قدمت هزارساله - قدمت هزارساله: نظرى بر نسخ خطى کتابخانه آستان حضرت معصومه(س) نسخه متنی

قدمت هزارساله

على صدرائى خوئى

نظرى بر نسخ خطى كتابخانه آستان حضرت معصومه(س)

نسخ خطى تاريخ زنده و گوياى فرهنگ دينى و ملى كشورهاى اسلامى است. امروزه براى نگهدارى اين نفايس گرانقدر، در سراسر جهان مراكزى تاسيس‏شده كه در به‏دست آوردن اين ميراث با يكديگر رقابت مى‏كنند.

كتابخانه آستانه مقدسه حضرت معصومه(س) يكى از اين مراكز است. اين كتابخانه واحدهاى مختلفى دارد. در اين مقاله بخش نسخه‏هاى خطى آن مورد بررسى قرار مى‏گيرد.

پيرامون تاريخچه تاسيس كتابخانه در اين آستانه زمان مشخصى را نمى‏توان تعيين‏كرد. اين بارگاه مطهر، از بدو به‏وجودآمدنش در اوايل قرن سوم هجرى، همواره مورد توجه شيعيان، بويژه اهالى قم، بوده‏است و شيعيان به قصد تقرب و جلب رضاى بارى‏تعالى اموالى را بر اين روضه مقدسه وقف كرده‏اند. از جمله اين موقوفات قرآنها و كتابهايى است كه وقف اين آستانه مقدسه شده‏است.

كهن‏ترين سندى كه به رونق اين بارگاه و مدرسه و موقوفات آن تصريح‏كرده، كتاب گرانقدر «نقض‏» تاليف شيخ عبدالجليل رازى قزوينى، از علماى قرن ششم هجرى، است. وى متولد قزوين و ساكن تهران بود و به همين جهت از اوضاع قم اطلاع كامل داشت. تاليف اين كتاب حدود سال 560ق صورت گرفته‏است.

شيخ عبدالجليل در رد مخالفان شيعه، كه شيعيان را به جهالت و نداشتن مدارس علمى متهم مى‏كنند، تعدادى از مدارس مهم شهر قم را نام‏مى‏برد و چنين مى‏نويسد:

«... اما جواب اين فصل آنست كه: معلوم است كه در شهر قم كه همه شيعت‏اند، آثار اسلام و شعار دين و قوت اعتقاد چون باشد، از جامع كه ابوالفضل عراقى كرده‏است‏بيرون شهر و آنچه كمال ثابت كرده‏است در ميان شهر و مقصوره‏هاى بازينت و منبرهاى باتكلف و منارهاى رفيع، و كراسى علما و نوبت عقود مجالس اثيرالملك، و مدرسه شهيد سعيد عزالدين مرتضى قدس‏الله روحه، و مدرسه سيد امام زين‏الدين امير شرفشاه كه قاضى و حاكم است و آن مشهد ستى فاطمه بنت موسى‏بن جعفرعليهماالسلام با اوقاف و مدرس و فقها و ائمه و زينت تمام و قبول اعظم، و مدرسه ظهير عبدالعزيز ... و آنچه شعار شريعت و تمهيد قواعد اسلام است از درس و مناظره و مجلس وعظ و حلقه ذكر معين و مقرر، و نور و نزهت و بركت مشهد فاطمه بنت موسى‏بن جعفرعليهاالسلام ظاهى وباهى...». (1)

پيداست‏بارگاهى با اين همه شكوه خالى از كتابخانه نبود. مؤيد اين سخن تفسير قرآنى است كه در رمضان سال 574 هجرى قمرى بر اين آستانه مقدسه وقف شده‏است. در وقفنامه آن چنين مى‏خوانيم:

«وقف ... المجلد الثالث ... الاجل العالم المحترم اثيرالدين نجم‏الاسلام سيدالكفاة و... الاماثل والافاضل شمس العرب تاج‏الوزراء ابوعيسى احمدبن ابى‏شجاع ... هذا المجلد من المصحف ... مع ثلث مجلد مع الصندوق على الروضة المقدسه ... المنورة للسيدة الشريفة الرضية الطاهرة فاطمه بنت الامام ... موسى‏بن جعفر الكاظم صلوات‏الله وسلامه عليها، على ان يكون موقوفا صحيحا شرعيا مؤبدا ... وكتب فى شهرالله المبارك رمضان سنة اربع وسبعين وخمس مائة‏». (2)

در پاى همين وقفنامه، دستخط علمايى كه در سالهاى 810 ق و 878 ق در آستانه مقدسه قم اين كتاب را مطالعه كرده‏اند، موجود است; و اين خود دليل ديگرى است‏بر اينكه در اين بارگاه محلى براى نگهدارى كتاب و نيز مطالعه عالمان وجود داشته‏است.

در سابق به محل نگهدارى كتابها و اشياى نفيس «خزانه‏» گفته‏مى‏شد و قرائنى در دست است كه اين آستانه هم قبل از سال 574ق خزانه‏اى داشته‏است. (3)

از قرن دهم در اين بارگاه محلى براى نگهدارى كتابها اختصاص‏يافت و مسؤولى به نام «كتابدار» براى آن معين شده‏است. در ابتداى بعضى از نسخه‏ها مهر و نام كتابداران موجود است و نمونه‏اى از آن، كه در صفحه اول يكى از قرآنها آمده، چنين است:

«داخل عرض و تحويل اقل‏السادات كتابدار سركارات مباركات گرديده رمضان‏1106» (4)

از قرائن فوق معلوم مى‏شود كه حداقل از قرن ششم در اين آستانه مقدسه محلى براى كتاب وجود داشته و از قرن دوازدهم افرادى به عنوان كتابدار آستانه مقدسه مشغول خدمت‏بوده‏اند.

خسارت جبران‏ناپذير

شهر قم از قرن دوم هجرى مركز مهم شيعيان شد و به همين سبب در حوادث تاريخى و جنگها آسيب فراوان ديد. كرزن يكى از مسافران خارجى، مى‏نويسد:

«تيمور اين شهر را غارت‏كرد و از آن پس به حالت نيمه ويران باقى مانده‏است و يا به طورى كه هربرت حيرت‏انگيز مى‏نويسد: هنوز جامه كهن دربردارد، زيراكه در حال حاضر از عظمت گذشته آن فقط نامى باقى‏است.

با اين وصف در اثر توجه پادشاهان صفوى، اين شهر تجديدحيات نمود. در سال 1722ميلادى (1135هجرى قمرى) افغانها، حتى بيشتر از تيمور صدمه وارد و شهر را به كلى ويران كردند». (5)

در اين حوادث ناگوار، بيشتر كتابهاى آستانه ازبين رفت و يا دستخوش غارت شد. چنانكه تعدادى از كتابها بعد از حوادث متعدد و دست‏به دست گشتن به بعضى از كتابخانه‏هاى كشور راه‏يافت.

به عنوان نمونه بايد از تفسير روض‏الجنان ابوالفتوح رازى يادكرد، كه شاه‏عباس صفوى در سال‏1037ق آن را بر روضه منوره حضرت معصومه و مدرسه مباركه وقف‏كرد و اكنون در مدرسه فيضيه، به شماره‏58، نگهدارى مى‏شود. (6)

وضعيت فعلى كتابهاى خطى كتابخانه فعلى آستانه حضرت معصومه(س) در سال 1331هجرى شمسى به وسيله حاج‏ابوالفضل توليت، توليت آستانه تاسيس‏شد. او نخست 1500جلد از كتب خطى و چاپى كتابخانه خود را به كتابخانه آستانه اختصاص‏داد و سپس با هزينه آستانه مقدسه كتب ديگرى به آن افزود. (7)

حضرت آية‏الله بروجردى - قدس‏سره - و ديگر مراجع تقليد و دانشوران شيعه نيز از اهداى كتاب به اين كتابخانه دريغ نفرموده‏اند و بيشتر كتابهاى كتابخانه تا قبل از انقلاب اهدايى بوده‏است.

پس از پيروزى انقلاب اسلامى نيز تعداد نسخه‏هاى خطى و كتب چاپى فزونى‏يافت.

كتب خطى آستانه مقدسه تاكنون در سه جلد فهرست و به ترتيب زير تنظيم شده‏است:

1- فهرست نسخ خطى كتابخانه آستانه مقدسه قم: اين فهرست توسط استاد محمدتقى دانش‏پژوه تهيه‏شد و در سال 1355هجرى شمسى به وسيله آستانه مقدسه چاپ و منتشر شده‏است. اين فهرست داراى چند بخش است:

مقدمه: شامل‏116صفحه; در اين مقدمه مطالب تحقيقى و تاريخى پيرامون قم، كه داراى اهميت ويژه است، به چشم مى‏خورد و همچنين كتابها و آثار مربوط به قم در آن معرفى شده‏است.

بخش اول: در اين بخش قرآنهاى خطى آستانه بدين ترتيب معرفى شده‏است:

قرآنهاى كتابخانه، شامل هفت جلدقرآنهاى موزه، هشتصدويك جلدقرآنهاى تازه‏يافته سيصدوهشتاد جلدبدين‏ترتيب در اين بخش چهارصدوشصت وهشت قرآن خطى معرفى شده‏است.

بخش دوم: اين بخش به نسخه‏هاى خطى اختصاص دارد، بعد از معرفى هر نسخه شماره ثبت، شماره قفسه و شماره كتاب ذكر شده‏است.

ملحقات: شامل تصاويرى از نسخه‏هاى بااهميت و فهارس.

اين فهرست‏با همه نكات تحقيقى و تاريخى، ضعفهايى نيز دارد كه بازنگرى و فهرست مجدد آنها را اقتضا مى‏كند. اهم اين نكات چنين است:

الف) چون ترتيب معرفى نسخ بر اساس حروف الفباست لذا نسخ ديگرى كه اضافه شده در آن قابل درج نيست.

ب) پيرامون كتاب‏شناسى نسخه‏ها هيچ توضيحى داده نشده‏است.

ج) شماره‏هايى كه بعد از معرفى نسخه‏ها ذكرشده تغييركرده، ديگر نمى‏توان با اين شماره‏ها نسخه‏ها را درخواست كرد.

د) هويت عكسهاى پايانى كتاب مشخص نيست و نمى‏توان دريافت كه هر تصوير مربوط به كدام صفحه و كدام نسخه است.

تعداد نسخه‏هاى خطى كه در اين فهرست معرفى‏شده حدود هشتاد جلد است.

2- فهرست نسخ كتابخانه آستانه مقدسه حضرت معصومه(س)، جلد اول، تهيه و تنظيم حجت‏الاسلام والمسلمين سيدحسن نقيبى، در اين فهرست چهارصد نسخه، از نسخ افزوده‏شده بعد از فهرست آقاى دانش‏پژوه، معرفى شده‏است.

3- فهرست نسخ خطى كتابخانه آستانه مقدسه حضرت معصومه(س)، جلد دوم، كه در آن چهارصد نسخه از نسخ افزوده‏شده، به وسيله نويسنده اين سطور معرفى شده‏است.

جهت عدم تكرار اشكالات فهرست دانش‏پژوه، در فهرست اين دو جلد نسخه‏ها به ترتيب شماره مسلسل معرفى شده‏است. در پايان هر جلد نيز فهارسى از عناوين كتب و مؤلفين ديده‏مى‏شود. (8)

در فرصتهاى آتى، نسخه‏هاى نفيس اين كتابخانه معرفى و در مواردى نسخه‏هايى تصحيح و منتشر خواهدشد.

1- «نقض‏» معروف به «بعض مثالب النواصب فى نقض بعض فضائح الروافض‏»، تاليف نصيرالدين ابوالرشيد عبدالجليل قزوينى رازى، به تصحيح ميرجلال‏الدين محدث ارموى، ص‏194-195.

2- فهرست نسخ خطى آستانه مقدسه قم، محمدتقى دانش‏پژوه، ص‏91.

3- همان، ص‏17 مقدمه.

4- همان، ص‏5 مقدمه.

5- ايران و قضيه ايران، جرج.ن.كرزن، مترجم غ. وحيد مازندرانى، ج‏2، ص‏8.

6- فهرست كتابخانه مباركه مدرسه فيضيه قم، مجتبى عراقى، ج‏1، ص‏56. بنا به شواهد تاريخى كه ذكرشد مدرسه فيضيه در دوره‏هاى قبل خود بخشى از اماكن زير نظر توليت آستانه مقدسه بوده‏است.

7- تاريخ قم، محمدحسين ناصرالشريعه، ص‏298.

8- جلد اول و دوم فهرست نسخ خطى كتابخانه آستانه مقدسه حضرت معصومه(س) در سال 1375ه ش چاپ و منتشر شده‏است.