لطفا منتظر باشید ...
سيره معصومان(ع) در ماه رمضان
محمد امين پور امينىماه مبارك رمضان ماه ضيافت رحمان از بندگان خود مىباشد و خوان رحمت الهى گسترده است- بجاست كه با نگاهى گذار به سيره معصومان(ع) در اين ماه رفتارهاى فردى و اجتماعى آنان را سرمشق زندگى خود قرار دهيم.بطور كلى مىتوان سيره آن بزرگواران را در دو بخش مورد مطالعه و بررسى قرار داد.الف) رابه خود و خدا( بعد فردى)
1- تغيير حالت
سيد ابن طاووس« ره» نقل مىفرمايد كه وقتى ماه مبارك رمضان فرا مىرسيد رنگ چهره پيامبر اكرم(ص) عوض مىشد و زياد به نماز و دعا مىپرداخت (1) ، تغيير حالت آن حضرت در دهه آخر ماه مبار رنگ مضاعفى به خود مىگرفت، بگونهاى كه تمام شبها را به شب زندهدارى و عبادت سپرى مىكرد. (2)درباره حضرت امام زين العابدين(ع) نقل شده است كه ايشان در اين ماه كاملا غرق در دعا و تسبيح و استغفار و ذكر تكبير مىگشت. (3)نمازهاى مستحبى
گرچه بجا آوردن نمازهاى مستحبى و نوافل يكى از مسائل عادى و روزمره آن بزرگواران بوده است. ولى در ماه رمضان حالت مضاعف به خود مىگرفت، تا آنجا كه نمازهاى مخصوصى توسط آنان در ماه مبارك رمضان و شبهاى قدر خوانده مىشد، كه ذكر تفصيل آن مجال ديگرى مىطلبد.3- تلاوت قرآن
ماه مبارك رمضان بهار قرآن است و پيامبر اكرم(ص) و عترت طاهرينش كه خود قرآن ناطقند و هيچگاه ايشان از قرآن، و قرآن از ايشان جدا نبوده، و تلاوت آيات دلنشين آن جزء برنامه روزمره ايشان بوده است، عنايتخاصى نسبتبه تلاوت قرآن در ماه مبارك رمضان مبذول مىداشتند و توجه اصحاب و ياران خود را نسبتبه آن جلب مىنمودند، تا آنجا كه در مورد حضرت امام سجاد(ع) نقل شده است كه چهل بار قرآن را در ماه مبارك ختم مىنمود. (4)4- نيايش
چگونه خواستن و از چه كسى خواستن و به چه انگيزهاى خواهش كردن از مهمترين مطالبى است كه در هر درخواستى، نهفته است اينجا سخن از درخواست از يگانه معبود قادر و تواناست كه معصومين(ع) بر بشريت منت نهاده و نحوه درخواست را در قالب« دعا» به عالىترين وجه ممكن نشان دادهاند. و علاوه بر لذت سخن گفتن با خداوند عاليترين مضامين معارف تابناك الهى را در آن جاى داده و از خود يادگارهايى بس ارزشمند به وديعت نهادهاند.در ماه مبارك رمضان دعاهاى مخصوصى از آن بزرگواران رسيده است كه تنها به ذكر عناوين آنها در اين مقاله اكتفا مىشود:الف- دعا در وقت ديدن هلال ماه مبارك.ب- دعاى پيامبر اكرم(ص) در وقت وارد شدن به ماه مبارك رمضان،ج- دعاى پيغمبر اكرم(ص) در شب اول،د- دعاى ابو حمزه ثمالى در هر شب،ح- دعاى سحر،و- دعاى اول صحيفه سجاديه،ز- دعاى وقت افطار،ط- دعاى امام زين العابدين(ع) در شبهاى نوزدهم و بيست و يكم،ظ- دعاى پيامبر اكرم(ص)، و امام باقر(ع) و امام صادق(ع) و امام كاظم(ع) در ماه مبارك رمضان.ى- دعاى پيامبر اكرم(ص) و امام زين العابدين(ص) در شب بيست و هفتم،ل- دعاى پيامبر اكرم(ص) در شب آخر هر ماه،ن- دعا به هنگام وداع با ماه رمضان،5- احياى شب قدر
معصومين(ع) در شبهاى قدر شب زندهدار بودند، و نه تنها خود به احياء آن مىپرداختند بلكه خانواده و كودكان و فرزندان خويش را به انجام آن وامىداشتند، روايتشده است كه رسول خدا(ص) در شب بيست و سوم ماه، خفتگان از خانواده خود را از خواب بيدار مىكرد و آب به صورت آنها مىپاشيد. (5)حضرت فاطمه زهرا(س) نيز نمىگذاشت كسى از فرزندانش در آن شب به خواب رود، و آنان را با كمى غذا و ايجاد آمادگى از روز و با انجام استراحت در روز، آماده مىساخت، و مىفرمود محروم كسى است كه از خير اين شب محروم ماند. (6)و يك سال حضرت امام صادق(ع) به بيمارى سختى گرفتار شده بود، آن حضرت دستور داد كه در شب بيست و سوم ايشان را برداشته و به مسجد پيامبر(ص) بردند، و آن شب را در آن مكان شريف به احياء گذارند. (7)6- آداب افطار
چگونه افطار كردن، و با چه افطار كردن از جمله مسائل قابل توجه سيره است. از پيامبر(ص) و ائمه هدى(ع) ادعيه خاصى در وقت افطار نقل شده است. امام صادق(ع) مىفرمايد كه پيامبر اكرم در وقت افطار اين دعا را مىفرمود:« اللهم لك صمنا و على رزقك افطرنا فتقبله منا، ذهب الظلما و ابتلت العروق و بقى الاجر» (8) بار خدايا براى تو روزه گرفتيم، و بر روزى تو افطار نموديم، پس آن را از ما بپذير.حضرت امير المؤمنين(ع) در وقت افطار مىفرمود: «اللهم لك صمنا و على رزقك افطرنا فتقبله منا انك انت و السيمع العليم» (9) خدايا براى تو روزه داشتيم، و بر روزى تو افطار كرديم. پس آن را از ما قبول نما، همانا كه تو شنوا و دانايى.و اما اينكه با چه چيزى افطار مىنمودند، مواردى نقل شده است، از امام باقر(ع) نقل شده است كه پيامبر اكرم با آب و خرما، و يا آب و رطب افطار مىنمودند (رطب غير از خرما است). (10) و اگر آن حضرت شيرينى و حلوا نمىيافتبا آن افطار و گاهى با شكر كه از نى گرفته مىشد، افطار مىكرد. (13) و امام صادق(ع) مىفرمايد: پيامبر، اكرم(ص) با شيرينى و حلوا افطار مىنمود، و اگر آن را نمىيافتبا آب ولرم افطار مىكرد، و مىفرمود: آن باعث پاكيزگى كبد و معده است،و دهان را خوشبو مىسازد، و ريشه دندان و ديد چشم را تقويت مىنمايد. (14) بنابر اين از مجموعه روايات استفاده مىشود كه آن حضرت- در صورت امكان- با يك ماده شيرينى مثل حلوا، خرما، و در صورت نبود آنها با آب نيمه گرم و ولرم فطار مىنمود.ابن طاووس از امام باقر(ع) نقل مىكند كه حضرت على(ع) دوست داشت كه با شير افطار كند. (15)7- غسل
پيامبر اكرم(ص) در دهه آخر ماه مبارك رمضان هر شب غسل مىكرد. (16) حضرت امام باقر(ع) شبهاى نوزدهم، بيست و يكم، بيست و سوم و بيست و پنجم را غسل مىكرد (17) ، و امام صادق(ع) در شب بيست و سوم دو بار غسل مىنمود، يك بار در اول شب، بار دوم در آخر شب. (18)8- اعتكاف
يكى از مستحبات بسيار مهم و سازنده اعتكاف است. كه تفصيل و شرائط آن در كتب فقهى آمده است و از عهده اين نوشته خارج مىباشد، امام صادق(ع) فرمود: يكبار رسول خدا(ص) در دهه اول ماه رمضان به اعتكاف نشست و در رمضان ديگر در دهه دوم، و در رمضان پس از آن در دهه سوم اعتكاف نمود. و بعد از آن هميشه در دهه آخر رمضان به اعتكاف مىنشست. (19)9- وداع با ماه رمضان
برخاستن از سفره ضيافت الله براى عارفان دلداده حق سخت و ناگوار است. لذا همانطور كه جدايى عاشق از معشوق، به سختى هر چه تمامتر صورت مىگيرد، پيامبر اكرم(ص) چگونگى وداع با ماه رمضان را چنين بيان مىكند: جابر بن عبد الله انصارى نقل مىكند كه در جمعه ماه رمضان، بر رسول خدا وارد شدم. هنگامى كه چشم او بر من افتاد فرمود: اى جابر اين جمعه آخر ماه رمضان است، پس با او وداع كن و بگو:« اللهم لا تجعله آخر العهد من صيامنا اياه، فان جعلته فاجعلنى مرحوما، و لا تجعلنى محروما» يعنى خدايا، اين رمضان را آخرين روزه ما قرار مده، و چنانچه قرار دادى پس ما را مورد رحمتخود قرار بده و ما را محروم ساز، و هر كس اين را بگويد به يكى از دو امر نيكو( احدى الحسنيين) نائل مىشود، يا آنكه عمر پيدا مىكند و ماه رمضان بعدى را درك مىنمايد، و يا آنكه مورد بخشش و رحمتخدا قرار مىگيرد. (20)10- شب عيد فطر
از مجموعه روايات استنباط مىشود كه اين شب از جايگاه بس والايى برخوردار است، و معصومين(ع) آن را به احياء و شب زندهدارى مىگذراندند. حضرت على بن الحسين امام زين العابدين(ع) شب عيد فطر را در مسجد به نماز مىگذارند تا آنگاه كه صبح شود.11- نماز عيد فطر
رسول خدا(ص) روز عيد بعد از طلوع آفتاب خارج مىشد و هنگامه خروج به اطراف آسمان مىنگريست و مىفرمود كه در آن روز بر جا نماز و حصير نماز مخوان،يعنى روى خاك بنشين و بر آن نماز بخوان.فقهاء عظام مستحباتى را براى اين روز ذكر نمودهاند كه از جمله آنها، نماز را در صحرا بپا داشتن، خارج شدن امام با پاى برهنه و پياده، و توام با وقار و ذكر خدا، و سجده بر زمين و...روز عيد فطر روز اجر و گرفتن نتيجه امتحان است. قهرا در هر امتحانى نتايجيكسان نيست. شيخ صدوق(ره) نقل مىنمايد: امام حسن مجتبى(ع) گروهى از مردم را در روز عيد فطر ديد كه به بازى و خنده مشغولند، حضرت رو به ياران خود كرد و فرمود:« خداى عز و جل ماه رمضان را محل مسابقه بندگان خود قرار داده است كه به واسطه اطاعتخويش بسوى رضوان الهى پيشى مىگيرند، پس گروهى سبقت گرفتند و پيروز و رستگار گشتند، و گروهى عقب ماندند و محروم شدند، پس عجب دارم از كسى كه خندان است و به لهو و بازى مشغول است در روزى كه نيكوكاران به اجر و ثواب رسيده و كوتاهى ورزان از آن بىفيض و محرومند، به خدا سوگند اگر پرده برداشته شود هر آينه نيكوكار به عمل نيك خويش و بدكار به عمل بد خود مشغول خواهد شد.» (21)ب) رابطه خود و مردم( بعد اجتماعى):1- ايجاد آمادگى براى ماه رمضان
در آستانه ماه مبارك، معصومان(ع) اهميت و عظمت ماه مبارك رمضان را به مرمدم گوشزد نموده و آنان را به استفاده از اين ضيافت الهى فرا مىخواندند كه در اين زمينه خطبههاى بسيار جالب از پيامبر اكرم(ص) و امير المؤمنين(ع) و روايات تكان دهندهاى صادر شده است، كه براى نمونه به ذكر دو روايتبسنده مىكنيم:امام صادق(ع) در آستانه ماه مبارك رمضان اينگونه به فرزندان خويش سفارش مىفرمود:« نهايت كوشش خودتان را بنماييد كه در اين ماه روزىها تقسيم مىشوند، و سرآمد عمرها و اجلها نوشته مىشود و در آن شبى است كه عمل در آن ماه از عمل هزار ماه برتر و افضل است.»ابو صلت مىگويد: بر حضرت امام رضا(ع) در جمعه آخر شعبان وارد شدم. حضرت به من فرمود: «اى ابا صلت، بيشتر روزهاى ماه شعبان گذشت، و اين جمعه آخر ماه است پس در اين باقيمانده آن كوتاهى مورز و سابق خود را جبران كن،... و بيشتر به دعا و استفغار و تلاوت قرآن بپرداز، و از گناهانت توبه كن، تا با خلوص در ماه خدا وارد گردى.» (22)2- سفارش به تلاوت قرآن
اهل بيت عصمت و طهارت(ع) علاوه بر آنكه خود موفق به تلاوت قرآن بودند ديگران را به تلاوت آن سفارش مىنمودند، و گاه نسبتبه تلاوت بعضى سورهها در بعضى از شبها عنايتخاصى از خود نشان دادهاند، توجه عزيزان را به چند روايت كه دو نكته ذكر شده را در بر دارد جلب مىنماييم.وهب از امام صادق(ع) مىپرسد خوب است در ماه رمضان در چند روز قرآن خوانده شود؟ حضرت فرمود: در سه روز به بالا.امام باقر(ع) فرمود:« لكل شىء ربيع و ربيع القرآن شهر رمضان» (23) هر چيزى بهارى دارد و بهار قرآن ماه رمضان است.از بين سورههاى قرآن به تلاوت اين سورهها سفارش شده است.1و 2: سوره عنكبوت و روم:
تلاوت اين دو سوره در شب بيست و سوم ماه رمضان توصيه شده است.امام صادق(ع) فرمود:« من قرا سورة العنكبوت و الروم فى ليلة ثلاث و عشرين فهو و الله يا ابا محمد من اهل الجنة» (24) سوگند به خدا كسى كه سوره عنكبوت و روم را در شب بيست و سوم رمضان بخواند از اهل بهشت است. البته اين به معناى اقتضاء است كه با وجود شرائطش چنين نتيجهاى را بدنبال خواهد داشت.3- سوره قدر در وقتسحر و افطار:
از امام زين العابدين(ع) روايتشده است:« من قرا انا انزلناه فى ليلة القدر عند فطوره و عند سحوره كان فيما بينهما كالمتشحط بدمه فى سبيل الله» (25) كسى كه سوره قدر را در هنگام افطار و سحر بخواند مانند كسى است كه در اين فاصله در راه خدا بخون خود غلتيده باشد.و همين مضمون نيز از حضرت امام صادق(ع) روايتشده است. (26)و نيز از امام صادق(ع) نقل شده است كه هر كسى كه در هر شب ماه رمضان هزار بار سوره قدر را بخواند در شب بيست و سوم عجايبى را درك خواهد كرد. (27) و در روايتى ديگر از آن حضرت اثر آن را در رسيدن انسان به سرحد نهايتيقين در امور اختصاصى اهل بيت(ع) قرار داده است كه به واسطه ديدن بعضى از حقايق در عالم رؤيا به آن مىرسد. (28)4- سوره دخان:
شيخ صدوق روايت كرده است كه مردى خدمت امام باقر(ع) رسيد و پرسيد چگونه من شب قدر را در هر سال شناسايى كنم؟ حضرت فرمود: «وقتى كه ماه رمضان آمد هر شب يكبار سوره دخان را بخوان، وقتى كه شب بيست و سوم فرا رسيد به آنچه كه مىخواهى خواهى رسيد.» (29)3- كمك به مستمندان
يكى از علل و حكمتهاى روزه اين است كه با ايجاد حالت گرسنگى و تشنگى انسان به ياد ضعيفان و مستمندان و تنگدستان بيفتد، و هر كسى به فراخور حال ووسع خود نسبتبه آنان كمك نمايد. (30) ابن عباس مىگويد: وقى كه ماه رمضان فرا مىرسيد هر صاحب حاجتى كه به نزد رسول خدا مراجعه مىكرد حاجتش برآورده مىشد. (31) راجع به حضرت زين العابدين(ع) نقل است كه هر روز ماه رمضان را صدقه مىداد. (32)4- افطارى دادن
اين عمل در سيره معصومين(ع) بنحو كاملى مشاهده مىشود. و از امام صادق(ع) روايت است كه هنگامى كه حضرت امام زين العابدين(ع) روزه مىگرفت دستور مىداد گوسفندى را سر مىبريدند، و آن را تكه تكه ساخته و در ديگ مىريختند، آن حضرت در وقت غروب به ديگها سر مىزد و در حالى روزه داشتبوى آبگوشت را استشمام مىنمود، آنگاه مىفرمود: كاسهها را بياوريد اين كاسه را براى فلان كس و ديگرى را براى فلان بكشيد، و همينطور كاسهها را پر مىكردند تا آبگوشتبه اتمام مىرسيد، آنگاه خود با نان و خرما افطار مىكرد. (33)5- توجه بيشتر به زيردستان و گذشت از خطاى آنان
از امام صادق(ع) روايت است كه امام زين العابدين(ع) در ماه مبارك رمضان توجه خاصى به زيردستان و خدمتكاران خود داشت، و هرگاه يكى از آنها مرتكب خطايى مىشد او را مورد عقوبت قرار نمىداد، و تنها گناه او را يادداشت مىنمود، تا آنكه كه شب آخر ماه رمضان فرا مىرسيد، همه آنان را گرد خود جمع مىنمود، و كاغذهاى خطاياى آنان را بيرون مىآورد و بر تك تك آنان مىخواند و آنان به گناه خود اعتراف و اقرار مىنمودند، پس از آن در ميان ايشان برمىخاست و مىفرمود:« با صداى بلند بگوييد: اى على بن الحسين، همان خدايت نيز خطاهايت را شمارش كرده است همانگونه كه تو گناهانمان را شمردى، و در كتاب، تمام اعمال كوچك و بزرگ ثبت است، و همه اعمال در نزد او حاضر است همانگونه كه اعمال ما در نزد تو حاضر بود( و تو بر آن ناظر بودى)، پس از ما درگذر همانگونه كه تو اميد عفو و گذشت دارى، از ما درگذر تا كه خدايت را بخشنده و رحيم يابى... اى على بن الحسين، كوچكى مقام خود را در برابر خداى داور دادگرى كه به هيچ كس ظلم روا نمىدارد يادآور و از گناه ما درگذر،...» و حضرت در حالى كه گريه و زارى مىكرد مرتب اين كلمات را مىفرمود و آنان هم با وى هم آواز مىشدند و مىفرمود: بار خدايا تو به ما دستور دادى كه از كسانى كه به ما ظلمى روا داشتند درگذريم، ما بخود ظلم كرديم، پس از ما درگذر، كه تو نسبتبه آن سزاوارترى. تو به ما فرمودى كه هيچ درخواست كنندهاى را از در خانههايمان رد نكنيم، ما به درگاه تو دست نياز و درخواستبلند كردهايم، و از تو طلب مىنماييم، پس بر ما منت نه، و ما را محروم مساز... آنگاه رو به آنان مىنمود و مىفرمود: من از خطاياى شما گذشتم، آيا شما نيز از من مىگذريد؟و آنان در پاسخ مىگفتند: از تو گذشتيم اى آقاى ما، و تو به ما هيچ بدى روا نداشتى، پس آن حضرت مىفرمود بگوئيد: بار خدايا: از على بن الحسين درگذر، همانگونه كه او از ما گذشت، و او را از آتش آزاد آن همانطورى كه او ما را از بندگى رهانيد، و آنان آمين گفتند، و حضرت فرمود: برويد كه از شما گذشتم، و همگى شما را آزاد كردم، و همگى آنان را آزاد مىفرمود. (34)6- حفظ حريم دين و حرمت زمان
حفظ عفت عمومى جامعه از جمله مهمترين وظايف نظام اسلامى استبه عنوان نمونه حد شرابخوار 80 تازيانه است، ولى اگر در ماه رمضان شراب خورده شود حالت ديگرى دارد، نجاشى شاعر در روز ماه رمضان شراب خورد، او را بنزد امير المؤمنين آوردند، حضرت پس از يك شب زندان كردن او، و اجراى حد شرعى شرابخوارى( 80 ضربه)، 20 ضربه شلاق اضافى، بخاطر شكستن حرمت ماه رمضان بر او زد. (35) و در برخى روايات او پذيراى 39 ضربه اضافى بدان جهتشد. (36)7- آزادى اسيران
بنابر نقل برخى از روايات حضرت رسول اكرم در ماه رمضان تمامى اسيران را آزاد مىساخت. (37) البته اين مربوط به حفظ مصالح عمومى اسلام و مسلمين است و تشخيص آن به دستحاكم شرعى و ولى امر مسلمين است.اين نوشته چكيدهاى است گويا از كتابى كه توسط اين نويسنده در دست نگارش است، كه اميد استبه فضل الهى تقديم محضر دانش پژوهان و شيفتگان معارف گردد.1- اقبال الاعمال، سيد بن طاووس، 70.2- من لا يحضره الفقيه، شيخ صدوق، 2: 156/2018.3- الكافى(فروع)، شيخ كلينى، 4:88/8، وسائل الشيعه، شيخ حر عاملى، 10: 309/134786( چاپ آل البيت).4- بحار الانوار، علامه مجلسى، 98/5.5- همان، 98/160، دعائم الاسلام 1/282.6- دعائم الاسلام 1/282.7- بحار الانوار، 98/169.8- الكافى 4: 95/1، من لا يحضره الفقيه 2:106/ 1850، تهذيب الاحكام، شيخ طوسى، 4: 199/576، المقنعة، شيخ مفيد، 51، مصباح المجتهد، شيخ طوسى، 568، وسائل الشيعه 10: 147/13070.9- تهذيب الاحكام 4: 200/578، بحار الانوار 98/15.10- بحار الانوار 96، 314/15.11- الكافى 4: 152/1، وسائل الشيعه 10:157/1310.12- تهذيب الاحكام 4:198/569، وسائل الشيعه 10: 146/13067.13- بحار الانوار، 96/315.14- الكافى 4:152/4، وسائل الشيعه 10: 158/1305.15- بحار الانوار 98/12.16- اقبال الاعمال 195 و 237، وسائل الشيعه 3: 327/3779 و 3783، بحار الانوار 98/12.17- بحار الانوار 98/58.18- همان 98/160.19- الكافى 4: 175/4، من لا يحضره الفقيه 2: 189/2105، اقبال الاعمال 107، بحار الانوار 98/4 و 150.20- فضائل الاشهر الثلاثة، شيخ صدوق 138/149، وسائل الشيعه 10: 365/13617، بحار الانوار 98/172.21- من لا يحضره الفقيه 2: 174/2057.22- الكافى 4: 66/2، تهذيب الاحكام 4:192/547، وسائل الشيعه 10: 305/13481.23- عيون اخبار الرضا 2: 51/198.24- الكافى 2: 461/10، ثواب الاعمال، شيخ صدوق، 129/1، معانى الاخبار، شيخ صدوق، 228/1، امالى الصدوق 57/5، المقنعة 50، وسائل الشيعه 10: 302/13472، بحار الانوار 96/386.25- ثواب الاعمال 136/1، تهذيب الاحكام 3:100/261، مصباح المتهجد 571، المقنعة 50، وسائل الشيعه 10: 361/13611، بحار الانوار 98/165.26- اقبال الاعمال 114، وسائل الشيعه 10: 149/13076، بحار الانوار 98/11.27- بحار الانوار 97/344.28- همان 96/379.29- مصباح المتهجد 571، المنقعة 50، وسايل الشيعه 10: 362/13612، بحار الانوار 98/165.30- الكافى 1: 196/ 8، امالى الصدوق 388، وسائل الشيعه 10: 362/13612، بحار الانوار 96/379.31- الكافى 4: 181/6، علل الشرائع، شيخ صدوق 378/1، فضائل الاشهر الثلاثه 102، المناقب 4/68، وسائل الشيعه 10: 8/12699 و 21700 و 10: 7/12697، بحار الانوار 96: 375/62 و 96: 369/50.32- بحار الانوار 96/363.33- اقبال الاعمال 64، بحار الانوار 98/ 82.34- المحاسن، الشيخ ابو جعفر احمد بن محمد بن ابى خالد البرقى، 396/67، وسائل الشيعه 10:140/13049، بحار الانوار 96/317.35- اقبال الاعمال 260، وسائل الشيعه 10:317، بحار الانوار 98/186.36- الكافى 7: 216/15، من لا يحضره الفقيه 4:55/5089، تهذيب الاحكام 10: 94/362، وسائل الشيعه 28: 231/3463237- دعائم الاسلام، قاضى نعمان 2: 464/ 1644، مستدرك الوسائل، محدث نورى 18: 113.38- بحار الانوار 96/363.
