "دانشکده های من" به محیط ظالمانه قوانین اجتماعی دوران نوجوانی اش است؛ شرایطی که به محیطی آموزشی برای او مبدل شد تا در آن رشد کند و  در برابرش موضع بگیرد.

هلالیان  مترجم کتاب « دانشکده های من» در مقدمه کتاب می نویسد: ماکسیم گورگی با همه میل وافری که برای رفتن به دانشکده داشت، موفق به انجام این مقصود نشد و در مدت زندگی خویش برای تحصیل پا به درون دانشکده نگذارد. خودش وقتی که به قازان آمده و از دشواری تحصیل در دانشکده  های زمان تزاریسم مطلع می   شود، می  گوید: «من اگر فکر رفتن به ایران را می  کردم، از فکر رفتن به دانشکده عاقلانه  تر بود.
به اعتقاد هلالیان «دانشکده های من» یک دانشنامه اجتماعی کوچک تزاری است و کلیه آثار ماکسیم گورکی یک فرهنگ کامل اجتماعی دوران پادشاهی روسیه است.

قهرمانی به نام «مادر»

شناخته شده ترین رمان گورکی در ایران را می توان رمان « مادر » دانست. قهرمان رمان زنی است میانسال به اسم پلاگیا ولاسووار که زندگی را در فقر گذرانده و در سکوت و خاموشی رنج برده است و سرانجام متقاعد شده است که زندگی جز این نمی تواند باشد. شوهرش کارگر دائم الخمری بوده که سالها او را کتک می زده است.
محمد قاضی، مترجم کتاب معتقد است: کتاب در گرماگرم مبارزات نوشته شده و سهم تخیل در آن بسیار کم است و رویداد ها و شخصیت  ها، از نمودهای واقعی اقتباس شده اند و با عشق های کم رنگ و احساسات لطیف (که اصلاً دست وپاگیر نیستند) غنی شده و لنین را بر آن داشته تا پس از رسیدن به قدرت، بار ها و بار ها کتاب را تحسین کند.
حسین فتاحی داستان نویس مشهور کشورمان درباره این رمان می گوید:
در اینکه« ماکسیم گورکی» نویسنده مشهور روسی ،یکی از خوش فکر ترین و هنرمندترین نویسندگان جهان است ،شکی نیست .با این وجود این کتاب که در فرو پاشی نظام تزار و حتی سرمایه داری آمریکا نقش به سزایی دارد ،به خاطر نقش مهمی که در میان ملت ها داشته ،باسایر کتب نویسنده متفاوت است .
رمان «مادر» که بیشتر یک رمان موقعیت به شمار می رود ،عمدتاًبه ترغیب مردم برای تشکیل توده ها در جهت فرو پاشی پایه های حکومت تزار پرداخته است .
مهمترین هدف نویسنده ،آماده سازی شرایط مناسب برای اقشار جامعه برای ایجاد یک بستر انقلاب با تأکید برسه عامل :آگاهی،اتحاد و رهبری است .از نخستین صفحات شروع  رمان ،پس از مرگ پاول (که خود نمادی از حکومت فاسد تزاراست ) با رفت و آمد اشخاصی به خانه مادر روبه رو می شویم که هر کدام از آنها ،نماینده ای از اقشار مختلف جامعه است .

گورکی و دنیای پابرهنه ها

یکی از تیپ هایی که در داستان های ماکسیم گورکی بسیار به چشم می خورد،  تیپ شخصیتی« پابرهنه» است. حتّی می توان گفت استفاده از این تیپّ قهرمان، از ویژگی های کار گورکی به شمار می رود. با بررسی برخی آثار داستانی و همچنین زندگی نام   نویسنده می توان دریافت که گورکی بیش از همه با این قشر از اجتماع آشنایی داشته، در میان آنها زندگی کرده، رنج هایشان را چشیده و برای اوّلین بار آنها را وارد ادبیّات نموده  است. چنان که کسانی چون گوگول و چخوف «انسان های کوچک» را وارد ادبیّات کردند، گورکی هم راه ورود بی خانمان ها، کولی ها و پابرهنگان را به داستان و رمان گشود.

او برای «پابرهنه»ها ویژگی های منحصربه فردی قائل است که در داستان و از زبان خود شخصیّت ها هم به آن اشاره می شود. پابرهنگانِ گورکی، قهرمانانی بالقوّه اند در سیمای آوارگان و خانه به دوشان. آزادگی، آزادی خواهی، اندیشه های ناب، داشتن روح سرکش و ناآرام و همچنین نگنجیدن در قالب های تعریف شد   زندگی را می توان از ویژگی های پابرهنگان گورکی دانست.
ماکسیم گورکی تمرکز خود را بر زندگی و احوال پابرهنگان گذاشته و  قهرمانان آثارش را بین آنها جُسته  است.
گورکی تیپی خلق کرد که نامی خاص مثل کانووالوف یا آرلوف نداشت، بلکه نام کلّیِ پابرهنگان را یدک می کشید. او پابرهنه هایش را به غرور مجهّز کرد. گورکی برای قهرمانانش چیزی نمی خواهد؛ این خود آنها هستند که رتبه شان در زندگی را طلب می کنند و مسلماً جایگاهی که می خواهند، پلّ   آخر نیست. برای آنکه بی اساس نگفته باشیم به سخنان خود گورکی استناد می کنیم: پابرهنگان، کارگر نیستند که به دنبال آزادی باشند؛ این پرسوناژ ها به طرز تحقیرآمیزی برای هیچ چیزی تلاش نمی کنند؛ هدف خود را دارند و آن هم آگاهی بر رهایی ظاهری شان از تمام قید و بندهای اجتماعی، اخلاقی و دینی است.
پابرهنگی پدیده ای است جالب در زندگی اجتماعی روسی   اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم.
انتخاب سیمای پابرهنگان گویی به مثاب   نخستین گام برای متهم کردن جامعه ای بود که بر پای   بی عدالتی و بی فکری بنا شده  است و این گام را گورکی برداشت. درواقع اکثر پابرهنگان گورکی با هم   ضعف ها و نواقصشان بدون شک از پتانسیل ذهنی بسیار بالایی برخوردارند. این پرسوناژها فصیح و حاضرجواب هستند و نسبت به بسیاری از اربابان زندگی به مراتب خردمندتر و جالب  توجه ترند. ولگردان گورکی، گاهی حتّی لقمه نانی ندارند که با آن شکمشان را سیر کنند، امّا به نظر می رسد در حقیقت این را می توانند بفهمند که انسان تنها برای لقم   نان زندگی نمی کند. فلسف   زندگی آنها آئین به خصوصی است که به استقلال درون و تحقیر شکار مواهب ناچیز دنیا متّکی است، همان مواهبی که زنجیرهای مالکیّت را به پای روح انسان محکم می کنند.

منابع:

کتاب نیوز،

 پژوهشنامه نقد ادبی و بلاغت