ورود امام رضا (ع) به قم - ورود امام رضا (علیه السلام) به قم نسخه متنی

ورود امام رضا (ع) به قم

مدارک و شواهد معبتري وجود دارد که علي بن موسي الرضا(ع) وارد قم شده و نشانه‌هايي از او در محله‌اي از اين شهر باقي مانده که و در بين مردم مشهور است، ولي با اين حال، مسير آن حضرت به هنگام عزيمت از مدينه به مرو، به خوبي مشخص نشده و ورود ايشان به قم در منابع تاريخي و روايي به اختلاف نقل شده است.

محمد بن يعقوب کليني (م329) مي‌نويسد: مأمون، علي بن موسي الرضا(ع) را از راه بصره و شيراز (که شيعيان کمتري داشت) به مرو برد.[1]

محمد بن علي بن بابويه قمي (م381) نقل مي‌کند که مأمون، امام رضا(ع) را به سوي مرو طلبيد و از آن حضرت خواست که از راه کوفه و قم به سوي خراسان حرکت نکند. پس آن حضرت از راه بصره، اهواز، فارس به سوي مرو رفت.[2] ابوالفرج الاصفهاني (م365) هم مي‌نويسد: مأمون به عيسي بن يزيد جلودي خراساني دستور داد تا امام را از راه بصره وارد خراسان کند.[3]

حسن بن محمد قمي (م378) [4] محمد بن نعمان (م413)،[5] فتّال نيشابوري[6] و برخي ديگر از مورخان و محدثان نيز نوشته‌اند که مأمون عباسي، علي بن موسي الرضا(ع) و جمعي از آل طالب را به وسيله رجاء بن (ابي) الضحاک جرجاني، عامل و ديوان دولت عباسي و يا عيسي بن يزيد جلودي خراساني، از راه بصره، اهواز و فارس وارد مرو کرد.

طبق همين نقل‌ها، بعضي از محققان اسلامي حرکت امام(ع) را از غير مسير قم مسلّم گرفته و نوشته‌اند که مسير مدينه به مرو در آن زمان از دو راه ممکن بود: يکي از مدينه به بصره، اهواز، بعد به سمت کوير ميان ايالت‌هاي فارس تا مرو.[7] گاهي با تکيه به برخي از منابع تاريخي[8]، اين مسير را چنين ترسيم کرده‌اند: مدينه، بصره، اهواز، بهبهان، شيراز، اصطخر، ابرقو، دهشير، يزد، خرانق، رباط پشت بادام، نيشابور، طوس، سرخس، مرو.[9]

مسير ديگر چنين بود: مدينه، کوفه، بغداد، سپس به سمت جبال که از قم و ري و خراسان مي‌گذشت تا به مرو مي‌رسيد.[10]

در مقابل اين نقل‌ها، جماعتي از مورخان و محدثان، مسير علي بن موسي الرضا(ع) را از قم نوشته و ورود آن حضرت به اين شهر را مسلّم گرفته‌اند. ابو اسحاق ابراهيم بن محمد ثقفي کوفي (م283ق) مي‌نويسد: علي بن موسي الرضا(ع) به هنگامي که مأمون خليفه عباسي او را از مدينه به مرو طلبيد، از مدينه به بصره، و از آنجا به اهواز رفت و از راه اهواز وارد قم شد.[11]

احمد بن ابي يعقوب (م287) مي‌نويسد: رجاء بن ابي الضحاک، فرستاده مأمون، علي بن موسي الرضا(ع) را از مدينه به خراسان آورد. او وارد بغداد شد، سپس آن حضرت را از راه ماه بصره (که به هر يک از شهر‌هاي همدان، نهاوند و قم «ماه بصره» گفته مي‌شد)، به سوي مرو برد.[12]

سيد عبدالکريم بن طاووس (م693يا696ق) مي‌نويسد: هنگامي که مأمون عباسي، علي بن موسي(ع) را از مدينه به خراسان خواست، آن حضرت از مدينه به بصره رفت، وارد کوفه نشد، سپس از بصره متوجه راه کوفه شد و به بغداد و از آنجا به سوي قم رفت و وارد قم شد... .[13]

اين واقعه از تاريخ قم نيز استفاده مي‌شود.[14]

ابواسحاق ثقفي و سيد بن طاووس پس از نقل واقعه انتقال امام رضا از مدينه به مرو، نحوه ورود امام به قم و برگزاري پرشورترين استقبال مردم قم از آن حضرت را به اين شرح ذکر کرده‌اند: امام علي بن موسي الرضا(ع) به هنگام ورود به قم با شور انگيز‌ترين استقبال مردم قم (همانند استقبال يثربيان از پيامبر اسلام) مواجه شد؛ به طوري که مردم براي پذيرايي از آن حضرت با يکديگر به کشمکش و جدال مي‌پرداختند. امام(ع) در پاسخ به احساسات آنان فرمودند: شتر من مأمور است هر کجا که فرود آيد، من وارد آن خانه خواهم شد. شتر امام در نزديکي خانه‌اي بر زمين نشست که صاحب آن خانه شب قبل، پذيرايي خود را از آن حضرت در رؤيا ديده بود. همان جا که شتر امام بر زمين نشست، طولي نکشيد که مقام رفيعي يافت و امروزه (در عصر ابن طاووس) مدرسه آبادي (به نام رضويه) را در خود جاي داده است.[15]

جماعتي از محققان متأخر بر اساس همين نقل‌ها ورود امام رضا(ع) به قم را مسلم گرفته‌اند که علامه حلي،[16] شيخ عباسي قمي[17] و برخي ديگر را از آن طايفه مي‌توان برشمرد.

استاد محقق علي اصغر فقيهي با استناد به کلمات ابواسحاق، سيد بن طاووس، علامه حلي، شيخ عباس قمي و برخي از شواهد موجود، ورود امام رضا(ع) به قم را امري مسلّم دانسته و از جمله شواهدي که ايشان براي اين امر بيان کرده‌، اين است که محله شاه خراسان در اواسط خيابان آذر قم، مسجد شاه خراسان و همچنين مدرسه رضويه در اين محل، به اعتقاد مردم آثار و نشانه‌هايي هستند که از فرود امام به اين محل حکايت دارند؛ چنان که اين مطلب سينه به سينه به عصر ما رسيده است.

همچنين نقل شده است: امام از آب چاهي که هم اکنون در مدرسه رضوّيه موجود است، نوشيده، غسل کرده و وضو گرفته است. طبق روايتي که ابن فقيه در مختصر خود از اميرالمؤمنين نقل کرده: اين آب در کلمات امام علي(ع) توصيف شده و آن حضرت از غسل کردن امام رضا(ع) به اين آب خبر داده است. صاحب تاريخ قم نيز از نوشيدن و غسل کردن امام رضا(ع) از آن آب خبر داده است.[18]

همچنين دانشور محقق مرحوم محمد محمدي اشتهاردي نيز پس از نقل کلمات کليني و صدوق، بر گفته‌هاي فقيهي صحّه گذاشته و گفته‌است که مدارک و شواهد صحيح نشان مي‌دهد که امام رضا(ع) در مسير خود به مرو وارد شهر قم شده و به طور موقت در آنجا اقامت کرده است.[19]

به هر حال، شواهدي که براي سير امام از غير راه قم ذکر شده، قطعي و غير قابل توجيه نيست زيرا کلمات همان کساني که گفته‌اند: امام از بصره به سوي اهواز، فارس و ... رفته، مانع از آن نيست؛ که امام از اهواز مسير خود را به سوي قم تغيير داده باشد؛ کما اينکه در کلمات طايفه مقابل آنان چنين سخني مشاهده مي‌شود، و همچنين در بين کلمات اين طايفه آمده است که امام از بصره متوجه طريق کوفه و سپس راه قم شد، و اينکه به گفته صدوق مأمون مسير غير راه جبل را از امام خواسته باشد، دليل نمي‌شود که امام از خواسته مأمون متابعت کرده باشد. مضاف بر اينکه گفته‌اند: مأمون از آورندگان امام خواسته بود که از نهايت احترام به امام فروگذار نباشند، و گر چه هيچ اثر و قدمگاهي در طول مسير امام از مدينه تا قم و مرو باقي نمانده، امّا با توجه به نقل‌هاي تاريخي معتبر و آن شواهد و نشانه‌هايي که در قم از استقرار آن حضرت در اين شهر حکايت دارد، چنان که بر زبان‌هاي مردم است، ورود امام به اين شهر امري محقق الوقوع به نظر مي‌آيد.

[1] . اصول کافي، اسلاميه، ج2، باب مولد علي بن موسي الرضا، ص402.

[2] . عيون الاخبار الرضا، صدوق، اسلاميه، ج2، ص389و149.

[3] . مقاتل الطالبين، ابوالفرج اصفهاني، ص523.

[4] . تاريخ قم، حسن بن محمد بن حسن بن سائب بن مالک اشعري، ترجمه حسن بن علي بن حسن، تهران، 1361ش، ص199.

[5] . الارشاد، شيخ مفيد، اسلاميه، 1351ش، ج2، ص60.

[6] . روضة الواعظين، فتال نيشابوري، ص135.

[7] . به پاورقي تاريخ قم، انشارات آيت الله مرعشي نجفي به قلم محمدرضا انصاري ، ص513 و سيره پيشوايان، مهدي پيشوايي ص474 رجوع شود.

[8] . تاريخ بغداد، ابن نجار، ص141؛ سير اعلام النبلاء، ج9، ص390.

[9] . از نگارش مقاله مستقلي در اين زمينه اطلاع يافتم، ولي دسترسي بدان ممکن نشد.

[10] . پاورقي تاريخ قم به قلم محمدرضا انصاري، ص513.

[11] . کتاب الغارات، ابراهيم بن محمد، انتشارات انجمن آثار ملي، ص858.

[12] . تاريخ يعقوبي، ترجمه ابراهيم آيتي، ج2، ص464.

[13] . فرحة الغري، سيد عبدالکريم بن طاووس، ص105.

[14] . تاريخ قم، ص91، 75و119.

[15] . الغارات، ص858؛ فرحة الغري، ص105.

[16] . الدلايل البرهانيه، ص207.

[17] . سفينة البحار، ج2، ص447؛ منتهي الامال، ج2، ص287.

[18] . تاريخ مذهبي قم، ص74.

[19] . حضرت معصومه فاطمه دوم، ص52.