طرح باز سازى گنبد حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه(س) - طرح بازسازی گنبد حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) نسخه متنی

طرح باز سازى گنبد حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه(س)

پيشينه

در سال 201 ه .ق. در پى هجرت هشتمين خورشيد آسمان ولايت به سرزمين ايران، ستاره‏اى از خاندان پاكان به سرزمين تشنه قم فرود آمد و از زمزم معرفت و وجود خويش، كوير آدميان اين وادى را سيراب نمود و بذر كمال و تعالى در آن كاشت.

هفده روز و تنها هفده روز فخر اين سرزمين ماند و به آسمان بى‏انتهاى ابديت پركشيد.

پس از دفن پيكر پاك حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام در باغى كه از آنِ موسى بن خزرج بود، سايبانى از بوريا توسط همو بر مزار پاكش برپا گشت. در سال 256 ه .ق. يكى از نوادگان امام جواد عليه‏السلام به نام زينب، به قم آمد و قبّه‏اى برجى شكل بر تربت منوّر حضرت معصومه عليهاالسلام بنا نمود. اين بناى ساده همراه با دو قبه برجى شكل ديگر، تا نيمه قرن پنجم باقى ماند تا اينكه يكى از مردان سياسى طغرل سلجوقى به نام امير ابوالفضل عراقى (465ـ429 ه .ق) بنايى بزرگ‏تر بر مرقد شريف ساخت. در سال 925 ه .ق. و در عصر شاه اسماعيل صفوى، گنبد ساخته شده بر مزار كريمه اهل‏بيت به دست بيگى بيگم، دختر شاه صفوى، بازسازى گشت. و سطح خارجى آن، همچنين دو گلدسته و صحن عتيق با كاشيهاى معرّق تزئين يافته و آراسته شدند.

اين بنا تا عصر قاجار باقى ماند تا اينكه در سال 1218 ه .ق. سطح رويى گنبد كه از كاشى معرّق پوشيده بود به خشتهاى مسينِ زراندود تبديل گشت. اين مهم در زمان حكومت فتحعلى‏شاه قاجار انجام شد.

و اكنون نيازى دوباره...

در سالهاى اخير، سطح بيرونى گنبد مرقد مطهر حضرت معصومه عليهاالسلام ، اوضاع نامطلوبى پيدا كرده بود و اين مسأله با مشاهده مستقيم آن معلوم مى‏گشت. قدمت خشتهاى مسين زراندود و همچنين تأثيرپذيرى آنها از شرايط و عوامل مخرّب جوّى و طبيعى، اندك اندك موجبات فرسايش جدى در سطح و حتى پيدايش اعوجاج برخى زوايا و سطوح آن را پديد آورده بود.

از سوى ديگر، مقدار طلاى باقيمانده بر روى خشتها به حدّاقل ممكن (حدود دو ميكرون) كاهش يافته و بعضاً به هيچ رسيده بود. كه اين امر، هم از زيبايى و اصالت بنا كاسته بود و هم رسالت اصلى آن كه مصون سازى اصل بنا بود را نيز از ميان برده بود.

در سالهاى متمادى كه از عمر گنبد مى‏گذشت، به واسطه باز شدن درز ميان خشتها، شرايط براى نفوذ آب در زير آنها فراهم آمده بود.

همچنين به خاطر حجم زياد گچ جبّه‏اى كه به صورت معلّق در زير خشتها و جهت تسطيح حدّ فاصل گنبد آجرى و خشتهاى مسى ريخته شده بود، گسست لايه‏هاى زيرين و رها شدن آنها پيش آمده بود كه موجبات تسريع روند تخريب بنا را فراهم مى‏آورد.

آغاز عمليات فنّى و تحقيقاتى

با توجه به ضرورت‏هاى مشروح، مقام محترم توليت آستانه مقدسه قم، حضرت آية‏اللّه مسعودى به تشكيل هيئت امناى طرح تعويض خشتهاى طلائى گنبد حرم مطهر مبادرت نمودند و سپس در فروردين سال 1380ه .ش. دو مرحله عمليات و تحقيقات، به طور پيوسته و متوالى آغاز گشت.

به اين منظور، قبل و بعد از جمع آورى خشتهاى مستهلك، و شمارش و توزين آنها جهت نگهدارى در خزانه حضرت عليهاالسلام عمليات دقيق نقشه بردارى و فاصله ياب الكترونيكى انجام پذيرفت و نهايتاً معلوم گشت انحرافاتى بر اثر حوادث طبيعى در زوايا و دواير گنبد پديد آمده است.

با توجه به اين مسأله، بازسازى زير بناى كار بدون آسيب رساندن به شكل اوليّه گنبد آغاز گشت.

پس از جمع آورى پوشش طلاكارى بدنه و ساقه گنبد و تراشيدن نخاله‏هاى طبله شده، اقدام به آرماتوربندى و بتون ريزى استوانه و قوس گنبد، در ضمن محاسبات بسيار دقيق، آغاز گشت.

از سوى ديگر، آزمايشگاه و كارگاه مجهزى در محيط حرم مطهر، براى زراندودسازى خشتهاى مسين جديد تأسيس شد. مشكلى كه در اين راه وجود داشت، عدم امكان استفاده از روشهاى سنتى طلاكارى يعنى ملقمه كارى‏بود. اما عمليات مشابه با روشهاى جديد مانند الكتروليز نيز نتايج خوبى نداشته است؛ چرا كه وجود تخلخل و حفره‏هاى كربنى در سطح خشتهاى طلاكارى شده در طول سالهاى آتى، موجب جدا شدن سطح نازك طلا از مس شده و ضمن اتلاف ثروتى عظيم، تخريب زود هنگام پوشش گنبد را به همراه خواهد داشت.

از اين رو آزمايشگاه حرم مطهر، اقدام به تهيه و جمع آورى نمونه‏هاى مختلف آبكارى شده نمود. نمونه‏هايى مانند ملقمه كارى مشهد، ملقمه كارى اصفهان، نمونه الكتروليز دانشگاه شريف و نمونه الكتروليز كارگاه حرم مطهر.

بعد از مشاهده چگونگى فرايند تخلخل و پيدايش حفره‏هاى كربنى و ايجاد شرايط سخت و نمك پاشى (Salt Spray) در دوره‏هاى مختلف زمانى، بهترين نمونه در كارگاه حرم به توليد انبوه رسيده است.

مراحل اجرا:

همزمان با اجراى نقشه بردارى، محاسبه اعوجاجات سطحى و مركزى، ترميم فيزيكى سطح سخت گنبد توسط آرماتوربندى و بتون ريزى، عمليات زراندود و ساختن خشتهاى مسين نيز آغاز شده و ادامه دارد.

براى اين امر نياز به 10 تن مسِ نورد شده خالص به قطر 5/1 ميلى متر و 240 كيلوگرم طلاى خالص بود. خشتهاى مذكور در اندازه‏هاى 22×22 سانتى‏متر و به ياد بود پيروزى انقلاب اسلامى در روز 22 بهمن سال 1357، در سال 1381 در مرحله تهيه قرار گرفتند و روى هر خشت حدود 5/3 تا 4 مثقال طلاى خالص قرار گرفت.

از سوى ديگر، سعى و تلاش شد در طراحى حجم گنبد و تطبيق آن با اندازه‏هاى خشتهاى مسين، ترتيبى اتخاذ گردد تا اندازه خشتها در هر رديف، كاملاً مساوى باشد؛ كه اين امر در ساختار قبلى به هيچ وجه رعايت نشده بود.

بعد از اتمام اين مرحله، آغاز خشت گذارى طى مراسم خاص در روز عيد غدير سال 1381 توسط حضرت آية‏اللّه مسعودى، توليت محترم آستانه مقدسه انجام شد.

همچنين دو كتيبه با مضمون‏هاى ذيل نگاشته و نصب شده كه قبل و بعد از 17 رديف خشت استوانه گنبد (به مناسبت 17 روز اقامت كريمه اهل‏بيت در شهر قم) قرار گرفته‏اند.

متن انتخاب شده توسط حضرت آية‏اللّه مسعودى خمينى، توليت محترم آستانه مقدسه قم، جهت كتيبه كاشيكارى در پايين ساقه گنبد مطهر چنين است:

الصدوق فى كمال الدين عن عدّة من الاصحاب: قال رسول اللّه صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم :

«انى تارك فيكم الثقلين: كتاب اللّه و عترتى (اهل بيتى)، فانهما لن يفترقا حتى يردا على الحوض.»

«ـ ما مفتخريم كه ائمه معصومين از على بن ابيطالب گرفته تا منجى بشر حضرت مهدى صاحب الزمان عليهم آلاف التحّيات والسّلام ـ كه به قدرت خداوند قادر، زنده و ناظر امور است، ائمه ما هستند.

ـ ما مفتخريم كه مذهب ما جعفرى است كه فقه ما كه درياى بى‏پايان است، يكى از آثار اوست. و ما مفتخريم به همه ائمه معصومين ـ عليهم صلوات اللّه ـ و متعهد به پيروى آنانيم.

ـ اسلام و حكومت اسلامى پديده الهى است كه با به كار بستن آن سعادت فرزندان خود را در دنيا و آخرت به بالاترين وجه تأمين مى‏كند.

(فرازى از وصيتنامه امام خمينى قدس‏سره )

متن اين كتيبه به خط نستعليق بسيار زيبا بر روى مس، بريده شده و بعد از طلاكارى در ميان حاشيه كاشى فيروزه‏اى قرار گرفته است.

متن كتيبه بالاى ساقه گنبد مطهر حضرت معصومه عليهاالسلام :

آتش موسى عيان از سينه سيناستى

يا رحمان

يا كه زرين بارگاه بضعه موساستى

يا رحيم

بضعه موسى بن جعفر فاطمه كز روى قدر

يا حنّان

خاك در گاهش عبير و طرّه حوراستى

يا منّان

نوگلى رنگين ز طرف گلشن ياسين بود

يا حميد

آيتى روشن به صدر نامه طاهاستى

يا مجيد

پرتوى از آفتاب اصطفاى مصطفاست

يا جليل

زهره‏اى از آسمان عصمت زهراستى

يا جميل

نسبتى صحن حريمش را به پاطاق حرم

يا اوّل

كاين مكانِ عزّت و آن مسكنِ عزّاستى

يا آخر

صحن او را هست اقصى پايه عزّت چنان

يا ظاهر

كز شرف، مسجود سقف مسجد اقصاستى

يا باطن

متن اين كتيبه نيز به خطّ نستعليق بوده و بر روى مس قلمكارى و طلاكارى با زمينه آبى تهيه شده است.

هم اكنون متولّيان و مجريان طرح مفتخرند كه با پشت سرگذاشتن تمامى مراحل مقدماتى و تحقيقاتى، عمليات نصب خشتها را تا رديف هفدهم به پايان رسانده‏اند.

زمان پيش بينى شده براى اتمام اين پروژه عظيم، چهار سال بوده؛ اما با تلاش مستمر متوليان و مجريان طرح، بحمداللّه طول مدت اجرا در كل به سه سال كاهش يافته است.

در خاتمه ضمن التماس دعاى خير از همه زائران و مجاوران، توفيق خدمتگزارى به اين بارگاه ملكوتى كريمه اهلبيت را خواستاريم و هرگونه سؤال فنّى و غير آن را پاسخگو مى‏باشيم.

حسين فقيه ميرزائى

دبير هيئت امناى

طرح تعويض خشتهاى

طلاى گنبد حرم مطهر

1/2/1382