مقالات علوم قرآنی نسخه متنی

دقتدر انتخاب و گزينش كلمات،به دو شرط اصلى بستگى دارد كه وجود آن‏ها در افراد عادى-عادتا-غير
ممكن‏است:اول،احاطه كاملبر ويژگى‏هاى لغت‏به طور گسترده و فراگير،كه ويژگى هركلمه بخصوصى را در
سر تا سر لغت‏بداند و بتواند به درستى در جاىمناسب خودبه كار برد.شرط دوم،حضور ذهنى بالفعل،تا در
موقع كار برد واژه‏ها،آن كلمات مدنظر او باشند و در گزينش الفاظدچار حيرت و سردرگمى نگردد،حصول اين
دوشرط در افراد معمولى غير ممكن به نظر مى‏رسد. ابو سليمان بستى در اين زمينه به خوبى سخن گفته و
مساله گزينش الفاظ را دررساله خود به طور گسترده مطرح ساخته است.گويد:«دانش بشر،امكان احاطه
به‏تمامى ويژگى‏هاى لغت را ندارد،علاوه كه حضور ذهنى چيزى نيست كه هميشه‏رفيق با وفاىانسان
باشد».در اين باره مثال‏هاى چندى مى‏آورد از جمله از«نضر بن‏شميل‏»-يكى از ادباى بزرگ عرب-نقل
مى‏كند كه درمجلس‏«مامون-خليفه‏عباسى‏»حضور يافت،مامون به او گفت:«اجلس،بنشين‏»نضر
گفت:اى‏امير مؤمنانمن نلميده‏ام تا جلوسنمايم‏«ما انا بمضطجع فاجلس‏».مامون پرسيدچگونه
است؟گفت:به كسى كه ايستاده است مى‏گويند«اقعد»و به كسى كه
لميده‏استمى‏گويند«اجلس‏».زيرا«قعود»در مقابل‏«قيام‏»است و«جلوس‏»در
مقابل‏«اضطجاع‏».مامون از اين اشتباه و نا آگاهى خود خجل شد ودستور جايزه داد (4) . معروف‏ترين شاهد
مثال در اين زمينه آيه قصاص است: و لكم في القصاص حياة يا اولي الالباب لعلكم تتقون (5) ،در اجراى
قانونقصاص،تضمين حيات شده است،اى‏صاحب خردان،باشد كه[در رفتار خود]پروا را پيشه خود كنيد». عرب را
عادت بر اين بود كه براى سهولت در حفظ قوانين مدنى و اجتماعى وكيفرى خود،آن‏ها را در قالب جمله‏هاى
كوتاه وظريف و ادبى در مى‏آوردند،زيرادر آن زمان كتابت و تدوين در ميان آنان رايج نبود،آن چه
داشتند در سينه‏ها نگاه‏مى‏داشتند.ازاين‏رو براى تدوين قوانين و بهتر محفوظ ماندن،از شيوه‏هاى
ادبى‏كمك مى‏گرفتند و ادبا و فصحاى عرب در كنار قانون دانان وحكمايشان گردمى‏آمدند. براى تنظيم
قانون قصاص از فصحاى برجسته خود كمك گرفته تا كوتاه‏ترين وشيواترين جمله را بسازند و پس از كنكاش و
نشستو برخواست‏ها بر تنظيم‏عبارت‏«القتل انفى للقتل‏»اتفاق نظر دادند.يعنى كشتن قاتل بهترين
باز دارنده است‏از ارتكاب جنايت قتل.ولى در اين انتخاب از چند نكته غفلت ورزيدند.اول،آن كه‏هيچ
چيزى خود را نفى نمى‏كند و از لحاظ ادبى اشتباه بزرگى مرتكبشدند كه قتل‏را نافى قتل شمردند،زيرا
قتل نافى را در عبارت ياد شده مطلق آورده‏اند،درصورتى كه قتل اگر به عنوان قصاصانجام شود نافى قتل
خواهد بود.عرب از اين‏نكته غفلت ورزيد با آن كه خود واضع واژه‏«قصاص‏»كه به همين معنا است‏بود.
ولى قرآن از اين نكته دقيق غفلت نورزيد و درست واژه مناسب را در جاى خودبه كار برد. دوم،آن كه در
مقابله قصاص با حيات در آيه،فن‏«طباق‏»به كار رفته،كه جمع بين‏ضدين و ائتلاف ميان متنافرين
است،زيراقصاص-كه نوعى قتل به شمار مى‏رودضد حيات است،كه در آيه موجب و خواهان حيات به شمار آمده است
سوم،در عبارت ياد شده،«افعل التفضيل‏»به كار رفته،كه از نظر ادبى دچارمشكل حذف‏«مفضل
عليه‏»گرديده و موجب ابهام شدهاست،زيرا معلوم نيست كه‏قتل از چه چيزى باز دارنده‏تر مى‏باشد (6)
.در صورتى كه در آيه اين مشكل وجودندارد،صرفا ضمانت‏حياترا در قصاص به عهده گرفته است. چهارم،از نظر
ادبى،آيه قرآن جنبه ايجابى دارد و عبارت ياد شده جنبه نفى،حال آن كه در سخن سنجى عبارت اثباتى برتر
ازعبارت سلبى است،به ويژه درتدوين مواد قانونى و احكام. پنجم،آن كه در به كار بردن
لفظ‏«قصاص‏»جنبه عدالت قانونى تداعى مى‏شود كه‏اين قانون از منشا عدالت‏برخاسته است،در
صورتىكه به كار بردن لفظ قتل درعبارت ياد شده آن هم ابتدا و بى‏سابقه،فاقد اين خاصيت است.علاوه كه
لفظ قتل‏ابتدا حالت تنفر وانزجار دارد،بر خلاف به كار بردن لفظ قصاص كه حالت عدالت‏خواهى و انبساط
خاطر و تشفى را ايجاب مى‏كند. جلال الدين سيوطى تا بيست وجه در ترجيح آيه بر عبارت ياد شده بر
شمرده،و زمخشرى عبارت ياد شده را به شدت نكوهشكرده و از غفلت عرب در ساختن‏يك چنين جمله پر اشكال
تعجب كرده است،همان گونه كه خود عرب در موقع نزول‏آيه قصاص وپى بردن به اشتباهات خود در ساختن
جمله‏اى در همين معنا و اين كه‏قرآن هرگز غفلت نورزيده،در شگفت‏شدند و خاضعانهاعتراف نمودند
كه‏«ما هذاكلام البشر و انما هو كلام الله عز و جل،هرگز به سخن بشر نمى‏ماند و جز سخن خدانخواهد
بود»چنانكه پيش از اين گذشت.نمونه‏هايى از اين قبيل بسيارند كه به‏برخى از آن‏ها