لطفا منتظر باشید ...
آيا دو فرشته اي كه خداوند در آيات 17 و 18 سوره ي ق به آن ها اشاره كرده است، در آسمان ها هستند يا همراه انسان در حركت اند؟
مگر خداوند، شاهد و ناظر اعمال انسان نيست؟در اين صورت، دو فرشته را براي چه چيزي قرار داده است؟
آيا دو فرشته در روز قيامت شهادت مي دهند يا خير؟
پاسخ
قبل از پرداختن به پاسخ، بايد توجه داشت كه سؤال ها مربوط به عالم ماده نمي باشد بلكه مربوط به موجوداتي (فرشتگان) مي باشد كه در عالم ماوراي ماده (غيب) قرار دارند؛ بنابراين، بايد از كساني پاسخ را شنيد كه از غيب و ماوراي ماده خبر دارند؛ به همين دليل، پاسخ هايي را كه ارائه مي شود مستند به كلام خدا ـ يعني قرآن و روايات و احاديث ائمه ي معصومين-عليهم السلام- مي باشد كه البته اين جواب ها را عقل نيز تاييد مي كند.فرشتگان نگهبان انسان
دو فرشته اي كه خداوند مراقب انسان قرارداده، هميشه همراه انسان هستند و لحظه اي از او جدا نمي شوند؛ مگر پس از مرگ. كارهاي خداوند بر اساس اسباب و مسببات انجام مي گيرد. دو فرشته نيز اسباب الهي هستند.1 ـ شواهد قرآني براي اين مسئله
الف) آيه ي شريفه ي (اذ يتلقي المتلقيان عن اليمين و عن الشمال قعيد)[1] «آن گاه كه آن دو فرشته از جانب راست و چپ نشسته او را فرا مي گيرند». از اين آيه به دست مي آيد كه آن ها همراه انسان هستند و همراه انسان بودن، كنايه از اين است كه هميشه مواظب و مراقب اعمال او هستند، و به هر جا رود و در هر حالتي قرار گيرد، او را زير نظر مي گيرند، و اعمال و حركات و سخنان او را شبانه روز ضبط مي كنند و اگر همراه او نبودند، جهت راست و چپ براي آن ها تعيين نمي كرد.ب) از كلمه ي «قعيد» در آيه، چنين استفاده مي شود كه فرشتگان، هميشه همراه انسان هستند و مراقب اويند؛ زيرا قعيد در لغت به معناي نشستن مي باشد و اين معنا در مورد سوال، همان همراهي و مراقبت است؛ چون همان گونه كه بيان شد، فرشتگان موجودات غير مرئي و مجرد هستند و اين موجودات حالاتي كه موجودات مادي به خود مي گيرند دارا نمي باشند؛ پس «قعيد» در اين آيه در معناي اصلي خودش به كار نرفته است؛ بلكه به مفهوم ملازم و مراقب و نگهبان است؛ يعني اين دو فرشته پيوسته همراه انسان هستند و كارها و سخنان او را ثبت و ضبط مي نمايند.2 ـ شواهد روايي
روايات در اين رابطه، خود چند دسته مي باشند:الف) دسته اي از روايات، جايگاهي در بدن انسان، براي فرشتگان معين كرده اند و اين روايات، با توجه به مجرد بودن فرشتگان، نياز به تفسير و تأويل دارند و به طور كلي بيان گر اين نكته هستند كه فرشتگان همراه و مراقب انسان هستند؛ از جمله ي اين روايات، رواياتي است كه مي فرمايند: جاي فرشتگان بر شانه هاي راست و چپ است. و از اين قبيل روايات كه از آن ها استفاده مي شود اين دو فرشته همراه انسان هستند و از او جدا نمي شوند.[2]
ب) هم چنين از دسته اي ديگر از روايات نيز استفاده مي شود كه فرشتگان همراه انسان هستند تا پس از مرگ. به عنوان نمونه دو روايت را متذكر مي شويم:1 ـ از معصومين-عليهم السلام- نقل شده است كه فرمودند: هنگامي كه انسان مؤمن از دنيا مي رود، آن دو فرشته مي گويند: پروردگارا بنده ات را قبض روح كردي مأموريت ما كجا است؟ جواب مي آيد كه آسمانِ من پُر است از فرشتگاني كه پيوسته مرا عبادت مي كنند و زمين من نيز پر است از مخلوقاتي كه مطيع من هستند. شما به سوي قبر بنده ام برويد و در آن جا ذكر بگوييد تا روز قيامت و آن را در دفتر حسنات بنده ام بنويسيد.[3]2 ـ معصوم-عليهم السلام- ديگر مي فرمايد: هنگامي كه مؤمن مي خواهد نماز صبح بخواند، دو فرشته نزد او حاضر مي شوند؛ اين فرشته ها حاضر شدند، فرشتگاني كه مأمور شبانه ي او بوده اند، بالا مي روند و هنگامي كه خورشيد غروب كرد، آن دو فرشته حاضر مي شوند و دو فرشته اي كه مأمور در روز بودند، بالا مي روند و اين ها هميشه جاي خود را با يك ديگر عوض مي كنند تا هنگام مرگ مؤمن فرا برسد. در اين هنگام به او مي گويند: خداوند از طرف ما به تو پاداش خير عطا كند! چه قدر ما شاد شديم كه كارهاي نيك و سخنان خوب و جلسات خيري كه در آن ها شركت كردي و ما را همراه خود بردي! پس ما امروز آن طوري هستيم كه تو دوست داري و نزد پروردگار، تو را شفاعت مي كنيم.[4]
در پاسخ به اين سؤال كه اگر خداوند شاهد اعمال است، پس دو فرشته را براي چه قرار داده؟
در پاسخ مي گوييم كه خداوند، خود ناظر و شاهد اعمال انسان ها است ونيازي به فرشتگان ندارد؛ زيرا او به انسان از فرشتگان[5] آگاه تر است. حتي چيزهايي را كه براي فرشتگان مخفي است، از آن ها آگاه است و از او مخفي نيستند؛ اما حكمت او اقتضا كرده است تا دو فرشته را براي هر انساني قرار دهد تا اعمال او را ثبت و ضبط كنند و از آن ها نگهداري كند و در روز قيامت اين نامه هاي اعمال را به صاحبانشان نشان دهند.[6] در واقع خداوند از اسباب كمك مي گيرد و بخش از كارهاي هستي را با اسباب و علل اداره مي كند.و اما حكمت ها و ادله اي كه وجود دو فرشته را اقتضا كرده اند عبارت اند از:الف) ثبت اعمال باعث ترك معصيت مي شود
هنگامي كه انسان بداند موجوداتي مواظب اعمال و رفتار او هستند و تمام كارها و سخنان او را ثبت و ضبط مي كنند، از انجام گناه و اعمال زشت خودداري مي كند و راه استقامت و بردباري در مقابل گناهان را برمي گزيند؛ زيرا وقتي بداند هر چه انجام دهد و هر سخني بگويد، فرشتگان از هر طرف مواظب او هستند و آن ها را مي نويسند و در روز قيامت از همين دفترچه ي اعمال عليه خودش استفاده مي كنند، محدوديتي براي خود در نظر مي گيرد؛ خصوصاً وقتي بداند كه آن ها نه غفلت مي كنند و نه فراموش مي كنند و در هيچ لحظه اي او را رها نمي كنند.ب) اتمام حجت با نوشتن اعمال
خداوند دو فرشته را مأمور نوشتن اعمال انسان كرده است تا در روز قيامت گنه كاران بفهماند كه هيچ راهي براي انكار گناه وجود ندارد؛ زيرا خداوند در اين روز، تمام راه هاي انكار گناه را بر انسان مي بندد و آيه ي 20 سوره ي فُصِّلت نيز همين معنا را مي فهماند. (حتي اذا ما جاءوها شهد عليهم سعمعهم و ابصارهم و جلودهم بما كانوا يعملون)؛ «تا چون بدان (جهنم) رسند، گوششان و ديدگانشان و پوستشان به آن چه مي كرده اند بر ضدشان گواهي دهند» و در روز قيامت هيچ چيزي نيست مگر حساب و كتاب و پاداش اعمال و خداوند در روز قيامت هيچ گنه كاري را عذاب نمي كند مگر بعد از اين كه به او ثابت كند كه گنه كار است و مستحق عذاب.ج) فرق ميان قضاوت در دنيا و آخرت
يكي از اختلافاتي كه بين قضاوت در دنيا و قضاوت در روز قيامت وجود دارد اين است كه در دنيا، حكم قاضي اجرا خواهد شد؛ خواه محكوم قانع شده باشد و گناه خود را پذيرفته باشد يا نپذيرفته باشد؛ در هر صورت حكم را جاري مي كنند؛ اما در آخرت، پس از اين كه محكوم شد كه استحقاق عذاب و عِقاب الهي را دارد حكم جاري مي شود و به خاطر همين است كه خداوند، گواهان بسيار زيادي مي آورد كه بر گناه گنه كار گواهي دهند و از جمله ي آن گواهان، بزرگان دين و فرشتگاني كه اعمال انسان را نوشته اند مي باشند و اگر فرد، هيچ كدام از اين ها را نپذيرفت، خداوند گواهاني از اعضاي بدن آن شخص مي آورد كه بر گناه او گواهي دهند.[7]د) ثبت اعمال، باعث شادي نيكوكاران و اندوه بدكاران
هنگامي كه انسان بداند اعمال او در جايي ثبت و ضبط شده و در روز قيامت به او داده مي شود و همه ي انسان ها آن ها را مي بينند، آن اگر اعمال صالح و خوبي در آن نوشته شده باشد، اين نوشته ها باعث شادي بيش از حد او مي شود و اين آيات بدان اشاره دارد:(فاما من اوتي كتابه بيمينه فيقول هاؤم اقرؤوا كتابيه اِني ملاق حسابيه فهو في عيشة راضيه)[8]؛
«و اما كسي كه كارنامه اش به دست راستش داده شود، گويد بياييد و كتابم را بخوانيد؛ من يقيين داشتم كه به حساب خود مي رسم؛ پس او در يك زندگي خوش است. اما اگر كتاب اعمال او خالي از عمل صالح و نيك باشد، اين كتابِ اعمال، باعث غم و عصه و حسرت بيش از اندازه ي او مي شود»؛
(و اما من اوتي كتابه شماله فيقول ياليتني لم اوت كتابيه - و لم ادر ما حسابيه - ياليتها كانت القاضيه ما اعني عني ماليه - هلك عني سلطانيه)؛[9]
«و اما كسي كه كارنامه اش به دست چپش داده شود، گويد: اي كاش كتابم را دريافت نكرده بودم و از حساب خود خبردار نشده بودم!»[10]نامه ي اعمال افراد بدكار و گنه كار در ديوان سجّين، در پَست ترينِ مراتب هستي قرار مي گيرد و موجب مي شود كه صاحب آن را لعن و نفرين كنند؛ اما نامه ي اعمال افراد صالح و با ايمان در ديوان علييّن قرار مي گيرد و فرشتگان مقرَّب، با عظمت و افتخار از آن ياد مي كنند و فضل و عظمت او را رواج مي دهند.[11] (كلا ان كتاب الفجار لفي سجين - و ما ادريك ما سجين - كتاب مرقوم.... كلا ان كتاب الابرار لفي عليين - و ما ادريك ما عليون - كتاب مرقوم - يشهده المقربون)[12]
و اما جواب پرسش سوم
آن چه از برخي آيات و روايات استفاده مي شود، اين است كه: اين دو فرشته در روز قيامت به اعمال صاحبانشان شهادت مي دهند.آيات: بعضي از مفسّرين آيه ي 21 سوره ي ق را كه مي فرمايد: (و جاءت كل نفس معها سائق و شهيد)؛ «هر كس مي آيد در حالي كه با او سوق دهنده و گواهي دهنده اي هست»؛ اين آيه را اين گونه تفسير كرده اند كه «سائق» فرشته ي نويسنده ي حسنات است و «شهيد» فرشته ي نويسنده سيئات و به اين ترتيب، معنا چنين مي شود كه در روز قيامت هر فردي مي آيد در حالي كه همراه او هستند نويسندگان حسنان و سيئات و آن ها شهادت مي دهند بر اعمال او.[13]
روايات
به عنوان نمونه در روايت آمده است:از جابر بن عبدالله روايت شده است كه گفت: من از رسول خدا-صلي الله عليه وآله وسلم- شنيدم كه فرمود: هنگامي كه روز قيامت مي شود، دو فرشته ي نويسنده ي كارهاي خير و كارهاي شر، دوباره به سراغ انسان مي آيند و نامه ي اعمال او را باز كرده به گردنش مي افكنند و هم چنان با او هستند؛ يكي به عنوان سائق و ديگري به عنوان شهيد.[14]معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:1. تفسير الميزان، علامه سيد محمد حسين طباطبايي، (قم: انتشارات جامعه مدرسين، چاپ اول)، ج 36.2. تفسير نمونه، آيت الله مكارم شيرازي، ج 22.3. تفسير منهج الصادقين، مولي فتح الله كاشاني، ج 9.4. مجمع البيان، طبرسي، ج 9.5. تفسير نورالثقلين، جمعه العروسي الحويزي، ج 5.6. حول تفسير سوره ق، عبدالله سراج الدين،[1]. ق/17[2]. نهج الصادقين، ج 9، ص 11[3]. مجمع البيان، ج 9، ص 216[4]. تفسير نورالثقلين، ج 5، ص 109[5]. ر. ك: قمي، عباس، مفاتيح الجنان، دعاي كميل[6]. حول تفسير سوره ي ق، ص 59[7]. همان[8]. الحاقه/19[9]. الحاقه/30 ـ 26[10]. حول تفسير سوره ق، ص 60.[11]. همان، ص 61[12]. مطففين/7 ـ 10 و 18 ـ 21[13]. تفسير نمونه، ج 22، ص 258[14]. تفسير الميزان، ج 36، ص 252.
