لطفا منتظر باشید ...
رنج هاي امام هادي عليه السلام
اشاره
قسمت اول اين مقاله در شماره 66 فشارهاى روحى امام هادي(ع)را پس از يك روز اقامت در خان صعاليك، به خانهاى كه در يك اردوگاه نظامى قرار داشت، بردند. متوكل جاسوسانى را در چهر خدمتكار براى زير نظر داشتن امام به آن خانه فرستاد تا رفت و آمدهاى ايشان را كنترل كنند. اين خانه با ديگر خانهها، متفاوت بود؛ متوكل دستور داده بود که در اتاق حضرت، قبرى بكنند تا بدين وسيله، امام را از كنترل شديد خود آگاه و پيش از هر اقدامى، ابتكار عمل را از امام سلب كند.صقر بن ابى دلف مىگويد:« وارد حجر امام شدم، او را در حالي يافتم كه بر حصيرى نشسته بود و پيش پايش قبرى كنده بودند. به او سلام كردم، ايشان پاسخ سلام گفت و فرمود: بيا بنشين. سپس پرسيد: براى چه آمدهاى؟ گفتم: سرورم! آمدهام تا از شما حالى بپرسم. وقتى نگاهم به قبر افتاد، گريستم. امام به من فرمود: اى صقر! لازم نيست براى من ناراحت باشى؛ فعلاً به من آسيبى نمىرسد. من خوشحال شدم و خدا را شكر کردم».[1]امام هادي(ع) در دوران خلافت متوكل، روزگار بسيار سختى را پشت سر گذاشت. هراسى كه متوكل از امام در دل داشت، سبب شده بود تا دستور دهد سربازانش گاه و بىگاه بدون اجازه از ديوار وارد خان امام شوند و آنجا را بازرسى كنند. آنها گاه پا را از اين نيز فراتر مىگذاشتند و به هتاكى ساحت مقدس امام مىپرداختند. در تاريخ آمده است كه: برخى اوقات متوكل در حالت مستى، امام را شبانه احضار مىكرد و به بزم شراب خود فرا مىخواند.[2]تلاشهاى مذبوحان بني‌عباس
هر بار كه متوكل تلاش مذبوحان جديدى را براى ترور شخصيتى امام طراحى مىكرد، با شكست روبه رو مىشد. شكستهاي پي در پي و تلاشهاى بىثمر متوكل، به حدى او را در رسيدن به اغراض پليدش ناكام گذاشته بود كه روزى در جمع درباريان خود فرياد زد:«واى بر شما! كار ابن الرضا روزگار مرا سياه كرده و مرا سخت درمانده و سرگردان ساخته. هر چه تلاش كردم تا او جرعهاى شراب بنوشد و در مجلس بزمى با من همنشين باشد، نشد...».[3]ناكامى و شكست متوكل، وى را بر آن داشت تا نقش قتل امام را بكشد. از اين رو، دستور قتل او را به سعيد حاجب داد. ابن اورمه مىگويد:«نزد سعيد حاجب رفتم و اين، در زمانى بود كه متوكل، ابوالحسن(ع) را به او سپرده بود تا وى را به قتل برساند. سعيد رو به من كرد و با تمسخر گفت: دوست دارى خداى خود را ببينى؟ گفتم: سبحان اللَّه! خدا با چشم ديده نمىشود؟! گفت: منظورم همان كسى است كه شما، او را "امام" مىخوانيد. گفتم: مايلم. گفت: من دستور قتل او را دارم و فردا اين كار را انجام خواهم داد. اينك پيك نزد اوست؛ وقتى بيرون آمد، داخل شو. هنگامى كه پيك بيرون آمد، وارد اتاقى شدم كه امام در آن زندانى بود. داخل شدم و ديدم كه قبرى جلوى پاى امام كندهاند. سلام كردم و بسيار گريستم. امام پرسيد: براى چه گريه مىكنى؟ گفتم: براى آنچه مىبينم. فرمود: براى اين گريه نكن؛ زيرا آنها به خواسته‌شان نمىرسند. دو روز بيشتر طول نخواهد كشيد كه خدا، خون او و هوادارش را كه ديدى، خواهد ريخت». ابن اورمه مي‌افزايد: به خدا سوگند! دو روز بيشتر نگذشته بود كه متوكل به قتل رسيد.[4]همچنين در اقدامى ديگر، متوكل به چهار تن از دژخيمان خود دستور مىدهد كه امام را با شمشيرهاى برهنه به قتل برسانند. او به قدرى خشمگين بود كه سوگند ياد كرد پس از قتل امام، پيكر او را بسوزاند. جلادان او كه با شمشيرهاى آخته، انتظار امام را مىكشيدند تا بدنش را طعمه شمشير خود سازند، با ديدن وقار و شكوه امام آن چنان تحت تأثير قرار گرفتند كه تصميم خود را فراموش و حتى امام را با احترام بدرقه كردند. هنگامى كه بازگشتند، متوكل از آنان پرسيد: چرا آنچه را كه امر كرده بودم، انجام نداديد؟ پاسخ دادند: آن هيبت و شكوهى كه در او ديديم، هراس انگيزتر از صد شمشير برهنه بود، و قدرتى در برابر آن نداشتيم؛ به گونهاى كه نتوانستيم آنچه را امر كرده بودى، به انجام رسانيم».[5]به اين ترتيب، بار ديگر توطئه قتل امام هادي(ع) نافرجام ماند.قتل متوكل
متوكل در كمتر از دو ده خلافت خود، چيزى جز بدرفتارى با شيعيان و قتل و خونريزى آنان بر جاى نگذاشت و سرانجام بغض و كينهاى كه به خاندان پيامبر(ص) و پيروان آنان داشت، گريبان خود او را گرفت. در شبى كه او به قتل رسيد، عباده مخنّث، دلقك دربار، مثل هميشه در بزم شراب او مشغول مسخره كردن امامان شيعه بود. او سرش را كه مو نداشت، برهنه كرده و متكايى هم روى شكم خود بسته بود و امام على(ع) را مسخره مىكرد و مىگفت: «اين مرد طاس و شكم برآمده، مىخواهد خليفه مسلمانان شود». متوكل شراب مىنوشيد و قهقهه سر مىداد. منتصر، فرزند او كه به امامان شيعه علاقهمند بود، از اين حركت عباده خشمگين شد و او را پنهانى تهديد كرد. عباده به كار خود ادامه نداد. متوكل متوجه او گرديد و از او علّت را پرسيد. عباده دليل ادامه ندادن كار خويش را باز گفت. در اين هنگام، منتصر برخاست و گفت: «اى اميرالمؤمنين! آن كسى كه اين سگ، تقليد او را مىكند و اين مردم مىخندند، پسر عموى تو و بزرگ خاندان توست و مايه افتخار تو. اگر تو مىخواهى گوشت او را بخورى (غيبت و بدگويى او كنى)، بخور؛ ولى اجازه نده كه اين سگ و مانند او از آن بخورند».متوكل براى آنکه علاقهمندى فرزندش را به امام على(ع) به سخره بگيرد، دستور داد تا آوازه خوانان دربار او و مادرش شعر هجوآميزي بخوانند. اين بىحيايى و بىشرمى متوكل، سبب شد تا پسرش همان شب تصميم به قتل متوكل بگيرد.[6] از اين رو، همراه با تركان، نقش قتل او را كشيد و وزيرش، فتح بن خاقان، او را به قتل رساند.[7]آرامشى زودگذر
امام هادى(ع) پس از قتل متوكل، هفت سال در دوران خلفاى بعدى زندگى كرد. اگر چه فشارهاى دستگاه در مقايسه با دوران متوكل كاهش يافت، ولى سياستهاى كلّى دستگاه، در جهت اسلام زدايي جز در دوران مستنصر، تغييرى محسوس نداشت و امام همچنان در سامرا تحت مراقبت شديد نظامى، روزگار مىگذراند؛ چرا كه امام هادى(ع) در بين مخالفان سرسخت حاكميت، چهرهاى شناخته شده و برجسته به شمار مىرفت و به همين سبب، خلفا بر تداوم محدوديتهاى امام، اصرار مىورزيدند.اين دوره هفت ساله در كشمكش قدرت بين خلفا گذشت و همين مسئله به علويان مجال مىداد تا در اين فضا بهتر بتوانند از محضر امام هادي(ع) كسب فيض كنند. روى آوردن علويان به سامرا، موجب حساسيت زمامداران وقت شد. معتزّ كه در اين دوره خلافت را بر عهده داشت، بدون كوچكترين ارزيابى و بررسى اوضاع، تصميم گرفت امام را به قتل برساند و سركوبى شيعيان را دوباره در دستور كار بنى عباس قرار دهد.جنايت هولناك
سرانجام توطئ دشمنان امام هادى(ع) به ثمر رسيد و امام را به دستور معتزّ مسموم کردند. ابو‌دعامه مىگويد:«امام در بستر بيمارى بود و من براى عيادت نزد ايشان رفتم. هنگام بازگشت، فرمود: چون براى عيادت من آمدى، برگردن من حقّى پيدا كردى و رعايت حق تو بر من واجب است. او در بستر بيمارى آرميده بود و شيعيان به ديدار امام مىآمدند. آن حضرت به صورت كتبى و شفاهى، امام پس از خود را به آنان معرفى كرد تا پس از شهادت او، شيعيان دچار سرگردانى نشوند».[8]امام هادى(ع) در سوم رجب سال 254ق به شهادت رسيد.[9] احمد بن داود مىگويد:«همراه عدّه‌اي از جمله محمد بن اسحاق اموال بسيارى را كه خمس و نذورات مردم قم بود، با خود به قصد تحويل دادن به ابوالحسن مىبردم. هنگامى كه به مقصد رسيديم، مردى كه بر شترى سوار بود، پيش ما آمد و گفت: اى احمد بن داود و اى محمد بن اسحاق! من حامل نامهاى از سرورتان ابوالحسن هستم كه براي شما نگاشته است مبني بر اينکه من امشب به سوى بارگاه الهى رخت بر مىبندم. پس، احتياط كنيد تا دستور فرزندم حسن(ع) به شما برسد».ما با شنيدن اين خبر، بسيار ناراحت شديم و گريستيم؛ ولى اين خبر را از ديگران كه با ما بودند، مخفى داشتيم. به خان امام هادى(ع) وارد شديم. شخصى ما دو نفر را صدا زد و گفت: اى احمد و اى محمد! اين نامه را بگيريد. در آن نوشته شده بود:«به نام خداوند بخشايشگر مهرورز. از بند اميدوار به رحمت خدا، حسن، به شيعيان و پيروان سوگوارش. اما بعد، خداى را برآنچه بر ما فرو فرستاد، سپاس مىگويم و او را براى صبر زيبايى كه به شما ارزانى داشت، شكر مىكنم؛ چرا كه او براى ما و شما، كافى است و برترين پشتيبان است».[10]در سوگ امام
بازتاب خبر شهادت پيشواى شيعيان، قلب مردم ستمديده را جريحه دار كرد. در روز شهادت امام، جماعت بسيارى از بنى هاشم، بنى ابىطالب و بنى عباس در منزل امام جمع شده بودند و شيون و زارى، سراسر خانه را آكنده بود.[11] مردم به صورتهاى خود سيلى مىزدند و گونههاى خود را مىخراشيدند و فرياد مىزدند: «واى بر ما از بى كسى و بى يارى! واى بر مستمندان و يتيمان از تنهايى!»[12]شهر يك‌پارچه در سوگ آموزگارى بلند اختر و پدرى مهربان براى مستمندان و يتيمان نشست.شيعيان بدن مطهر امام هادى(ع) را بر دوش گرفتند و از خانه ايشان بيرون بردند و از جلوى خان موسى بن بغا گذشتند. وقتى معتمد عباسى آنان را ديد، تصميم گرفت براى عوام فريبى، بر بدن امام نماز بگزارد. از اين رو، به دستور او بدن مطهر حضرت را بر زمين گذاشتند و او بر جناز ايشان نماز خواند؛ در حالي که امام حسن عسكرى(ع) پيش از تشييع بدن مطهر پدرش، به اتفاق شيعيان نماز را خوانده بودند. بدن پاکيز حضرت را در يكى از خانه‌هايى كه در آن زندانى بود، به خاك سپردند. ازدحام جمعيت به قدرى بود كه حركت كردن در بين آن همه جمعيت براى امام حسن عسكرى(ع) مشكل بود؛ در اين هنگام، جوانى مركبى براى امام آورد و مردم، امام را تا خانه بدرقه كردند.[13]ابو هاشم جعفرى كه از نزديكان امام هادى(ع) بود، قصيدهاى در رثاى امام خود با اين مضامين سرود:«آن هنگام كه شنيدم بيمار شدهاى، تب و اضطراب سراسر وجودم را فرا گرفت و زمين به لرزه در آمد. به من گفت: پيشواى تو، بيمار و نزار شده است. در پاسخ گفتم: سر و جان من فداى او باد! اينك دين، بيمار شده و ستارگان آسمان، در اندوه فرو رفتهاند. اى سرور من! شگفتا كه تو به درد و رنج مبتلا شدهاى؛ حال آنكه تو خود، طبيب هم دردهايى و هم دردها را مداوا مىكنى و مردگان را زنده مىكنى...».[14]پيشينه حرم سامرا
حرم سامرا، شامل دو بارگاه منوّر امام هادى و امام عسكرى(ع) است كه زمين آن را امام هادى(ع) از شخصى به نام «دليل بن يعقوب» خريدارى كرده است. پس از شهادت امام حسن عسكرى(ع) در سال 260 ق و دفن ايشان در جوار آرامگاه پدر، اين خانه از وضعيت مسكونى خارج شد و زيارتگاه عاشقان و دوستان گرديد. در سال 333 ق به دستور «ناصر الدّوله هَمْدانى» بر گرداگرد خانه، ديوارى كشيدند و بر روى هر دو قبر، گنبدى برافراشتند. در دوران آل بويه، نخست، معزّالدّوله هزين زيادى را براى توسعه و عمران اين بقعه و سرداب امام مهدى(عج) اختصاص داد و براى نخستين بار ضريحى از چوب بر روى هر دو قبر نصب کرد و نگهبانها و خادمانى را به خدمت حرم و زائران گماشت. پس از او، در سال 368ق به دستور عضد الدوله ديلمى، صحن بزرگى، همراه با چندين رواق، گرداگرد قبرها ساخته شد. افزون بر آن، دور تا دور شهر سامرا نيز باروى مستحكمى كشيدند. پس از سقوط آل بويه، به دستور بساسيرى، در سال 444 ق، ساختمان با شكوهى روى قبرها بنا شد كه دو قرن دوام يافت. اين بنا در سال 640 ق، در اثر آتش سوزى از بين رفت. به دستور خليف عباسى، المستنصر باللّه، تمامى ساختمانها به بهترين شكل تجديد بنا و ساخته شد. اين ساختمانها چند صد سال در برابر حوادث طبيعى دوام آورد، تا آنكه در سال 1200 ق، احمد خان دُنبلى كه از حكمرانان آذربايجان بود، ساختمانهاى كهن را ويران و ساختمان با شكوه ديگرى با تركيب و معمارى نو بنا كرد كه در زمان حكمرانى فرزندش، حسين قلى خان دنبلى، در سال 1225ق پايان پذيرفت. سرپرستى كار ساختمان كه هزين فراوانى داشت، به عهد ميرزا محمد سلماسى بود.در سال 1285ق به دستور ناصر الدين شاه قاجار، ضريح قديمى تعويض و به نقره تبديل شد. طلا كارى گنبد عظيم حرم مطهر و كاشي‌كارى سطح بيرونى گلدستهها و ايوانها و سردرهاى حرم مطهر نيز به دستور ناصرالدين شاه انجام گرفت.امروزه گنبد حرم عسكريين بزرگترين گنبد در ميان گنبدهاى عتبات مقدسه و دومين گنبد بزرگ پس از گنبد سلطاني زنجان در مشرق زمين است.[15]شايسته ياداوري است که با کمال تأسف در تاريخ 3/12/1384 گنبد نوراني دو امام بزرگوار در سامرا توسط مزدوران انگليس و آمريکا منفجر گرديد و بار ديگر در تاريخ23/3/1386 دو گلدسته باقي مانده از آن در سايه حمايت اشغال‌گران عراق تخريب شد وَ سَيَعْلَمُ الّذينَ ظَلَمُوا أَيّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ...زيارتنامه امام
براي اين حرم مطهر، سه زيارتنامه وارد شده است كه يك زيارت، مشترك بين دو امام است، و براى هر يك از آن دو امام همام نيز زيارتنامه جداگانه وجود دارد. در زيارت نام مخصوص امام هادى(ع) مىخوانيم:«... سلام بر تو اى ابوالحسن كه پاكيزه روح، هدايتگر و نور تابناك خدايى! درود خدا بر تو اى برگزيد خدا! سلام بر تو اى سرّ خدا... ! سلام بر تو اى رشت محكم خدا... ! سلام بر تو اى ستار درخشان!گواهى مىدهم اى مولاى من كه تو، حجت خدا بر آفريدگان هستى و خليف حق در ميان خلق و امين در ملك حق، و شاهد و گواه حق بر بندگان او هستى. گواهى مىدهم كه تو به حقيقت، روح پارسايى و دروازه شهر هدايت هستى. تو رشته محكم ايمان و حجت حق بر هر كسى هستى كه در بالا و زير اين زمين خاكى است. گواهى مىدهم كه تو پاك و منزهى از هر گناه، و از هر عيب و نقص دورى، و به لطف خاص خداوند اختصاص يافتهاى، و به مرتب حجت خداوندى مخصوص گرديدهاى، و كلم خدا به تو عنايت شده است. تو آن ركن و نگهبان دينى كه بندگان به سوى تو پناه مىآورند...».[16][1] . بحارالانوار، ج 50، ص 194.[2] . همان، ص211.[3] . همان، ص 158؛ الارشاد، ج 2، ص431.[4] . بحارالانوار، ج 50، ص 195.[5] . همان، ص 196.[6] . الكامل فى التاريخ، على بن ابى الكرم ابن اثير، بيروت، دار صادر، ج 7، ص55.[7] . تاريخ يعقوبى، ج 2، ص522.[8] . منتهى الآمال، شيخ عباس قمى، قم، انتشارات هجرت، چاپ هشتم، 1374 ش، ج 2، ص 688؛ بحارالانوار، ج 50، ص239.[9] . منتهي الامال، ص680.[10] . وفيات الائمه، ص385.[11] . منتهى الآمال، ج 2، ص 684.[12] . وفيات الائمه ، ص 386.[13] . برگرفته از: منتهى الآمال، ج 2، ص683و686.[14] . همان.[15] . جنات ثمانية، فخر الواعظين محمد باقر بن مرتضى حسينى، قم، انتشارات دليل، 1381ش، ص768.[16] . مفاتيح الجنان، شيخ عباس قمى، قم، انتشارات اسوه، چاپ چهارم، 1379 ش، ص 844.
