اوضاع سياسى عصر امام چهارم - اوضاع سیاسی عصر امام چهارم نسخه متنی

اوضاع سياسى عصر امام چهارم

غلام حسين صميمى

اشاره

امام سجاد عليه السلام با آنكه در بدترين شرايط زمانى مى‏زيست و از سوى حاكمان جور، زير شديدترين فشارهاى جسمى و روانى به سر مى‏برد، در گسترش ايمان و پايدارى و در احياى اسلام ناب محمدى و سيره جد بزرگوارش منحصر به فرد بود . محققان مسلمان، عصر امام سجاد عليه السلام را به لحاظ سياسى و فرهنگى، تاريك‏ترين عصرها مى‏دانند و از آن، به دوره سقوط فرهنگ اسلام ياد مى‏كنند (1) .

سلاطين عصر امام سجاد عليه السلام

الف) يزيد بن معاويه

چهار سال نخست امامت امام سجاد عليه السلام هم زمان با حكومت‏يزيد بن معاويه است . چهره واقعى يزيد بر كسى پوشيده نيست . او نخستين حاكم اسلامى است كه نزد همگان شراب مى‏خورد و دربار خلافت را به عشرتكده تبديل كرده بود . او آشكارا به كارهاى زشت و خلاف عفت مى‏پرداخت . در وصف شراب، شعر مى‏سرود و حتى براى سروده‏هاى در وصف شراب و هرزه‏گويى‏هاى شهوت‏انگيز، انعام مى‏داد (2) .

او در اولين سال از حكومتش «امام حسين عليه السلام‏» فرزند پاك رسول خدا صلى الله عليه و آله را با بى‏رحمى تمام كشت و عترت پيامبر صلى الله عليه و آله را به عنوان اسير در شهرها گرداند . يزيد در سال آخر سلطنت چهار ساله خود، ساكنان «مدينه‏» را قتل عام نمود و دست‏به پست‏ترين جنايات بشرى آلود . او حتى در آخرين روزهاى حكومتش به «مكه‏» هجوم برد و خانه خدا را در آتش سوزاند . (3) مسعودى مى‏نويسد:

يزيد با مردم به گونه «فرعون‏» عمل مى‏نمود و حتى رفتار فرعون از او بهتر بود . (4)

ب) عبدالله بن زبير

پس از يزيد، عبدالله پسر زبير، بر حجاز دست‏يافت . او مردى زاهدنما، تندخو، بى‏رحم، بخيل و بسيار رياست‏خواه بود . (5) حس رياست‏طلبى او چنان بود كه برادر خود «عمرو بن زبير» را كشت . (6)

وى نسبت‏به بنى هاشم بسيار سخت‏گير بود و مى‏گفت: چهل سال است كه كينه «بنى هاشم‏» را در دل پنهان داشته‏ام و امروز مى‏خواهم انتقام بگيرم .

او «عبدالله بن عباس‏» را به طائف تبعيد نمود و «محمد حنفيه‏» ، عبدالله بن عباس و 24 نفر از بنى هاشم را در حجره زمزم (دره‏اى در مكه) زندانى كرد، هيزم فراوان در اطراف آنان چيد و قسم ياد كرد كه اگر بيعت نكنند، آنها را خواهد سوزاند . «محمد حنفيه‏» از «مختار بن ابوعبيده ثقفى‏» كمك خواست و مختار گروهى از سواران خود را به همراه چهار صد درهم به ياريشان فرستاد، و بدين‏سان نجات يافتند . (7)

«عبدالله بن زبير» نام «آل محمد صلى الله عليه و آله‏» را از صلوات برداشت و چون مورد اعتراض قرار گرفت، پاسخ داد: محمد صلى الله عليه و آله فرستاده خداست، اما خاندان بدى دارد و چون در صلوات نام آنان برده مى‏شود، به حالت غرور گردن برمى‏فرازند . (8)

«عبدالله‏» بسيارى از سنت‏هاى رسول خدا صلى الله عليه و آله را از بين برد .

ج) عبدالملك بن مروان

بيشترين دوره امامت امام سجاد عليه السلام با دوران حكومت «عبدالملك بن مروان‏» همزمان بود . در دشمنى مروان و خاندان او نسبت‏به بنى هاشم، به ويژه فرزندان پاك «اميرالمؤمنين عليه السلام‏» جاى بحث و استدلال نيست . در زيارت عاشورا، كه از مهم‏ترين سرمايه‏هاى معنوى شيعه در زمينه زيارت به شمار مى‏آيد، «آل مروان‏» در كنار «آل زياد» لعن شده‏اند . در بخشى ديگر از «زيارت عاشورا» مى‏خوانيم:

«فرحت‏به آل زياد و آل مروان بقتلهم الحسين صلوات الله عليه; خاندان زياد و خاندان مروان افرادى بودند كه از شهادت امام حسين عليه السلام مسرور و شادمان شدند .»

«عبدالملك‏» پسر مروان بود; او مانند پدرش نسبت‏به خاندان پيغمبر صلى الله عليه و آله و پيروان‏آنان، كينه ديرينه داشت . از آنجا كه بيشتر شيعيان على عليه السلام در «كوفه‏» مى‏زيستند، وقتى «عبدالملك‏» بر عراق دست‏يافت، حكومت آنجا را به حجاج بن يوسف ثقفى - كه دشمن‏ترين كارگزار وى نسبت‏به شيعيان بود - سپرد . حجاج نيز در ريختن خون شيعيان و منسوبان به آنان حرص بسيار داشت . او شيعيان زيادى از جمله: كميل بن زياد نخعى، ميثم تمار، غلام حضرت على عليه السلام و رشيد هجرى را به شهادت رساند . زندان‏هاى حجاج پر بود از شيعيان و بى گناهان، كه گاه به جاى طعام به آنان آب سرگين و آهك و نمك مى‏خورانيدند . (9)

حجاج بنده سرسپرده خاندان اموى بود . او در اين سرسپردگى تا بدانجا پيش رفت كه مقام عبدالملك مروان را، برتر از رسول خدا صلى الله عليه و آله مى‏شمرد . (10) حجاج پيش از عراق دو سال حاكم «مدينه‏» بود و با آنكه از سنت پيغمبر صلى الله عليه و آله جز نامى نمانده بود، با بى رحمى به مبارزه با آنچه او «اثر محمد صلى الله عليه و آله‏» مى‏خواند، پرداخت . وى ضمن توهين به قبر و منبر و مسجد آن حضرت، گروهى از صحابه چون: «جابر بن عبدالله انصارى‏» ، «سهل ساعدى‏» و «انس بن مالك‏» را به منظور خوار كردن، برگردن آنها (11) - و يا مانند اهل ذمه بر دستشان - (12) با آهن داغ، مهر نهاد .

او روزى هم كه از مدينه بيرون مى‏رفت، گفت: خدا را سپاس مى‏گويم كه از اين شهر بيرون مى‏روم . اين شهر از همه جا پليدتر، و مردم آن از همه مردم بدبوتر و با اميرالمؤمنين دغلكارترند . در اين شهر جز پاره چوبى نيست كه آن را منبر پيغمبر صلى الله عليه و آله مى‏گويند، و استخوان پوسيده‏اى كه بدان پناه مى‏برند . (13)

او در مدت بيست‏سالى كه بر عراق حكومت كرد، يكصد و بيست هزار نفر را كشت و نزديك به همين رقم در زندان‏هاى بى سرپناه، از زن و مرد به صورت مخلوط زير شكنجه داشت، كه يك سوم آنان بدون لباس و عريان بودند . (14) بدين گونه مى‏بينيم عصر مامت‏حضرت سجاد عليه السلام به لحاظ سختى و چيرگى دشمنان، نسبت‏به دوره‏هاى ديگر، منحصر به فرد بوده است . امام صادق عليه السلام مى‏فرمايد:

«پس از شهادت حسين بن على عليه السلام، مردم از دور خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله پراكنده شدند جز سه نفر: ابو خالد كابلى، يحيى بن ام‏الطويل و جبير بن مطعم و سپس افرادى به آنها افزوده شدند .» (15)

عصر بى تفاوتى عمومى

شيخ طوسى به نقل از روايتى گفته است كه: حجاج، دست و پاى يحيى بن ام‏طويل را به جرم پيروى از امام سجاد عليه السلام بريد و او را به شهادت رساند . (16) به هر حال، دوران امام سجاد عليه السلام از چنان وضعيتى برخوردار است كه مسعودى مى‏نويسد:

على بن الحسين عليه السلام امامت را به طور پنهانى و با تقيه شديد و به دورانى بس دشوار عهده دار شد . (17)

در عصر امام سجاد عليه السلام علاوه بر شكنجه، كشتار و اختناق، ارزش‏هاى اسلامى نيز به نازل‏ترين حد خود رسيده بود . تنها نام اسلام باقى مانده بود، كه آن هم به جهت جلب قدرت و نان، نام برده مى‏شد و كسى را رغبت‏بر دانستن دستورات آن نبود .

محمد بن مسلم بن شهاب زهرى مى‏گويد:

«در شام نزد انس بن مالك رفتم . او را گريان ديدم . وقتى علت را پرسيدم، گفت: از همه آنچه از اسلام فراگرفتم، تنها نماز مانده بود كه به آن دل خوش بودم، و اكنون آن نيز از بين رفته است .» (18)

مسائل اسلامى آنچنان به ورطه نابودى سپرده شده بود كه برخى مى‏گويند:

در عصر امام سجاد عليه السلام حتى «بنى هاشم‏» نماز خواندن را نمى‏دانستند و از اصول حج و ديگر دستورات دينى بى خبر بودند . (19)

بديهى است كه وقتى «بنى هاشم‏» ; يعنى نزديكان رسول خدا صلى الله عليه و آله، آن هم در شهر «مدينه‏» از انجام ساده‏ترين دستورات دينى مثل نماز، بى اطلاع باشند، حال ديگران معلوم خواهد بود!

عصر سقوط ارزش‏ها

البته اگر چنين چيزى درست‏باشد، بى‏شك نزديكان امام عليه السلام چنين نبوده‏اند; زيرا گذشته از شخصيت امام سجاد عليه السلام كه در دانش و تقوا نزد همگان، حتى دشمنان آن حضرت معروف بوده; خواهر گرامى ايشان، حضرت سكينه (دختر امام حسين عليه السلام) نيز در ادب و علوم منقول و معقول زبانزد بوده است . (20)

در چنان وضعيت كه بدان اشاره شد، با آنكه تبليغات دستگاه قدرتمند بنى‏اميه بر ضد خاندان پيغمبر صلى الله عليه و آله ادامه داشت و از بروز فضايل آنان جلوگيرى مى‏شد، باز حضرت سكينه عليها السلام در ميان همگان به «عقيله قريش‏» معروف بود (21)

فضاى فرهنگى جامعه به گونه‏اى بود كه «حسن بصرى‏» مى‏گويد:

اگر پيغمبر صلى الله عليه و آله دوباره باز گردد، از ميان آنچه تعليم داده است، جز «قبله‏» را نخواهد شناخت . (22)

صداى غنا و لهو و لعب در همه كوچه‏هاى مدينه شنيده مى‏شد . عمر بن ابى ربيعه مخزومى، كه شاعرى لهوگو و معروف بود، بر بالين زنان زيباروى عرب در مدينه حاضر مى‏شد، با آنان به نرد عشق مى‏پرداخت . اشعارى در وصف اندام آنان مى‏سرود و پس از چند روز، آن سروده‏ها نقل مجالس بود و وى از اين راه ثروت عظيمى به دست آورد . (23)

محيط مدينه به گونه‏اى بود كه نه عالمان مفاسد را ناروا مى‏شمردند و نه زاهدان از آن جلوگيرى مى‏كردند . (24)

امام سجاد عليه السلام درباره وضع خود مى‏فرمايد:

روزگار ما در ميان قوم خود، چون روزگار بنى اسرائيل در ميان فرعونيان است كه پسران را مى‏كشتند و دختران را زنده به گور مى‏كردند . امروز وضع بر ما به قدرى تنگ و دشوار است كه مردم به سبب ناسزاگويى به بزرگ و سالار ما، بر فراز منبرها به دشمنان ما تقرب مى‏جويند . (25)

تلاش امام براى احياى اسلام

با آگاهى از اين عصر است كه بايد از «فعاليت‏هاى فرهنگى امام سجاد عليه السلام‏» به عنوان هنرى بزرگ و معجزه‏اى شگرف ياد نمود . حضرت در چنين شرايط دشوارى تلاش فرهنگى خود را بر روى دو موضوع متمركز مى‏نمايد:

الف) بيان مسائل اسلامى

آن حضرت با زبان دعا و مناجات، كه بسيارى از آنان در قالب دعاى «ابوحمزه ثمالى‏» و «صحيفه سجاديه‏» به جاى مانده است، مسائل اسلامى را بيان مى‏كرد .

ب) احياى سيره رسول خدا صلى الله عليه و آله

امام از راه يك زندگى بى‏پيرايه و پاك و نيز تربيت هزاران شاگرد آگاه و خودساخته، در قالب خريد و آزاد كردن غلامان و كنيزكان فراوان، سيره عملى پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم را در سطح جامعه زنده مى‏كرد .

اسلام، منادى عدالت و برابرى دينى است . هر انسانى با هر تيره، با هر شكل و رنگ كه باشد، نزد پروردگار از مقامى يكسان برخوردار است و گرامى‏ترين انسان در نزد خداوند، پرهيزكارترين آنان است . رسول خدا صلى الله عليه و آله به ياران خود، با آنكه از قبايل و تيره‏هاى گوناگون بودند، يكسان مى‏نگريست و سلمان فارسى را با آنكه از سرزمين و نژادى ديگر بود، به خاطر زهد و دانش ويژه‏اش بر هم‏نژادان خويش ترجيح مى‏داد .

خليفه دوم چون به خلافت دست‏يافت عرب را بر غير عرب و برخى قبايل را بر ديگران برگزيد . و اين، به طور تدريج‏يك شكاف طبقاتى به وجود آورد، چنان كه در زمان بنى اميه «موالى‏» ; يعنى مسلمانان ايرانى تبار سرزمين‏هاى عربى نمى‏توانستند به هيچ كار آبرومندى مشغول شوند . آنان حق نداشتند سلاح بسازند و بر اسب سوار شوند . در جنگ، آنان را در شمار سواران راه نمى‏دادند و از غنايم جنگ نيز بهره‏اى نداشتند و گمان مى‏كردند كه آنها براى خدمت كردن به عرب آفريده شده‏اند . (26) حتى در همان دوران امام سجاد عليه السلام «ابراهيم بن هشام بن ابراهيم‏» حاكم مدينه، يكى از موالى را به خاطر ازدواج با زنى از عرب، دويست ضربه شلاق زد و سپس سر و ريش و ابروى او را تراشيد و طلاق زن را نيز گرفت . (27)

در چنين دورانى، امام سجاد عليه السلام به احياى سنت از دست رفته پيغمبر صلى الله عليه و آله پرداخت . ايشان با پشت پازدن بر همه رسومات بنى اميه - كه در همه جا به صورت سنت‏هاى پايدار در آمده بود - فرهنگ اسلام را از ورطه نابودى نجات بخشيد . امام سجاد عليه السلام با موالى رفتارى ويژه داشت . اين رفتار با بردگان نيز در نهايت دقت و بر اساس رافت و مهرورزى پايه‏ريزى شده بود . اين رفتار امام عليه السلام در تربيت جامعه اسلامى نقشى چشمگير داشته است . روش آن حضرت چنين بود كه هر سال بردگان و كنيزان بسيارى مى‏خريد، به خانه مى‏برد; اما بيش از يك سال نگه نمى‏داشت و به بهانه‏هاى گوناگون، آنان را آزاد مى‏كرد .

از آنجا كه امام عليه السلام نمى‏توانست‏به تاسيس مكتب و تربيت علنى بپردازد، اين راه را بهترين روش مى‏شمرد . ايشان بردگان خود را فرزند مى‏ناميد و آنان را با تعبير «يا بنى‏» صدا مى‏زد . امام عليه السلام با اين برخورد مى‏فهماند كه نزد وى، مسلمان آزاد و برده برابر است . وى هيچ گاه بردگان خود را تنبيه نمى‏كرد، بلكه خطاهاى آنها را مى‏نوشت و در آخر ماه مبارك رمضان همه را در يك جا گرد مى‏آورد و خطاهاى هر يك را برايش مى‏خواند و از وى بر ترك آن اقرار مى‏گرفت . از آنان درخواست مى‏كرد همان گونه كه او آنها را بخشيده است، آنان نيز براى امام عليه السلام از پروردگار طلب بخشش نمايند . سپس حضرت به آنان جايزه مى‏داد و همه را در راه خدا آزاد مى‏كرد . وى با اين روش به آنها «اخلاق اسلامى‏» مى‏آموخت . امام علاوه بر اينها، وسايل لازم را براى يك زندگى مستقل و آبرومندانه به ايشان مى‏بخشيد . (28) حضرت اين عمل را سنت رسول خدا صلى الله عليه و آله مى‏شمرد و با اين روش آنان را دانش مى‏آموخت; رفتار و فرهنگ اسلامى تعليم مى‏داد و از ارزش و شخصيت انسانى بهره‏مند مى‏نمود . (29) سيره امام سجاد عليه السلام چنين بود كه در اعياد، به ويژه عيد فطر، بيست‏برده و كنيز تربيت‏شده در راه خدا، آزاد مى‏كرد .

بدين گونه، عمل امام عليه السلام يك مكتب انسان ساز بود و پايه مهمى براى گسترش اسلام ناب به شمار مى‏رفت . امام سجاد عليه السلام اين رفتار را در تمام ايام، در طول سال تكرار مى‏نمود، چنان كه بردگان نيز از آن آگاه بودند و بدين جهت، هنگام خريد مشتريان، خود را در معرض ديد آن حضرت قرار مى‏دادند و تا ايشان را نمى‏ديدند خويشتن را از نگاه ديگران پنهان مى‏داشتند .

با توجه با اينكه بردگان از سرزمين‏هاى دور آورده مى‏شدند، معلوم مى‏شود كه روش امام سجاد عليه السلام و برخورد ايشان با زيردستان، به ويژه بردگان، در نواحى ديگر نيز معروف بوده است .

مكتب تربيتى‏امام

برخى نوشته‏اند: امام زين‏العابدين عليه السلام در هر سال، ماه و روز، نزد هر خطا و اشتباهى به آنها آزادى مى‏بخشيد . تا اينكه سپاهى از مردان و زنان آزاد شده فراهم شدند كه همه در ولاى امام سجاد عليه السلام بودند و تعدادشان به پنجاه هزار يا بيشتر مى‏رسيد . (30) برخى نيز رقم بردگان آزاد شده به دست مبارك امام سجاد عليه السلام را تا يكصد هزار ياد كرده‏اند . (31) بعضى از همين آزاد شدگان كه در مكتب پرورشى امام سجاد عليه السلام تربيت‏شده بودند، به محدثانى برجسته و پرتلاش تبديل شدند، كه از آن جمله مى‏توان از شخصيت‏هاى بزرگى چون: حسن بن سعيد اهوازى، حسين بن سعيد اهوازى، احمد بن حسين بن سعيد و شعيب نامى ياد نمود كه همه از موالى و آزادشدگان امام سجاد عليه السلام هستند . (32) شيخ طوسى نيز راوى معروف، على بن يحيى بن الحسن را از همين افراد شمرده است . (33)

بردگان نزد امام سجاد عليه السلام همانند آزادگان بودند . آنان رفت و آمدهاى معمولى داشتند و مانند ساير مردم مى‏زيستند .

بردگان از محضر امام عليه السلام كسب فيض مى‏كردند و به افرادى پاك و مهذب تبديل مى‏شدند . «سعيد بن مسيب‏» مى‏گويد:

يك سال قحطى شد، چنان كه همه چشم انتظار نزول باران بودند; اما دعاى هيچ كس اجابت نمى‏شد . به ناگاه ديديم غلام سياهى از مردم كناره گرفت . آرام آرام رفت تا بر بالاى تپه‏اى رسيد و دست‏به دعا برداشت . هنوز دعاى او تمام نشده بود كه ابرى در گوشه آسمان پيدا شد . ابر آهسته پيش آمد تا تمام آسمان را فراگرفت . به ناگاه آسمان غرشى كرد و بارش باران آغاز شد . غلام، خدا را شكر كرد و از تپه پايين آمد . من كه آن كرامت را ديدم، به همراه مردم دنبالش رفتم تا به خانه امام سجاد عليه السلام رسيدم . غلام، داخل خانه شد . من خدمت امام عليه السلام رسيدم و از ايشان خواستم تا او را به من ببخشد . حضرت چون مرا مى‏شناخت و مى‏دانست اهل اذيت و آزار نيستم . پذيرفت ... چون غلام آگاه شد، از من پرسيد: چه چيز تو را به اين خواسته واداشت؟ پاسخ دادم: به خاطر آنچه از تو ديدم . غلام دست‏به دعا برداشت و گفت: «پروردگارا! اين رازى بود نهفته بين من و تو; حال كه فاش گرديد، مرا بميران و نزد خود ببر .» هنوز در حال گريه و دعا بود كه مرد . (34)

امام سجاد عليه السلام در شديدترين لحظه خشم كه هيچ كس را ياراى كنترل نبود، خشم خود را فرو مى‏برد و بخشش‏هاى شگفت‏انگيز مى‏نمود . گويند: يكى از غلامان چوبى بر دوش داشت و از پله‏ها بالا مى‏رفت كه پايش لرزيد و چوب بر سر يكى از فرزندان امام برخورد نمود و طفل از دنيا رفت . امام عليه السلام با اندوه فراوان بر بالين بچه حاضر شد . غلام از ايشان خواست كه به خاطر جدش رسول خدا صلى الله عليه و آله از اشتباه او درگذرد . امام عليه السلام در همان هنگام به خاطر نام پيغمبر صلى الله عليه و آله از گناه او درگذشت و او را در راه خدا آزاد كرد . (35) بى‏شك چنين گذشتى جز از معصوم سر نمى‏زند و حتى تصور آن نيز براى ديگران دشوار مى‏نمايد .

در روايت ديگرى آمده است: آن حضرت غلامى داشت كه مستحق عقوبت‏بود; حضرت تصميم به مجازات او گرفت . وقتى تازيانه به دست گرفت، فرمود:

«قل للذين آمنوا يغفروا للذين لايرجون ايام الله‏» كنايه از اينكه اگر طلب بخشش نمايى و قول دهى كه ديگر مرتكب عمل ناپسند نشوى، مجازات نخواهى شد! غلام كه دست پرورده آن حضرت بود و گويا درس «توحيد افعالى‏» را از آن بزرگوار به نيكى آموخته بود، گفت: «من فردى نيستم كه از شما طلب بخشش كنم، من فقط اميد به رحمت‏خدا دارم و از او مى‏ترسم!» امام سجاد عليه السلام وقتى ديد غلام، معارف را به درستى يادگرفته و استعداد خدانگرى خود را به خوبى فعليت داده، بى‏درنگ او را آزاد كرد و پول زيادى نيز به او بخشيد . (36)

نقل شده كه حضرت غلامى را سه بار صدا زد و فقط سومين بار پاسخ شنيد، در اين حال به غلام فرمود:

مگر صداى مرا نشنيدى؟

غلام گفت: چرا شنيدم!

امام فرمود: پس چرا جواب ندادى؟

پاسخ داد: چون از جانب شما احساس امنيت مى‏نمودم .

امام فرمود: خدايا! تو را سپاس مى‏گويم كه غلام را از من آسوده خاطر قرار داده‏اى . (37)

امام با بردگان بر سر يك سفره مى‏نشست و با آنان غذا مى‏خورد . همه آنان از اخلاق و رفتار ايشان بهره مى‏بردند و اخلاق نيكوى امام را در خود تقويت مى‏كردند و رفتار خويش را با اخلاق زيباى ايشان مى‏آراستند . چنان كه بيشترشان منظور خود را با خواندن آيات قرآن كريم مى‏فهماندند . يك روز كنيزى بر دستان امام عليه السلام آب مى‏ريخت و امام نيز دستان خود را مى‏شست، آفتابه افتاد و پوست دست ايشان را مجروح نمود، كنيز گفت: «والكاظمين الغيظ و العافين عن الناس‏» حضرت بلافاصله صله يك سال او را پرداخت و كنيز را در راه خدا آزاد كرد . (38)

بردبارى امام، معجزه‏اى جاويد

طبق دانش روانشناختى امروز، مشكلاتى مانند توهين، تحقير، مصيبت و شكنجه به ويژه در كودكى و جوانى، موجب بروز عقده‏هاى روانى مى‏گردد و در نتيجه، انسان را در ساليان بعد، ناراحت و عصبى و نوعا بزهكار و بى‏رحم مى‏نمايد . اين، در رابطه با غالب انسانها يك قانون كلى و جارى به شمار مى‏آيد . حال اگر به رفتار و حالات اخلاقى امام عليه السلام به عنوان كسى كه حت‏شديدترين فشارها بوده و شاهد سختى و اسارت نزديكان و كشتار بى‏رحمانه تمام نزديكان و بستگان خود نيز بوده است، به دقت نگريسته شود، روشن است كه برخورد آن بزرگوار با آن اخلاق نيكو و رفتار سنجيده، معجزه‏اى است آشكار كه جز از ناحيه امام معصوم ساخته نيست .

مجلسى مى‏نويسد:

امام سجاد عليه السلام باغستانى را به يكى از غلامان سپرد كه در آن ساختمانى بسازد . يك روز امام به باغ آمد، ديد كه غلام آن را خراب ساخته و از پيش خود، كارهاى بيهوده‏اى كرده است . ناراحت‏شد و تازيانه‏اى به او زد . بعد پشيمان شد، به خانه كه رسيد، غلام را خواست . چون غلام وارد گرديد، تازيانه را در دست امام عليه السلام ديد، ترسيد . امام عليه السلام فرمود: «نترس، اين تازيانه را بگير و يكى به من بزن و آن تازيانه را قصاص كن .» غلام گفت: «اى مولاى من! جرم من بيشتر از يك شلاق بود . من گوشه‏اى از باغستان شما را خراب كردم، پول شما را هدر دادم ولى نقشه شما را به كار نبردم . به خدا سوگند، گمان مى‏كردم مى‏خواهى بيشتر از اين تنبيه‏ام كنيد!»

حضرت چند بار سخن خود را تكرار كرد ولى هر بار غلام با شرمندگى طفره مى‏رفت كه «حق من مجازات بزرگتر مى‏باشد .»

امام عليه السلام كه ديد غلام نمى‏پذيرد و اصرار هم بى فايده است، كاغذى خواست و آن باغ را به غلام بخشيد و غلام را بر پذيرش باغ امر فرمود . غلام همچنان شرمنده بود . امام عليه السلام براى آنكه شرمندگى غلام را از بين ببرد، فرمود: «فرقى نمى‏كند، باغستان مال تو باشد، اما شرط كن كه اگر شيعه و يا مستمندى خواست از ميوه آن بخورد، اجازه دهى .» غلام پذيرفت و باغ، مال او گرديد . (39) امام سجاد عليه السلام به بردگان كه خوارترين مردم شمرده مى‏شدند و حتى اعراب به آنان با ديده انسان بودن نگاه نمى‏كردند، مانند انسان‏هاى آزاد و داراى قبيله و بلكه بالاتر از آنان احترام مى‏گذاشت .

ايشان كنيز فاضله‏اى داشت كه او را در راه خدا آزاد كرد و سپس در نهايت احترام از او خواستگارى نمود . آن كنيز نيز در نهايت آزادگى قبول كرد و به ازدواج امام عليه السلام در آمد . جاسوسان حكومت، جريان را براى «عبد الملك بن مروان‏» به شام گزارش كردند، وى كه انديشه قبيله‏اى و تفكر ناسيوناليستى عرب جاهلى، تمام وجودش را به خود مشغول داشته بود، برآشفت و نامه تندى به امام سجاد عليه السلام نوشت:

«به من خبر داده‏اند كه تو با كنيز آزاد شده خود ازدواج نموده‏اى! با آنكه شما به خوبى مى‏دانستيد در خاندان قريش زنانى وزين و با شخصيت وجود دارد كه ازدواج با آنها، مايه بزرگى و افتخار مى‏گردد و فرزندان نجيب و شايسته مى‏آورند . شما با اين ازدواج، نه بزرگى خود را در نظر گرفته‏ايد و نه آبروى فرزندان خويش رامراعات كرده‏ايد!»

امام عليه السلام در پاسخ نوشت: «نامه شما كه در آن مرا به خاطر ازدواج با كنيز آزاد شده‏ام نكوهش كرده بودى، رسيد . نوشته بودى كه در زنان قريش كسانى هستند كه ازدواج با آنها سبب افتخار و مايه پديد آمدن فرزندان نجيب است . بدانيد فوق مقام بلند رسول خدا صلى الله عليه و آله مقامى نيست و هيچ كس در شرافت و فضيلت‏برتر از آن حضرت نمى‏باشد . همه بايد سيره رسول خدا صلى الله عليه و آله را سرمشق خود قرار دهند، «لقد كان لكم فى رسول الله اسوة حسنة‏» پيامبر صلى الله عليه و آله با آن مقام ارجمندى كه داشت، دختر عمه خود را به «زيد بن حارثه‏» داد . (40) اى عبد الملك! ازدواج با نواده قريش، پايه بزرگى فرزند رسول خدا عليه السلام نخواهد شد و من نيز هرگز به چنين اعمالى افتخار نمى‏كنم . كنيزى داشتم و براى رضاى خدا آزاد كردم، سپس او را طبق دستورات اسلام به همسرى خود درآوردم . او زنى است‏شريف، با ايمان، متقى و پرهيزكار; او در دين خداوند به پاكى و نيكى زيسته; فقر و گمنامى، يا سابقه كنيزى، به شخصيت او ضرر نمى‏زند . اسلام اختلافات طبقاتى را نابود نموده است . اسلام پستى‏هاى موهوم را از ميان برده است . پستى‏ها را با تعاليم بلند خويش جبران كرده است . اسلام ريشه‏هاى ملامت و سرزنش‏هاى دوران جاهلى را از بن برانداخته است . بر يك مرد مسلمان كه وظايف خود را به درستى انجام مى‏دهد، ملامتى نيست . ملامت و سرزنش شايسته كسانى است كه انديشه‏هاى نادرست در مغز خويش مى‏پرورانند و همچنان مانند دوران جاهليت فكر مى‏كنند .» (41)

در واقعه «حره‏» كه مردم مدينه به دست‏سپاه يزيد بن معاويه قتل عام شدند، حدود چهار صد خانواده به منزل امام سجاد عليه السلام پناه بردند و آن حضرت آنان را در خانه نگه داشت تا سپاه يزيد از مدينه رفت . (42)

حتى حيوانات نيز نزد آن حضرت احساس امنيت داشتند . روزى امام سجاد عليه السلام همراه چند نفر بر سر سفره‏اى نشسته و غذا مى‏خوردند; ناگاه آهويى در آن نزديكى پيدا شد، حضرت به او فرمود: «تو ايمن هستى، مى‏توانى بيايى و با ما غذا بخورى .» آهو آمد . مردى كه بر سر سفره بود، سنگى در پى او انداخت و آهو گريخت . امام به آن مرد فرمود: «تو ذمه مرا شكستى و امنيت او را ناديده انگاشتى، از اين پس هرگز با تو سخن نخواهم گفت .» (43)

1 . حسن، ابراهيم، حسن، تاريخ الاسلام، ج‏1، ص‏135 .

2 . سبط ابن جوزى، تذكرة الخواص، ص 287 .

3 . تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 184 .

4 . مسعودى، مروج الذهب، ج 3، ص 85 .

5 . دكتر عبدالحسين زرين‏كوب، بامداداسلام، ص‏200 .

6 . ابن اثير، الكامل فى‏التاريخ، ج 5، ص 198 .

7 . يعقوبى، ج 2، ص 261; مروج الذهب، ج‏3، ص‏86 .

8 . مروج الذهب، ج 3، ص 84 .

9 . تاريخ ابن خلكان، ج 1، ص 347 .

10 . همان، ص 285 .

11 . تاريخ يعقوبى، ج 3، ص 17 .

12 . الكامل فى التاريخ، ج 5، ص 192 .

13 . دكترسيدجعفرشهيدى، تاريخ‏تحليلى‏اسلام، ص‏195 .

14 . تاريخ طبرى، ج 5، ص 93 .

15 . مجلسى، بحارالانوار، ج 46، ص 144 .

16 . شيخ طوسى، اختيار معرفة الرجال، ص 123 .

17 . مسعودى، اثبات الوصية، ص 194 .

18 . جعفر مرتضى العاملى، دراسات و بحوث فى تاريخ الاسلام، ج 1، ص 56 .

19 . مهدى پيشوايى، سيره پيشوايان، ص 269 .

20 . ناسخ التواريخ حالات سيدالشهداء، ج 4 .

21 . ابوالفرج اصفهانى، الاغانى، ج 8، 384 .

22 . دراسات و بحوث فى تاريخ الاسلام، ج‏1، ص‏57 .

23 . الاغانى، ج 9، ص 54 .

24 . همان، ج 8، ص 384 .

25 . سيره پيشوايان، به نقل از ابن سعد، الطبقات الكبرى، ج 5، ص 220 .

26 . العقد الفريد، ج‏3، ص 414 .

27 . تاريخ الاسلام، ج 1، ص‏149 .

28 . على‏بن عيسى‏اربلى، كشف الغمة فى‏معرفة‏الائمة، ج 3، ص 85 .

29 . دراسات و بحوث فى تاريخ الاسلام، ج‏1، ص‏88 .

30 . محسن رنجبر، نقش امام سجاد عليه السلام در رهبرى شيعه، به نقل از سيد الاهل، زين العابدين على بن الحسين، ترجمه حسين وجدانى، ص 49 .

31 . رسول جعفريان، حيات امامان شيعه، ص 387 .

32 . اختيار معرفة الرجال، ج 2، ص 827 .

33 . رجال الطوسى، ص‏382 .

34 . اثبات الوصية، ص 204 .

35 . كشف الغمه، ج 2، ص 292 .

36 . همان، ص 269 .

37 . شيخ مفيد، الارشاد، ص 500 .

38 . ابن شهر آشوب، مناقب‏آل‏ابيطالب، ج‏3، ص‏154 .

39 . بحارالانوار، ج 46، ص 96 .

40 . طبقات الكبرى، ج 1، ص 26 .

41 . بحارالانوار، ج 11، ص 45 .

42 . كشف الغمه، ج 2، ص 404 .

43 . همان، ص 406 .