سن گندم خطرناکترين آفت گندم در ايران

نوشته شده توسط برنا رستم كلايي



در رد پاي سوابق تاريخي ونيز از منظر اهميت اقتصادي دو آفت ملخ و سن گندم در مملکت ما هميشه مطرح بوده وقديمي ترين نوشته ها از خسارتهاي جدي اين دو که گاه در مناطقي در حد قحطي مي رسيده در دست است. بديهي است که قبل از رواج سمپاشي بر عليه سن گندم خسارت افت غالبا در مناطق اصلي فعاليت آفت به صورت طغيانهاي دوره اي و تقريبا منظم صورت مي گرفته ...

spp Eurygaster integriceps

مقدمه :

در رد پاي سوابق تاريخي ونيز از منظر اهميت اقتصادي دو آفت ملخ و سن گندم در مملکت ما هميشه مطرح بوده وقديمي ترين نوشته ها از خسارتهاي جدي اين دو که گاه در مناطقي در حد قحطي ميرسيده در دست است.

بديهي است که قبل از رواج سمپاشي بر عليه سن گندم خسارت افت غالبا در مناطق اصلي فعاليت آفت به صورت طغيانهاي دوره اي و تقريبا منظم صورت مي گرفته که در اين رابطه به نظر مي رسد عامل غذا نقش اصلي تري بازي مي کرده است .

گسترش و طغيان سن گندم Eurygaster integriceps را در ايران ميتوان مثا ل خوبي براي گسترش و طغيان حشرات در اثر دخا لت انسان در محيط طبيعي ذکر کرد. در گذشته هاي دور محيط اصلي و محل دائمي زندگي سن گندم دامنه هاي نواحي کوهستاني بوده و پوشش گياهي اين مناطق را گرامينه هاي وحشي تشکيل مي داده که ميزبان اصلي اين حشره

به شمار مي رفته است . علاوه بر اين گياهان چند سا له مثل گون Astragalus و درمنه

Artemisia)) و برگهاي خزان کرده درختاني مثل بلوط پناهگاههاي زمستانه اين آفت را تشکيل مي دهند. در سالهاي اخير دخا لت هاي انسان در محيط طبيعي نظيره چراي بي رويه دام و مصرف گياها ن چند ساله و مصرف درختان و درختچه هاي جنگلي به عنوان سوخت و تخريب مراتع و کشت گندم در اين منا طق با عث به هم خوردن تعادل زيستي محيط و گسترش مناطق انتشار و افزايش جمعيت اين آ فت گرديده است .

انجام سم پاشي هاي بي رويه بر عليه سن گندم و نابودي دشمنان طبيعي ان از جمله عوا ملي است که سبب گرديده است سن گندم بعنوان يکي از مهمترين آ فا ت گندم و جو مطرح شود و گفتني است که سن گندم در ايران در اکثر منا طق خصوصا مناطق معتدل کشور انتشار دارد.

همانطور که گفته شد سن گندم مهمترين افت گندم و جو در ايران مي باشد و سن هاي غلات يا سن هاي حقيقي وابسته به زير راسته Heteroptera مي باشند که عمده ترين گو نه هاي آن متعلق 2 جنس Eurygaster و Aelia مي باشد .

حشره شناسي Eurygaster integriceps

طول حشره کامل 8/12-8 و عرض آن 8 -5 ميليمتر است و علت اصلي دامنه نسبتا وسيع تغييرات در اندازه حشره کامل شيوه زندگي آ فت است که بر اساس بررسيها و مشا هدات در

سراسر مناطق سن خيز کشور اين حشره 2 شيوه زندگي دارد که اين خود منجر به تغييراتي دراندازه آ فت شده است .

جمعيتي از اين حشره که در زيستگاههاي طبيعي واقع در ارتفا عات زندگي مي کنند و ضمن

تغذيه از گياهان غيره زراعي به خصوص گندميا ن و بدون آ نکه پروازهاي قا بل توجهي انجام دهند , به زاد و ولد مي پردازند , افراد اين گروه کوچک و طول و عرض آ نها به ترتيب 5/10-8 و 8/6- 5 ميليمتر است در حالي که گروه دوم از اين حشره که از گندم و جو تغذيه مي کنند به خصوص آ نهايي که به مزارع آ بي حمله ور مي شوند جثه اي بزرگتر دارند و طول و عرض آ نها به ترتيب 8/12-8/9 و 6/8 - 2/6 ميليمترمي باشد .

رنگ حشره کامل بسيار متغير بوده و رنگ عمومي آ نها قهوه اي و زرد خاکي است که اين نيزاز روشن تا تيره تغيير مي کند .به علاوه نمونه هايي به رنگ سياه , قرمز ,مسي و زرد کهربايي نيز ديده مي شود .

سطح پشتي حشره کامل ممکن است عاري از هر گونه لکه مشخص و يا داراي لکه هاي تيره با ابعاد و شکلهاي مختلف به خصوص روي سپر ديده مي شود .در روي سپر و در حد فاصل آن با پيش گرده 2 لکه روشن کوچک به چشم مي خورد. سر حشره مثلثي است و نوک آن به جلو امتداد دارد. نزديک خط فاصل بين سر و سينه دو چشم ساده و در دو گوشه جانبي سر دو چشم مرکب ديده مي شود .

شاخک 5 بندي است که بند پنجم آن بلندترين بند مي باشد و پس از آن بند دوم بلند تر از بقيه است و بند سوم کوچکترين و بند اول و چهارم مساوي مي باشد .پيش گرده شش ضلعي است و پا ها رنگ کلي بدن را دارند .و هر پنجه 3 بند دارد. سپر بسيار بزرگ و رشد کرده است و به استثناي قسمت کوچکي از کوريوم , بالهاي رويي و دو حا شيه جانبي شکم , همه پشت حشره را مي پوشاند . در حاشيه جانبي شکم که از زير سپر بيرون مي ماند 5 لکه تيره رنگ ديده مي شود که مشخص کننده مو قعيت 5 بند شکمي است .

تنها اختلاف در شکل ظاهري حشرات کامل نر و ماده مربوط به قطعات بيروني دستگاه تناسل آنهاست که در انتهاي قسمت زيرين شکم واقع است . اين قطعه در حشرات نر ساده است و هيچ گونه تقسيم بندي در آن ديده نمي شود در حالي که در حشرات ماده به 6 قسمت بزرگ و دو (2) قسمت کوچک تقسيم مي شود .

تخم حشره کروي و قطر آن يک ميليمتر است . رنگ تخم تازه سبز روشن است و روي تخم سوراخهاي تنفسي (MICROPYLE) واقع است . رنگ پوره هاي سن اول بلافاصله بعد از خروج از تخم سبز بسيار روشن است که پس از چند ساعت متمايل به سياه مي شود .

از سن دوم به بعد رنگ اصلي پوره ها نمايان مي شود . وجه تمايز پوره ها به خصوص پوره هاي سنين 4 و 5 بسيار بارز است و بدين معني که بال از سن چهارم پورگي جوانه مي زند و در سن پنجم مشخصتر مي شود.

مناطق انتشار سن گندم در حال حاضر از طرف باختر به مرز هاي ايران با عراق و ترکيه و از طرف خاور به مرز هاي کشور با افغانستان و پاکستان مي رسد , به عبارت ديگر از مرز هاي غربي تا شرقي بجز کويرهاي مرکزي فلات ايران زير پوشش اين حشره قرار دارد . در شمال کشور اين حشره به جز در نوار ساحلي درياي خزر در بقيه مناطق فعاليت خود را گسترش داده است و تا مرزهاي ترکمنستان , آذربايجان و ارمنستان پيش رفته است در جنوب کشور نيز فقط نوار ساحلي درياي عمان و خليج فارس و قسمتي از جلگه خوزستان از حملات اين آفت مصون مانده است .

انتشار سن گندم در ايران به 3 عامل اصلي زير بستگي دارد:

1- وجود منابع غذايي

2 - وجود اماکن مناسب جهت دوره طولاني دياپوز

3 - وجود شرايط اقليمي مناسب جهت فعاليت آفت

گياهان ميزبان سن گندم

سن گندم عمدتا از گرامينه ها تغذيه مي کنند , بخصوص از گندم و جو و چاودار و ذرت و نازک برگان و گياهان وحشي ديگر مثل شاهدانه و علف هاي پهن برگ به عنوان ميزبان دوم که عمدتا شامل خار شتر مي باشد و نيز بعضي درختان خزان کننده مثل درخت بلوط .

در طول دوره زيستي سن گندم فقط 1 تا 5/2 ماه را به عنوان يک حشره کامل بر روي گياه سبز به سر مي برد و بقيه سال را به حالت استراحت در زير پوشش گياهي دامنه تپه ها مي گذرانند . اين دوره استراحت شامل 2 فاز است

1- تابستان گذراني در طول ماههاي گرم و خشک آخر تابستان و پا ئيز

2- زمستان گذراني در طول ماههاي خيلي سرد و زمستان

جمعيت آفت در محلهاي استراحت يا زمستانگذراني اغلب خيلي کپه اي و مجتمع هستند , با تراکم 10 تا 60 سن در هر متر مربع .کوهستانهاي مخصوص زمستا نگذراني آفت معمولا در

حدود 10 تا 20 کيلو متر از مزارع گندم فاصله دارند .اگر چه حشره مي تواند تا مسافت 150

کيلومتري دورتر نيز پرواز کند و در بهار سن هاي بالغ زمستانگذران به پايين به سمت مزارع مهاجرت مي کنند . مهاجرت مي تواند متناوب صورت گيرد و حد اکثر در طول يک ماه کامل شود. بعد از تغذيه جفت گيري صورت مي گيرد و سپس تخمريزي انجام مي شود , با تکميل سن پورگي و در نهايت ظهور حشره کامل نسل جديد يک نسل کامل تشکيل مي شود .

*قابل ذکر است که اولين پيشتازها در اولين فرودها معمولا حشرات نر هستند

سيکل زندگي :

تخم ها در دسته هاي کوچک , معمولا 14 تايي روي برگهاي گياه در مناطق آلوده گذاشته مي شود . دوره رشد و نمو تخم ها که در eurygaster spp سبز رنگ هستند در شرايط مزارع و

در دماي 20 درجه سانتي گراد حدودا 9 تا 10 روز طول مي کشد .بعد از تفرخ تخمها پوره ها

قبل از آنکه به سمت خوشه ها پراکنده شوند به صورت دسته جمعي در اطراف پوسته هاي تخمشان باقي مي مانند . قبل از تبديل شدن به حشره کامل پوره ها 5 بار پوست اندازي مي کنند و 4 سن پورگي هر کدام حدود 4 روز طول مي کشد و در حاليکه آخرين مرحله رشد طولاني تر بوده و در حدود 10 تا 11 روز به طول مي انجامد . مراحل رشد و نمو از تخم تا

حشره کامل حداقل 35 تا 37 روز و حداکثر 50 تا 60 روز بوده که بستگي به 2 فاکتور دارد:

1- دسترسي به غذا

2- شرايط آب و هوايي

تغذيه حشره:

پوره ها بيشتر عمرشان را روي ساقه و خوشه غلات سپري مي کنند و در صو رت گر مي هوا قادرند تغذيه خود را در طول شب انجام دهند . با اين وجود در طول گرماي روز بيشتر

پوره ها در جستجوي پناهگاهي در برگهاي پايين و يا در خاک هستند . 5 مرحله پورگي وجود دارد و سن هاي بالغ نسل جديد به بيشترين وزن نياز دارند چرا که بقاي انها در آينده بستگي به

ذخاير چربي دارد که انباشته اند .

در سنين آخر پوره ها تحرک کمتري دارند و اغلب به مدت چند ساعت بي حر کت باقي مي مانند در اين مرحله اگر گندم ها زود برداشت شده باشند , اين حشرات قادر نخواهند بود که به ميزان کافي ذخيره چربي در بدنشان بسازند و اين مسئله در بقاء آنها در آينده تاثيرزيادي دارد.

تغييرات جمعيت :

جمعيت سن گندم بوسيله :

- عوامل زنده: شامل شکارچي ها و پارازيتها

- عوامل غير زنده: شامل عوامل اقليمي , عمليات کشاورزي , و کاربرد آفتکش ها تنظيم مي شود.

عوامل زنده:

سن هاي غلات اگر چه مورد حمله تعداد کثيري قرار مي گيرند ولي در اين ميان شکارچيان بند پا مانند عنکبوتها , سوسکها از خانواده carabidae و مگس هاي tachinid کليدي تر هستند .اگر چه حشرات شکارچي ديگري مثل زنبورها, سن هاي nabidae و بالتوري ها نيز

مي توانند تحت شرايط خاصي مهم باشند . سن هاي گندم همچنين مورد حمله پارازيتهاي اختصاصي تر قرار مي گيرند گه مهمترين انها از ( Hymenoptera ) بوده و تخم سن را پارازيته مي کند و عوامل زنده ديگر شامل نماتد ها و ميکروارگانيسم ها هستند که درمورده

آنها مطالعات و شواهد کمتري وجود دارد .

عوامل غير زنده در کنترل جمعيت سن گندم:

1) اقليم و هوا ( محيط )

به عوامل مختلفي مثل در دست بودن يا نبودن غذا , شرايط اقليمي , کاربر د حشره کش ها و

غيره به عنوان عوامل غير زنده موثر بر ديناميسم جمعيت افت اشاره کرده اند.

الف - غذا

نا کافي بودن غذا اغلب مي تواند عامل اصلي مرگ ومير باشد .اين رخداد در طول طغيانهاي بزرگ و يا بعد از آن روي مي دهد . يعني وقتي که سن هاي مادر مزارع گندم ر ا قبل از آن که گندم به خوشه بنشيند از بين مي برند . بنابراين پوره ها قبل از بلوغ به دليل عدم وجود غذا و يا عدم توانايي در ذخيره کردن چربي کامل در مراحل زمستانگذراني مي ميرند .

ب - شرايط اقليمي :

در بهار شرايط اقليمي بسيار مهم است چرا که اگر هوا سرد و مرطوب باشد مانعي جدي براي توليد مثل و بقاي پوره ها ي جوان محسوب مي شود .

اگر غذاي فراوان وجود داشته باشد و هوا مطلوب باشد اين حشرات مي توانند ذخاير چربي مورد نياز خود را در طول 10 روز و يا کمي بيشتر انباشته نمايند , با اين وجود بارانهاي سنگين مي تواند تغذيه را کم کند يا مانع آن شود. اين ذخاير چربي است که تعيين مي کند چه

مسافتي را حشره مي تواند به نواحي زمستانگزراني مناسبتري مهاجرت کند و يا چه مدت مي تواند در اماکن تابستان گذران يا زمستان گذران زنده بماند . گفتني است که سن گندم

يک حشره گرما وآفتاب دوست است و تمام مراحل زيستي از قبيل مهاجرت بهاره , بلوغ جنسي , تغذيه , تخمريزي , تفرخ تخمها و رشد و نمو پورگي و... اگر هواي گرم و مرطوب

و بادهاي شديد وجود نداشته باشد با موفقيت بيشتري روي مي دهد . هواي نمناک و بادهاي شديد اثر نا مطلوب بر رشد و نمو جمعيت و در نتيجه بقاي آنها دارد .

ج - دما:

مطالعات در مورد واکنش سن گندم به درجه حرارت نشان داده است که بسته به حالت فيزيولوپيکي حشره از درجه حرارت 6 تا 25 درجه سيليسيوس بصورت افزايشي فعال مي شوند و بين 25 تا 37 درجه فعاليتشان کاهش مي يابد و اين در حالي است که در فاصله 37 تا 48 درجه افزايش فعاليت مجدد وجود دارد که به اين مقطع فعاليت بيماريزايي يا

Pathologic activity ) ) گويند . بعد از اين مرحله و در درجه حرارت حدود 5/49

درجه سيليسيوس حشره مي ميرد . در نواحي ايران سن گندم حداکثر دماي 30 درجه و حداقل

دماي5/2- تا 3 - درجه سانتي گراد را مي تواند تحمل کند .

د -آب , باران و رطوبت نسبي :

حشره کامل نسل جديد مي تواند بر روي گندم خشک تغذيه کرده و آب مورد نياز خود را به

صورت آب آزاد يا از طريق شيره گياهي تا مين کند . در صورت وجود غذا و عدم وجود آب

حشره 9 تا 10 روز بعد مي ميرد . گفتني است که بارانهاي سنگين مرگ و مير تخم ها و پوره

ها را افزايش مي دهد .

ه - باد:

وقتي سن هاي با لغ براي پرواز آماده شدند و در عين حال شرايط د ر مزارع مناسب باشد آنها شروع به پرواز مهاجرتي مي کنند , بايد توجه کرد که اکثريت سن ها شروع به پرواز در جهت باد مي کنند و اگر اين جهت انها را به نواحي مساعد ببر ( کوهستانها در مهاجرت تابستاني و دشتهاي زير کشت در بهار ) پرواز موفقيت اميز خواهد بود . در غير اين صورت

مرگ ومير زيادي در نتيجه اين پروازها حادث مي شود که دليلي است بر ضرورت مهاجرت آفت .

پيشگيري و کنترل :

به منظور پيشگيري و کنترل سن گندم از کاربرد مداوم آفت کش ها در بلند مدت مي بايست خوداري کرد . در اغلب آفات مثل حشرات - کنه ها- نماتدها و بيماري ها و علفهاي هرز ثابت شده است که يک مدريت تلفيقي , شامل بکارگيري عمليات زراعي و کنترل بيولوزيکي

مي باشد . آفت کش ها فقط زماني به کار گرفته مي شوند که ساير روشهاي کنترل نتواند جمعيت آفت را به زير سطح زيان اقتصادي پايين بياورد . بهترين روش براي کنترل آفت روشي است که بتواند بر مبناي محاسبات اقتصادي قابل دوام و بي خطر براي محيط زيست

باشد .

1- کنترل زراعي:

اين روش ها شامل مجموعه اقداماتي است که مي تواند از طغيانهاي جدي سن گندم بدون نياز به کاربرد آفت کش جلوگيري کند و غالبا نقش پيشگيري دارند ,متنند:

- برداشت زود هنگام

- زود کاشتن ويا کاشت وارياته هاي مقاوم تر

- وجين کردن کامل علفهاي هرز در تمام طول فصل

- تناوب کشت با محصولاتي غير از غلات

- به زراعي در کشت غلات که باعث مي شود گياه بهترين رشد ونمو را داشته و در نتيجه زودتر برداشت شود .

2- کنترل بيولوزيکي :

به دليل اثرات فوري و آشکار بسياري از آفت کش ها ي در دسترس , استراتزي مبارزه بيولوزيک در مقايسه با مزاياي روش هاي شيميايي کاملا مورد غفلت قرار گرفته است .

3 - کنترل شيميايي :

به صورت کلي همه آفت کش ها اثر مرگ ومير لازم روي سن گندم را دارند ولي کاربرد آفت

کشها هميشه با عث کاهش جمعيت سن گندم نمي شود . از سم هايي که براي کنترل اين آفت استفاده مي شود مي توان پيرتروئيدهاي مصنوعي ما نند دلتامترين ( دسيس- دلتا مترين و دلتارين ) به دليل سميت کم براي پستانداران به کار گرفته مي شود و نيز از آفت کش هاي متداول ديگر مي توان هيدروکربنهاي کلره, و ارگانوفسفاتها مرگ ومير بالا براي سن گندم دارند .

بايد دقت شود که اگر کاربرد سموم در زمان مناسب از نظر شرايط آب و هوايي صورت نگيرد اثرات لازم را نخواهد داشت و سم پاشي بايد تکرار شود .

به طور کلي حشرات کوچکتر خيلي راحتر توسط يک حشره کش کشته مي شوند , بهترين

زمان سم پاشي در سن هاي غلات به خصوص سن گندم وقتي است که پوره هاي جوان شروع به تفرخ مي کنند . بايد توجه کرد که سن هاي بالغ زمستان گذران در صورت داشتن تراکم بالا

بايد قبل از جفتگيري کنترل شوند .

منابع :

1- عبد الهي , غلام عباس , رهيافتي تحليلي بر مدريت سن گندم در ايران , نشر آزمون کشاورزي , چاپ اول - 1383

2- رجبي , غلامرضا , اکولوزي سن هاي زيان آور گندم و جو در ايران , سازمان تحقيقات -آموزش و ترويج کشاورزي , چاپ اول 1379

3- افشار, جلال, 1312- نشو ونما- طرز زندکي و اکولوزي سن در ايران ,سازمان چاپ و انتشارات کيهان .

4- رجبي , غلامرضا, علل بنيادي گسترش و طغيان سن گندم در سالهاي اخير,از انتشارات موسسه تحقيقات آفات و بيماري هاي گياهي .