غدير در شعر فارسي از فردوسي تا شهريار - غدیر در شعر فارسی از فردوسی تا شهریار نسخه متنی

غدير در شعر فارسي از فردوسي تا شهريار

نويسنده: محمد صحتي سردرودي

اگر حضرت خضر آب حيات نوشيد و ماندگار ماند؛ ادبيات و فرهنگ مسلمانان نيز در سايه قرآن مجيد و به راهنمايي خدا و رسولش از آب غدير خم سيراب گشت و جاودانه شد.

نه تنها شعراي بزرگ عرب از حسان‏بن ثابت و كميت اسدي و دعبل خزائي گرفته تا سيد حيدرحلّي و بولس السلامه و ديگران كه، شاعران حق‏جوي و حقيقت‏گوي هم از هر نژاد و زبان به اصالت اين بركه با بركت و به زلالي اين چشمه هميشه جوشان شهادت داده‏اند. در اين ميان شاعران پارسي گوي نيز به حقانيت غدير خم گواهي داده و گاه با سرودن چكامه‏هاي فاخر و بلند، و غديريّه‏هاي غرا و رسا، گوي سبقت از همگنان ربوده‏اند.

گفتني است كه پيشترها دانشمند خبير، علامه اميني، غديريّه‏هاي بسياري را كه توسط دانشمندان و شاعران بنام به زبان عربي سروده شده بود از لابلاي متون و منابع بيرون كشيده و در اثر سترگ خود «الغدير» منتشر ساخته بود. با اينكه بسياري از متون و ديوانهاي پيشينيان به صورت كامل در دسترس نيست و برخي از گزند روزگاران در امان نمانده و بسياري ديگر منتشر نشده همچنان به صورت خطي در گوشه‏هاي كتابخانه‏هاي جهان خاك مي‏خورند، باز مشكل مي‏توان ديواني را يافت كه از نام اميرالمؤمنين علي، عليه‏السلام، و مدح مولاي غدير خم محروم مانده باشد. براي اثبات اين سخن كافي است تا گلگشتي در آثار چهار شاعر بزرگ ايران يعني فردوسي، سعدي، مولوي و حافظ داشته باشيم.

حماسه سراي بزرگ باستان حكيم ابوالقاسم فردوسي (م. 411 ق.) گويد:

حكيم طوس، چنان كه از ابيات بالا نيز پيداست، هر گاه از امام علي، عليه‏السلام، ياد مي‏كند بيش از هر وصف ديگر به «وصايت» تكيه مي‏كند و هميشه با تأكيد صريح حضرتش را «وصيّ» مي‏نامد كه همين خود مي‏تواند حاكي از اعتقادي باشد كه فردوسي بي گمان به حقانيت غدير داشت.

جلال الدين محمد مولانا مولوي (م. 670 ق.) در ديوان ماندگار خود مي‏گويد:

ملاي رومي در اين غزل مولا علي، عليه‏السلام، را مانند يك شاعر شيعي با اوصاف و امتيازهايي چون: «ولي»، «وصي» و «معصوم به نص قرآن» مي‏ستايد و در ضمن رباعيات خود مي‏گويد:

در دفتر ششم مثنوي نيز به تفسير حديث «من كنت مولاه فعليّ مولاه» پرداخته، مي‏گويد:

پس از مولوي مي‏رسيم به شيخ مصلح‏الدين سعدي شيرازي (م. 690 ق.) و مي‏بينيم كه وي نيز كسي از اصحاب پيامبر، صلّي‏اللّه‏عليه‏وآله، را مانند علي، عليه‏السلام، نستوده است:

سعدي در اين بيت از اميرالمؤمنين، عليه‏السلام، با نام «وليّ» ياد مي‏كند.

مرحوم قاضي نورالله شوشتري از كتاب «خلاصة‏المناقب» مولانا نورالدين جعفر بدخشي قصيده‏اي از قصايد سعدي را نقل مي‏كند كه در ضمن آن سعدي مي‏گويد:

پس از سعدي به شاعر غزلسراي بزرگ حافظ شيرازي (م. 792 ق.) مي‏رسيم و مي‏بينيم كه لسان‏الغيب نيز همين نوا را مي‏نوازد و مي‏گويد:

حافظ شيرازي در اين اشعار نقل شده نيز مولا علي، عليه‏السلام، را پس از محمد، صلّي‏اللّه‏عليه‏وآله، از همه برتر و افضل «و به قول پاك رسول، صلّي‏اللّه‏عليه‏وآله، تنها امام اسلام پس از احمد مختار، صلّي‏اللّه‏عليه‏وآله» مي‏داند.

اينك كه با اشعار لسان‏الغيب شيرازي گلگشت دلنوازمان در ديوانهاي چهار شاعر بزرگ اركان اربعه شعر فارسي به پايان رسيد بر مي‏گرديم و غدير خم را در آثار شاعران ديگر پي مي‏گيريم.

قرن چهارم

1ـ كسايي مروزي، ابوالحسن مجدالدين (م. 341 ق.):

كسايي مروزي، ممدوح و برگزيده خدا و رسولش را با تصريح به آيه مودت قربي و آيه مباهله و سوره هل اتي مي‏ستايد و آن حضرت را «ركن مسلماني»، «ولي بي‏مانند» و «سرّ ذوالجلال» مي‏داند و «اميرالمؤمنين» «امام المتقين» «امام امت» و از ميان همه امت برگزيده شده توصيف مي‏كند.

2ـ دقيقي طوسي، ابومنصور محمدبن‏احمد (م.341ق.):

پر واضح است كه مراد از امير روز غدير، اميرمؤمنان علي، عليه‏السلام، است و تا آنجا كه ما تفحص كرديم مي‏توان گفت كه اين بيت دقيقي، قديمي‏ترين شعري است كه با صراحت تمام از روز غدير سخن گفته و از متون ادب فارسي به جا مانده است.

قرن پنجم

3ـ منوچهري دامغاني (م. 433 ق.):

يكي از پژوهشگران نوشته است:

ظاهرا نخستين شعري كه در آن، نام «غدير خم» آمده، از منوچهري دامغاني مي‏باشد.

اما چنان كه پيش از اين آورديم معلوم شد كه يك قرن پيش از منوچهري، دقيقي طوسي از «امير روز غدير» نام برده بود.

منوچهري دامغاني در جايي ديگر مي‏گويد:

4ـ ناصرخسرو قبادياني (394ـ481 ق.):

ناصر خسرو در تشبيهي رابطه انسان با خرد و دانايي را مانند رابطه پيامبر اكرم، صلّي‏اللّه‏عليه‏وآله، با اميرالمؤمنين، عليه‏السلام، در روز غدير خم مي‏داند:

يا در جاي ديگري مي‏گويد:

و در چكامه بلندي گويد:

5ـ ابوالمفاخر رازي (م. 511 ق.):

اين بيت مطلع قصيده پر آوازه‏اي است كه رازي در مدح حضرت امام رضا، عليه‏السلام، سروده كه بسيار مورد استقبال شاعران پس از او گشته و چكامه‏ها به اقتضاي آن پرداخته‏اند.

ابوالمفاخر رازي در ضمن آن گويد:

قرن ششم

6ـ سوزني سمرقندي، شمس‏الدين محمد (م.569 ق.):

نگر كه دست كه بگرفت مصطفي به غدير كه را امام هدي خواند و فخر و زين و همام

7ـ سنايي غزنوي، ابوالمجد مجدود بن آدم (437ـ525 ق.):

8ـ شرف‏الشعرا قوامي رازي، بدرالدين (قرن 6):

و در جاي ديگري مي‏گويد:

قوامي رازي كه از شاعران بنام شيعي است مولا علي، عليه‏السلام، را در اشعارش «سپهدار اسلام»، «ولي نعمت اهل دين از جانب رسول خدا، صلّي‏اللّه‏عليه‏وآله»، «ولي عهد رسول خدا»، «امير مؤمنان»و «امام معصوم» مي‏خواند و گوياتر از همه اينكه امام نص، يعني امام منصوص عليه مي‏داند و پيداست كه مراد از نص بيشتر حديث غدير است.

قرن هفتم

9ـ عطار نيشابوري، فريدالدين (516ـ586 ق.):

قرن هشتم

10ـ ابن يمين فريومدي (م. 769 ق.):

او در قصيده‏اي با مطلع:

از غدير خم و حديث متواتر «من كنت مولاه فعليّ مولاه» ياد مي‏كند و اينكه آن را نمي‏توان انكار كرد:

11ـ مولانا لطف‏الله نيشابوري (م. 810 ق.):

پيداست كه مقصود شاعر از آن مجمعي كه پيامبر اسلام، صلّي‏اللّه‏عليه‏وآله، از رحلت و رفتني بودن خود (ذاهب) خبر داده و امامت را در آن مجمع به امام، عليه‏السلام، حواله كرد (واگذار نمود) غدير خم است و همين موجب آن است كه امام و رهبر پس از پيامبر، صلّي‏اللّه‏عليه‏وآله، علي، عليه‏السلام، باشد و نه غير.

12ـ افضل‏المتكلمين مولانا كاشي، محمدحسن (قرن 8):

مراد مولانا از «مقصد تنزيل بلّغ» همان آيه شريفه‏اي است كه در روز غدير از جانب خدا به رسولش فرود آمد. يا در جاي ديگري مي‏گويد:

13ـ علوي رازي، نصر بن محمد متخلص به نصرت (از شاعران سده هشتم):

او در قصيده‏اي به مطلع:

بعد احمد ز كه جويم ره اخلاص و صواب تا به محشر سرم از زيب وي افسر گيرد؟

و در جواب به توصيف اميرالمؤمنين علي، عليه‏السلام، با عنايت به آيات و احاديث مي‏پردازد و با تكرار (آن بود مير...) برخي از اوصاف و خصايل امام علي، عليه‏السلام، را يادآوري مي‏كند تا بگويد:

در قصيده ديگري گويد:

در مطلع قصيده ديگري نيز «آيه كمال‏الدين» را زينت بخش سخنش قرار داده، به صورت مستند و مستدل از غدير خم سخن گفته است كه:

14ـ حمزه كوچك وراميني (از شاعران سده هفتم و هشتم هجري):

او در چكامه‏اي سخن از سوره‏هايي مي‏گويد كه در آنها آيه‏هايي در حق اهل بيت، عليهم‏السلام، و اثبات امامت امام علي، عليه‏السلام، نازل شده است و با اشاره به «آيات غدير» كه بيشتر در سوره مائده است مي‏گويد:

در جاي ديگر او دهها آيه از قرآن مجيد،شاهد مي‏آورد كه همگي در مدح مولاي مؤمنان علي، عليه‏السلام، است و با اشاره به آيه تبليغ ولايت (يا أيّها الرّسول بلّغ ما أنزل اليك...) و آيه «اكمال دين» كه هر دو در باره غدير خم نازل شده و از آيه‏هاي بسيار معروف سوره «مائده» مي‏باشند چنين مي‏گويد:

و با تصريح به اينكه آيه «إنّما» نيز از سوره مائده در شأن امام، عليه‏السلام، است، سوره به سوره، آيه‏هايي را كه در حق علي، عليه‏السلام، است، در ضمن قصيده بلندش يادآوري مي‏كند.

قرن نهم

15ـ ابن حسام خوسفي، محمدبن حسام‏الدين (783ـ875 ق.):

16ـ قايني واعظ، مير سيدعلي (قرن 9):

او همانند يك شاعر زبده فضايل و مناقب مولا، عليه‏السلام، را به رشته نظم كشيده و مانند متكلّمي زبردست و حق طلب با مخالفان محاجه مي‏كند و مي‏گويد:

قرن دهم

17ـ بابا فغاني (م. 925 ق.):

روشن است كه منظور بابافغاني از «نص كلام» و «حكم خدا و قول رسول» بيشتر غدير خم است

18ـ مولانا نظام استرآبادي (م. 921 ق.):

شكست رونق دين شد، نه قيمت گهرت چو اهل غدر شكستند عهد روز غدير

قرن يازدهم

19ـ صائب تبريزي (1016ـ1086 ق.):

صائب در قصيده ديگري كه پيش از قصيده فوق در ديوانش ثبت شده است همچنين در مدح مولا علي، عليه‏السلام، گويد:

20ـ فياض لاهيجي (م. 1072 ق.):

در قصيده بلندي كه در مدح امام علي، عليه‏السلام، به مطلع زير سروده است:

پس از هفتاد بيت مي‏رسد به آنجا كه گويد:

و پيداست كه مرادش از «بلّغ» آيه تبليغ و حمايت است كه در غدير خم نازل شد و ملاعبدالرزاق فياض لاهيجي خود در ادامه همين چكامه چنين گويد:

21ـ نظيري نيشابوري (م. 1083 ق.):

قرن دوازدهم

22ـ حزين لاهيجي (1103ـ1181 ق.):

23ـ عاشق اصفهاني، محمد (1111ـ1181 ق.):

او در چكامه‏اي پس از گلايه و شكواي شاعرانه از روزگارش به نام مولاي غدير پناه مي‏برد و مي‏گويد:

24ـ لامع، محمدرفيع (م. 1076 ق.):

محمد رفيع بن عبدالكريم درمياني متخلّص به «لامع» اشعار بسياري در مدح حضرت امير، عليه‏السلام، دارد كه در ضمن يكي از آنها مي‏گويد:

25ـ فقير دهلوي، مير شمس‏الدين (1115ـ1183 ق.):

با عنايت به آيه شريفه «أليوم أكملت لكم دينكم...» گويد:

26ـ آذر بيگدلي، لطفعلي‏بيك (1134ـ1195 ق.):

قرن سيزدهم

27ـ وصال شيرازي (1197ـ1262 ق.):

وصال شيرازي نزديك به بيست مورد از غدير خم ياد كرده و غديريه‏هاي بلند و بالايي سروده است كه نقل همه آنها در اين مجال نمي‏گنجد.

28ـ داوري شيرازي، محمد (1238ـ 1283 ق.):

داوري شيرازي غديريه‏هايي دارد كه در ديوان وي به ترتيب با عناويني چون «عيد غدير» «خلعت غدير» و «تهنيت عيد غدير» ذكر شده است.

30ـ جودي خراساني، عبدالجواد (م. 1302 ق.):

31ـ شكيب اصفهاني، محمدعلي (م. قرن 13):

شكيب اصفهاني در قصيده ديگري نيز غدير را مي‏سرايد كه در اينجا چند بيتي از صدر آن آورده مي‏شود:

32ـ قاآني شيرازي (1222ـ1270 ق.):

پس از اين مطلع داستان غدير را چنين مي‏سرايد:

33ـ شمس‏الشعرا سروش اصفهاني،ميرزامحمدعلي (1228ـ1285 ق.):

34ـ جيحون يزدي، ميرزامحمد (م. 1301 ق.):

در قصيده‏اي به مطلع:

واقعه غدير خم را با استفاده از متون و تاريخ بابيان شيرين شعر روايت مي‏كند و در مقطع مي‏گويد:

تا بيش باشد محترم عيد غدير از عيد جم يارت ز عشرت مغتنم، خصمت به عسرت مبتلا

35ـ وامق يزدي، ميرزا محمدعلي (م. 1255 ق.):

36ـ اختر طوسي، ميرزا غلامحسين (1268ـ1334 ق.):

او در قصيده بلندي گويد:

از سده سيزدهم غديريه‏ها و غديرواره‏هاي زيادي در ميان آثار شاعران به جاي مانده است.

قرن چهاردهم

40ـ صبوري كاشاني، محمدكاظم (1259ـ1322 ق.):

41ـ خراساني، ميرزاحبيب‏الله (1266ـ 1327 ق.):

و در چكامه‏اي ديگر مي‏گويد:

بيت اخير مربوط به حديث منزلت است.

42ـ اديب‏الممالك فراهاني (1277ـ1336 ق.):

43ـ صغير اصفهاني (1312ـ1390 ق.):

صغير روز غدير را پايان امر نبوت و آغاز امامت مي‏داند:

44ـ غروي اصفهاني، شيخ محمدحسين معروف به كمپاني (1296ـ1361 ق.):

البته غديريه‏هاي علامه غروي، منحصر به يك نمونه نيست. بلكه ايشان هم در ديوان فارسي ونيز در ديوان عربي خويش «الانوار القدسيه» بارها از غدير گفته و غديريه‏ها سروده است.

45ـ ملك‏الشعراي بهار، محمدتقي (1266ـ1330ش.):

شد جهان دل روشن، زان شمس روحاني

46ـ شهريار، سيد محمدحسين (1283ـ1367 ش.):

او يكي از احتجاجهاي اميرمؤمنان علي، عليه‏السلام، را به روايت مي‏نشيند و در ادامه مي‏گويد:

مرحوم شهريار به هر دو زبان فارسي و تركي سروده‏هاي بسياري درباره غدير خم داد كه از جمله

البته با جرأت مي‏توان گفت كه در چهارده قرن گذشته شاعران پارسي گوي بيش از صد غديريه از خود به يادگار گذارده‏اند و اگر تفحص كنيم خواهيم ديد كه تنها در پنجاه سال اخير صدها قصيده و غزل و قطعه و مثنوي درباره غدير سروده شده و انتشار يافته است.