لطفا منتظر باشید ...
صحيفه سجّاديه، زبور آلمحمّد (ع)
قسمت دوم
جواد محدّثى،در بخش نخست اين مقاله كه در شماره «57» فصلنامه چاپ شد، ضمن معرّفى «دعا» به عنوان منبعى براى آشنايى با معارف والاى مكتب اهلبيت عليهمالسلام و بيان اهميّت «صحيفه سجّاديه» در ميان متون دعايى و از ديدگاه امامان شيعه و عالمان فرزانه، نگاهى گذرا به محتواى اين «زبور آلمحمّد» داشتيم و با مهمترين محورهاى اعتقادى، اخلاقى، اجتماعى و عبادى دعاهاى صحيفه آشنا شديم.در ادامه بحث، با شرحها و معجمنگارىهاى مربوط به اين كتاب، به ويژه شرح مبسوط و نفيسِ «رياض السّالكين» آشنا مىشويم.4. شرحها و معجمهاى صحيفه
در طول سدههاى پيشين، عالمان بسيارى در راستاى خدمت به مكتب تشيّع و نشر معارف اهلبيت عليهمالسلام شرحهاى متعدّدى بر صحيفه سجّاديه نوشتهاند كه برخى مفصّل است و برخى فشرده و كمى بيش از ترجمه.1 گاهى هم شرحهايى بر بعضى از دعاهاى صحيفه سجّاديه نگاشته و منتشر شده است؛ همچون «شرح دعاى مكارمالاخلاق»، به قلم مرحوم آقاى فلسفى واعظ، يا نوشته آيةاللّه مهدوى كنى.مهمترين و مبسوطترين شرح به زبان عربى، كتاب «رياض السّالكين» در 7 جلد است، تأليف مرحوم سيّد على خان، كه به ابعاد ادبى، لغوى، روايى و معارفى ادعيه پرداخته است.شرحى نيز به فارسى در 3 جلد ـ كه در آستانه نشر مىباشد ـ اثر حجّةالاسلام آقاى حسن ممدوحى است.2از ترجمهها و شرحهاى ديگر عبارت است از:1. شرح صحيفه سجّاديه، مدرّسى چهاردهى.2. ديار عاشقان (شرح صحيفه)، حسين انصاريان.برخى از فرهيختگان اهل ذوق و ادب، در ترجمه و برگردان ادعيه اسلامى به زبان ماندگار شعر، گامهايى برداشتهاند. صحيفه سجّاديه نيز از اين توجّه دور نبوده است. يكى از تازهترين آثار در اين زمينه، «ترجمه منظوم صحيفه سجّاديه»3 اثر طبع «محمّدمهدى جلالى شاهرودى» است كه در 254 صفحه دعاهاى صحيفه را به صورتى روان و دقيق ترجمه كرده است.5. معجمنگارى بر صحيفه
كار معجمنگارى در سالهاى اخير رونق به سزايى يافته و بهرهبردارى از منابع قرآنى، تفسيرى، حديثى، تاريخى و روايى را آسان ساخته است. براى صحيفه سجّاديه نيز چندين معجم (چه به صورت فهرستهاى لفظى، چه فهرست موضوعى و محتوايى) نگاشته شده است كه به كمك آنها مىتوان هم جمله و واژه مورد نظر را در صحيفه يافت، هم در كار پژوهش محتوايى به موضوع مورد نظر دست يافت و با كمترين زمان به بيشترين اطلاعات مطلوب رسيد و مفاهيم پربارتر و گستردهترى را به دست آورد.از سوى ديگر، تهيه نرمافزارهاى مربوط به ادعيه را هم نبايد از ياد برد. برنامه «روحالجنان» يكى از اينگونه نرمافزارها درباره صحيفه سجّاديه است.از فهرستهاى راهنما و معجمهاى موضوعى مىتوان به چند نمونه اشاره كرد:1. المعجم المفهرس لألفاظ الصّحيفة الكاملة، سيّد علىاكبر قرشى.2. الدّليل الى موضوعات الصّحيفة، محمّدحسين مظفّر.3. العناوين الابجدية للصّحيفة السّجّادية، سيّد جواد مصطفوى.4. فهارس رياض السّالكين، (مربوط به شرح 7 جلدى صحيفه).براى مطالعه و پژوهش در معارف اسلامى و سخنان اهلبيت عليهمالسلام ، به كمك معجمهاى لفظى و موضوعى كه بر صحيفه سجّاديه نگاشته شده است (و اخيراً در «سى ـ دى»هاى رايانهاى نيز گنجانده شده) مىتوان از اين منبع اسلامى بهره گرفت و «دعا» را نيز وارد قلمرو منابع تحقيقى نمود، همچنان كه در عرصه راز و نياز و آداب و سنن اسلامى، جايگاه خاصّ خود را دارد.6. «رياض السّالكين»
از آنجا كه از ميان شرحهاى صحيفه، اين شرح جامعترين و غنىترين شرح مطبوع است، به معرّفى بيشتر آن مىپردازيم.شارح بزرگوار
مرحوم سيّد على خان مدنى شيرازى، در سال 1052 ق. در مدينه به دنيا آمد. در طول زندگى، سفرهاى علمى فراوانى داشت و سرانجام در سال 1120 ق. (در 68 سالگى) در شيراز درگذشت و در حرم حضرت احمد بن موسى (شاهچراغ) مدفون شد. وى تأليفات گوناگونى دارد؛ از جمله: «رياضالسّالكين»4آشنايى با «رياض السّالكين»
مرحوم سيّد على خان در اين شرح، با تكيه بر آيات قرآن و منابع حديثى و كتب ادبى و لغوى، شرحى مبسوط، غنى و دقيق از صحيفه سجّاديه ارائه كرده است. به تعبير علاّ مه امينى:«رياض السّالكين» كتابى است گرانسنگ و استوار كه علم و فضيلت از اطراف آن مىجوشد و مىتراود.»5شيوه شرح بدانگونه است كه هم جنبههاى ادبى، بلاغى و قواعد عربى در آن تشريح و تبيين شده (گاهى نوعى تجزيه و تركيب هم به شمار مىرود) و درباره مباحث اعراب و عبارات، بحث عالمانه دارد، هم تلميحات و اشاراتِ تعابير دعا را كه ناظر به آيات قرآن و احاديث نبوى است، توضيح مىدهد و پرده ابهام و ايهام از چهره آن برمىدارد. مضامين هر فقره و جمله را به وضوح، توضيح مىدهد و به تناسب محتوايى كه در جملات دعاهاست، آيات و روايات بسيارى را به عنوان شاهد و تكميل مىآورد.بحثهاى اعتقادى، كلامى و معارفى و حتى فلسفى در خلال اين شرح، فراوان ديده مىشود، به خصوص در دعاهايى كه بار كلامى بيشتر و نكات عقلى دقيقى دارد. گاهى تحت عنوانهايى همچون: «تنبيه»، «تبصره» «تتمّه»، «تذنيب» و «اكمال» مباحث سودمند اخلاقى معارفى داردنيز مباحث مفيد و دقيقتر ادبى، تاريخى، معارفى، تفسيرى و... در اين شرح، بر غناى آن افزوده است.ابتدا متن كامل هر دعا آمده و سپس جمله به جمله در بالاى صفحه، متن تكرار شده و شرح در ذيل آن آمده است.از آنجا كه مؤلّف، هر دعا را بوستانى آباد و دلانگيز و باطراوت مىبيند كه رايحه حكمتها و معارف از آن به مشام مىرسد، نام هر دعا را با عنوانِ «روضه» (بوستان) آورده و مجموعه كتاب را نيز به همين مناسبت، «رياضالسّالكين» نام نهاده است؛ يعنى بوستانهاى اهل سلوك.از زبان صاحب رياض
درباره عظمت صحيفه، شيوه شرح و بيان، تاريخ نگارش و... مطالبى در مقدّمه رياضالسّالكين به قلم خود سيّد على خان آمده كه خواندنى است.وى، اين تأليف را شرحى مفيد بر صحيفه كامله، انجيل اهلبيت و زبور آلمحمّد، مىداند. كتابى كه به حضرت سيّدالسّاجدين عليهالسلام منسوب است، و آن را گشاينده ناگشودههاى اين صحيفه ارزشمند مىداند كه موارد مجمل را توضيح مىدهد، گنجينههايش را آشكار مىسازد و رموز آن را كشف و حل مىكند. وى مىگويد:«هر چند معترفم كه سرمايهام اندك و توان علمى من ناچيز است و از پر گشودن در فضاى اين آفاق بلند بيمناك و هراسانم، امّا با استمداد از پديدآورده آن و مددخواهى از بركات اهلبيت عليهمالسلام وارد اين آبشخور زلال مىشوم.»سپس به تعدادى از شرحهاى پيشينيان بر اين كتاب و ناتمام ماندن برخى و كاستىهاى بعضى ديگر، اشاره نموده و تصميم خويش را بر ارائه كارى عظيم و درخور اين مجموعه بزرگ بيان مىكند.6وى در بخش ديگرى از مقدّمه خود مىنويسد:«بدان كه نفخهاى از علم الهى و عطرى از كلام نبوى در اين صحيفه شريفه ديده مىشود. چرا نه؟ كه از فروغ مشكات رسالت و نفخه بوى خوش بوستان امامت، فروغ و عطر گرفته است. و به گفته برخى عارفان، همسان تنزيلهاى آسمانى است، و در مسير صُحف عرشى و آسمانى سير مىكند، چون كه انوارى از حقايق معرفت و ثمرات بوستان حكمت را در بردارد. بلاغت و زيبايى بيان آن، چنان است كه سخنوران در پيشگاه جادوى كلامش و سحر بيانش، عاجزانه سر تسليم و خضوع فرود مىآورند.»7و در عظمت اين كلام والا، از مناقب ابن شهر آشوب (ج 4، ص 137) نقل مىكند:«يكى از ادبا و سخنوران بليغ بصره، وقتى كه پيش او از صحيفه سجّاديه سخن گفته شد، مغرورانه گفت: بياييد تا من هم كلامى همچون صحيفه بگويم و بنويسيد. قلم به دست گرفت تا انشا كند. براى تأمّل، سرش را پايين انداخت و در دنياى انديشه فرو رفت و سر بلند نكرد تا آن كه جان باخت و درگذشت!حكمت و دانايى مىدانم...»وى، آغاز نگارش اين شرح را در سال 1094 ق. و پايان آن را در 1106 ق. و مدّت تأليف آن را دوازده سال بيان مىكند.مشخّصات چاپ جديد
علاوه بر چاپ سنگى قديم در قطع رحلى كه از اين كتاب موجود است، چاپ جديد و منقّح و تحقيق شده آن در 7 جلد، هر جلد حدود 600 صفحه در قطع وزيرى از سوى انتشارات اسلامى (جامعه مدرّسين قم) در سال 1409 ق. منتشر شد.ده سال بعد، در سال 1419 ق. نيز دو جلد فهرست سودمند و غنى به نام «فهارس رياض السّالكين» از سوى همان ناشر عرضه گشت؛ هر جلد حدود 700 صفحه ـ كار شيخ محمّدحسين مظفّر ـ كه فهرست آيات، روايات، احاديث قدسى، واژههاى شرح شده، اعلام، تراجم، اديان و مذاهب، علوم و فنون، فهرستِ لفظى و فهرستِ موضوعى صحيفه است و بهرهگيرى از اين شرح عظيم را ثمربخشتر مىسازد.7. خلاصه رياض
حركت شايسته «خلاصهنويسى» بر كتابهاى مفصّل، زمينه بهرهورى وسيعتر و سريعترى را فراهم مىسازد و از ديرباز مورد توجّه علما بوده است؛ گاهى هم خود مؤلّفان، كتابهاى قطور يا چند جلدى را با ايجاز و تلخيص، در دسترس علاقهمندان مىگذاشتهاند. درباره رياضالسّالكين نيز اين كار مثبت انجام يافته است. اين كتاب نفيس توسّط مرحوم حجّةالاسلام سيّد ابوالفضل حسينى تبريزى در 3 جلد خلاصه شده و نام «تلخيصالرّياض» يا «تحفةالطّالبين» بر آن نهاده شده است. اين اثر در سال 1381ق. در مطبعه حيدرى تهران چاپ شده است.اميد است تشنگان كوثر زلال عرفان اهلبيت عليهمالسلام از زبور آلمحمّد و صحيفه جاودانى حضرت سجّاد عليهالسلام ، چه با خواندن دعاهاى اين كتاب و انس با روح امام زينالعابدين عليهالسلام و چه با مطالعه ترجمهها و شرحهاى آن، پيوسته بهرهگيرند و حكمت و عرفان را از سرچشمه اصلى و ناب آن برگيرند.1. شيخ آقا بزرگ تهرانى در كتاب «الذّريعه» حدود 50 شرح را بر صحيفه نام برده كه تا زمان وى تأليف شده است. البته از آن پس نيز شرحها و ترجمههاى متعدّد پديد آمد كه در اين مقاله به برخى از آنها اشاره كردهايم.2. از سوى «بوستان كتاب قم» در دست انتشار است.3. ناشر: احياگران، قم، 1382ش.4. درباره زندگى وى ر. ك: مقدّمه ج اوّل «رياض السّالكين»، و «سيّد عليخان كبير» از سرى «ديدار با ابرار»، به قلم مرحوم عبّاس عبيرى.5. مقدّمه رياض السّالكين، ج 1.6. همان، ص 44 و 45.7. همان، ص 51.
