سبزپوشان خطه گيلان - سبزپوشان خطه گیلان نسخه متنی

سبزپوشان خطه گيلان

محمدتقي ادهم نژاد

علويان از اوايل خلافت عباسيان که سخت در رنج و شکنجه بودند، به نقاط امن ايران به ويژه به مناطق کوهستاني ديلمان و گيلان پناهنده مي‌شدند.اين روند در زمان متوکل عباسي يعني در قرن سوم هجري شدّت پيدا کرد و عده بسياري از سادات، خود را به نقاط امن ديلمان رسانيدند.

مورخان معتقدند که ديلميان پس از فتح ايران به دست اعراب مسلمان و انقراض ساسانيان، تصميم داشتند به نحوي استقلال ايران را به دست آورند. آنان در اين راه سرسختي نشان مي‌دادند و چون آل علي(ع) پس از روي کار آمدن خلفاي اموي و عباسي همواره در حال مبارزه با خلفا و مورد ظلم و تعدّي آنها بودند، ديلميان از راه پناه دادن به آنان مي‌خواستند به هر طريق ممکن، خلفا را براندازند و مظلومان علوي را ياري دهند.

از طرف ديگر، ديلميان به دليل موقعيت طبيعي قلمرو خود که داراي راه‌هاي صعب العبور و کوه‌هاي بلند و جنگل‌هاي انبوه بود و نيز با پايداري و استقامت و دلاوري مردان سلحشور خويش توانستند تا 250 سال بعد از حمله اعراب در برابر لشکريان مقتدر خلفاي بغداد مقاومت و از ورود آنان به سرزمين خويش جلوگيري کنند. در اين زمان سرزمين سرسبز گيلان و ديلمان، مأمن و پناهگاه علويان ستمديده‌اي گرديد که به سبب جور و ستم خلفاي بغداد و کارگزاران آنها، مأوا و مسکن خود را رها ساخته و فرار کرده بودند. مهاجرت سادات علوي به نقاط امن ديلمان و طبرستان علت‌هاي مختلفي داشت؛ از جمله در اين مناطق به جهت موقعيت جغرافيايي خاص خود، وقوع جنگ ، لشکرکشي و تصرف در آن از سوي خلفاي جور امکان‌پذير نبود و از طرفي هم مردم در انتخاب دين و مذهب در مناطق حکومت حاکمان محلي تا حدودي آزادي داشتند. از سويي ديگر، مردم ديلمان خصوصاً سرداران ديلمي که عباسيان را دشمن مي‌داشتند، با پناه دادن سادات علوي، آنان را تحت حمايت خويش قرار مي‌دادند و وسايل زندگي و معيشت آنان را فراهم مي‌ساختند. پناهندگان و سادات جليل‌القدر نيز بر اثر معاشرت با مردم ديلمان، آنها را تحت تأثير قرار دادند و با تعاليم دين مبين اسلام آشنا ساختند.

وجود زيارتگاه‌هاي متعدد در گيلان نشان مي‌دهد که اين سرزمين همواره مورد توجه امامزادگان و سادات علوي بوده است و مردم نوع‌دوست گيلان نيز آنها را حمايت و پشتيباني مي‌کردند . امروز نيز آرامگاه آنان مورد احترام و زيارتگاه مردم اين سامان است.

در گيلان بقاع متبرکه و مزار‌هاي پاک بسياري وجود دارد؛ به طوري که به نسبت مساحت آن، هيچ استاني با گيلان برابر نيست؛[1] حتي کثرت بقاع متبرکه در اين استان به گونه‌اي است که بعد از گذشت ربع قرن از پيروزي انقلاب شکوهمند اسلامي، هنوز تعداد دقيق آنان از سوي نهاد‌هاي مرتبط مشخص نشده است و آمار و ارقامي مکتوب در اختيار پژوهشگران نيست. در اين مقاله اسامي تعدادي از فرزندان و اعقاب حضرت موسي بن جعفر(ع) که در استان گيلان مدفون‌‌اند، به اختصار معرفي مي‌شوند. ذکر چند نکته در ابتداي مقاله لازم است:

1. نام امامزادگان که ذکر خواهد شد، طبق شجره نامه‌هاي موجود در بقاع و همچنين ثبت شده در منابع موثق محلي است.

2. اکثر يا همه بقاع متبرکه گيلان، بر اثر مرور زمان خصوصاً بر اثر رطوبت شديد، به تجديد بنا نياز داشته‌اند و از اين رو، ساختمان‌هاي جديد و مستحکم جاي بناهاي قديمي را گرفته است و تعميرات اساسي متأسفانه بسياري از خط‌ها، نقاشي‌ها ، کتيبه‌ها را که حاوي اطلاعات ارزشمندي بوده است، از بين برده و بر اثر سهل انگاري و غفلت تاکنون بخش اعظمي از آثار مکتوب از بين رفته است. شايسته است سازمان‌هاي مسئول، با همکاري علماي محترم بلاد، در جهت حفظ آثار ارزشمند موجود در بقاع، جدّيت بيشتر کنند تا آثار باقي مانده در برخي از بقاع متبرکه، از گزند حوادث بشري محفوظ بماند.

به ياد دارم که در زادگاهم شهرستان لنگرود، در روستاي ملاط، در بقعة دوازده امامزادگان که همگي از سادات بزرگ به شمار مي‌روند، اشعار و نقاشي‌هاي ارزشمندي بر ديوارهاي داخلي و خارجي بقعه وجود داشت که هر بيننده‌اي را در بدو ورود شگفت زده مي‌کرد که متأسفانه علي‌رغم ثبت در سازمان ميراث فرهنگي، بر اثر تجديد بناي ساختمان بقعه، همه آن آثار ارزشمند از بين رفته و عجيب آنکه مسئولان مربوط هيچ گونه مسئوليتي را نپذيرفتند و يکديگر را در تخريب آن مسئول مي‌شمارند و نظير اين مورد بسيار است.

3. در جوار بقاع متبرکة ياد شده، بقاع متبرکة ديگري وجود دارند که منسوب به ائمة ديگري هستند. که از ذکر اسامي اين بقاع در اين مقاله خودداري شد.

4. در جوار بقاع متبرکة گيلان و در حياط اغلب امامزادگان، درختان تنومند، بزرگ و سر به فلک کشيده‌اي وجود دارد که همگي آنان بي استثنا قدمت زيادي دارند و ديدن آن درس استواري و استقامت را به انسان مي‌آموزد.

5. مهم‌ترين امامزاده گيلان، حضرت سيد جلال الدين اشرف فرزند امام هفتم است که با شرح حال تفصيلي در مقاله جداگانه‌اي، تقديم خوانندگان گرامي گرديد.

سبزپوشان ماندگار

اسامي فرزندان حضرت موسي بن جعفر(ع) که در استان گيلان مدفون‌اند، از اين قرار است:

1. آقا سيد ابراهيم، روستاي ذاکله بر، هشت کيلومتري جنوب لاهيجان. مطابق شجرنامه موجود، وي از نوادگان امام موسي کاظم(ع) است.

2. آقا سيد ابراهيم، بابوجان درّه، نود کيلومتري جنوب رودسر. بناي بقعة قديمي از سنگ و گل ساخته شده است و ابياتي چند از هفت بند محتشم کاشاني با خط استاد رضا لاهيجاني در تاريخ 1335 قمري در زير سقف بقعه آمده است.

3. آقا سيد ابراهيم، در حدود يک فرسنگي شمال شرقي کليشم از توابع رودبار، واقع در قلة کوه تورار . اين امامزاده به اعتقاد اهالي، فرزند بلافصل امام هفتم و در ميان مردم از احترام فوق العاده‌اي برخوردار است. اين بقعه در ميان مردم به "امامزاده تورار" نيز معروف است. در ورودي منبت‌کاري شدة بقعه، حدود بيست سال پيش به سرقت رفت.

4 و 5 . آقا سيد ابراهيم و آقا سيد عبدالله، از نوادگان حضرت، واقع در کسماء، چهار کيلومتري صومعه سرا.

6. آقا سيد ابوجعفر، معروف به شهيد مزار، واقع در بندرکياشهر، ميان گورستان عمومي. به اعتقاد اهالي وي از فرزندان امام موسي کاظم(ع) است. اين سيد جليل القدر، در ميان مردم به امامزاده آقا سيد مزار شهرت دارد.

7و8. آقا سيد اسماعيل و آقا سيد ابراهيم (امامزاده دو برادران)، واقع در سياهکل محله، دو کيلومتري شمال شرقي سياهکل. به اعتقاد اهالي منطقه، اين برادران از پسران امام کاظم(ع) هستند. بناي آن قديمي ، سرپوشيده از سفال و داراي يک ضريح بزرگ چوبي و مشبّک است که در حاشيه در ورودي ضريح اشعاري به خط خوش نوشته شده و تاريخ کتبيه آن 1137 قمري است. کنار بقعه دو برادران دو بقعة ديگر وجود دارد که به اعتقاد اهالي، در اين دو بقعه، خواهران آن دو امامزاده دفن شده‌اند.

9. آقا سيد جعفر آقا، در شهر صومعه سرا. به اعتقاد اهالي از فرزندان امام کاظم(ع) است و در ميان اهالي آن سامان مقبوليت تام دارد.

10. آقا سيد حسن، واقع در شهر خمام، سيزده کيلومتري شمال غربي رشت.

11. آقا سيد حسن، واقع در شهرستان آستانه اشرفيه. طبق شجره‌نامه موجود ، وي از فرزندان امام کاظم(ع) است.

12 . آقا سيد حسين، واقع در لنگرود.

13. آقا سيد ابراهيم، واقع در لنگرود. طبق شجره‌نامه موجود، اين دو از فرزندان آن حضرت هستند.

14. آقا سيد حسين کيا، واقع در کيسم، هفت کيلومتري غرب آستانه اشرفيه. وي از نوادگان امام کاظم(ع) و يکي از سادات جليل القدري است که در شرق گيلان حکمراني داشته است.

15و 16. آقا سيد عباس و آقا سيد اسماعيل، واقع در محلة ساغري سازان رشت، داراي نقوش تذهيبي بسيار زيبا در ديوار بقعه. تاريخ کتيبه در آن 1243 قمري را نشان مي‌دهد.

17 . آقا سيد عبدالله، واقع در "کلرم" ، شش کيلومتري جنوب غربي فومن. حرم داراي حاشيه از آيات قرآن و اشعار اخلاقي حک شده. قديمي ترين تاريخ اين کتيبه‌ها 1292 قمري است.

18. آقا سيد قاسم، در "چولاب"، هشت کيلومتري شرق کوچصفهان رشت که بر سراسر ديوار خارجي آن اشعار مذهبي نوشته و ذيل يکي از اين اشعار، تاريخ 1282 قمري حک شده است.

19 . آقا سيد محمّد، روستاي "داخل" نه کيلومتري آستانه اشرفيه.

20 . آقا سيد محمّد، واقع در سيارستاق اشکور، يازده کيلومتري جنوب رودسر.

21 . آقا سيد محمّد، واقع در شهرستان آستانه اشرفيه که بازار بين الحرمين آستانه اشرفيه، ميان اين امامزاده و حرم آقا سيد جلال الدين اشرف قرار گرفته است. امامزاده آقا سيد محمّد در ميان مردم به آخوند مزار شهرت دارد و مردم معتقدند وي عموي سيد جلال الدين اشرف است.

22. آقا سيد محمّدرضا، واقع در بخش لشت نشاء، 32 کيلومتري شرق رشت.

23. آقا سيد محمّد يمني، واقع در روستاي ليچاه، سه کيلومتري بخش لشت نشاء .

24. آقا سيّد محمّد يمني، واقع در لاهيجان. وي جدّ مادري عالم جليل القدر قطب الدين محمد اشکوري معروف به شريف لاهيجي صاحب اثر "محبوب القلوب" است. وقف‌نامه‌اي به خط او در تاريخ 1049 قمري در حرم او موجود است.

25و26. آقا سيد معين و آقا سيد مبين، واقع در"تيميجان/ تميجان"، پنج کيلومتري جنوب غربي رودسر. ديوارهاي داخلي بقعه، داراي نقاشي‌هاي مذهبي به تاريخ 1120 قمري است.

27 و 28 . آقا سيد مهر علي و سيدرضا علي، واقع در"شالما"، پنج کيلومتري جنوب ماسال. رابينو در کتابش اين بقعه را ياد کرده و نوشته:"اين بقعه در محيط جنگلي و کم جمعيت منطقه براي اهالي تنها ملجأ آلام و حکيم بيماري‌هاست".

29و30 . آقا سيد نبي الله و آقا سيد حبيب الله، معروف به شهيدان، واقع درمحله قاسم آباد رشت.

31 . آقا مير شهيد، واقع در خيابان امير شهيد رشت. کتيبة حاشية ضريح تاريخ 1133 قمري نوشته شده است.

32. امامزاده ابراهيم، واقع در روستاي طالقان، 22 کيلومتري جنوب شفت. مهم‌ترين امامزاده در غرب گيلان و سومين امامزاده معروف بعد از سيد جلال الدين اشرف و امامزاده هاشم در گيلان به شمار مي‌رود. بسياري از مردم گيلان عقيده دارند که وي فرزند بلافصل امام کاظم(ع) است. بسياري از علما و مجتهدين گيلاني مقيّد بودند که هر ساله چندين نوبت به زيارت آن بزرگوار بروند و حداقل شبي را در حرمش بيتوته کنند.

33. امامزاده ابراهيم، واقع در"کياباد"، هيجده کيلومتري شمال شرقي رودبار.

34 و 35 . امامزادگان ابراهيم و قاسم، واقع در کانرود، در نه کيلومتري جنوب آستارا. به اعتقاد اهالي، اين دو برادر خردسال از فرزندان امام کاظم(ع) هستند. اين بقعه از مداخل و نذورات بسيار برخوردار است.

36. امامزاده ابوالحسن، واقع در "گرده‌کول"، هشتاد کيلومتري جنوب رودسر. تاريخ بناي آن را، سال 1048 قمري مي‌دانند.

37 و 38 و 39. امامزادگان ابوالحسن، ابوالمحسن و ابوالفضل، واقع در "فيلده"، چهار کيلومتري شرق رودبار. تاريخ قديمي‌ترين مکتوب نقش بستة آن، سال 986 قمري است.

40 و 41 . امامزاده اسحاق و خواهرش خير النساء، واقع در سياهکوه، 25 کيلومتري جنوب شفت. مطابق شجرة داخل بقعه و روايت اهالي، اين دو، برادر و خواهر امام رضا(ع) هستند.

42 و 43. امامزادگان حمزه و يوسف، واقع در "شيرکده" ، سي کيلومتري شرق رودبار.

44 و 45. امامزادگان زين علي و عين علي، واقع در"اشلکيت" ، 22 کيلومتري جنوب فومن.

46. امامزاده شفيع، در روستايي به همين نام، چهار کيلومتري غرب شاندرمن و ماسال که تاريخ کتيبه روي در بقعه، 1073 قمري را نشان مي‌دهد.

47. سيد صالح، در غازيان بندرانزلي.

48. سيّد طاهر، واقع در "شمام"، بيست کيلومتري شمال رودبار.

49 و50 . سيد طاهر و سيد طيّب، واقع در پاکده، سي کيلومتري لوشان رودبار.

51. امامزاده عسکربن حسين بن موسي الکاظم(ع)، واقع در "جير بن ده"، 36 کيلومتري لوشان، تاريخ 1017 قمري بر بالاي صندوق به دست آستاد ملايوسف نقاش لاهيجاني حک شده است.

52و 53. امير احمد و امير حيدر، واقع در "اميربنده"، پانزده کيلومتري جنوب شرقي رودسر. اين بقعه از قدمت بسياري برخوردار است.

54. بي بي حوريه، واقع در"شالور"، در کنار جاده رشت ـ انزلي که گفته مي‌شود وي خواهر امام رضا(ع) است. بناي آن جديد و مجلل است. ديوارها از سنگ مرمر و سقف بقعه، طاق هشت ضلعي با کاشي‌هاي منقوش و بام آن گنبد مدور کاشي‌کاري شده است. داراي ضريح بزرگ فلزي مشبک و مطلّا و شيشه بند مرقد روي کرسي از سنگ مرمر عالي .

55. بقعه خواهر امام، واقع در محله "خواهر امام" در رشت. در اين بقعه وجود سراپانور حضرت فاطمة الاخري خفته است. ايشان آخرين نفر از فواطم اربعه است. توضيح اينکه چهار امامزاده به نام فاطمه وجود دارند:

اول فاطمة الکبري يا حضرت معصومه(س) که در قم دفن است. دوم: فاطمه الوسطي در اصفهان. سوم: فاطمة الصغري در باکو. چهارم: فاطمة الاخري در رشت. علامه مجلسي مي‌فرمايد: "مزار فاطمة اخري ملقّب به "فاطمه طاهره" در محلّه سوخته تکيه رشت واقع شده و به خواهر امام معروف است".[2]

در باور مردم گيلان، وي به همراه برادرانش سيد جلال الدين اشرف و مير شمس الدين(ع) به گيلان مهاجرت کرد و در زمان حکومت سيّد در رشت، از دنيا رفت.

آيت الله شيخ محمّد مهدوي در کتاب"سادات متقدمه گيلان" خود درباره اين موضوع چنين مي‌نويسد:

"فاطمه بنت موسي بن جعفر معروف به فاطمة اخري و مشهور به خواهر امام، يا به همراه برادرش سيد جلال الدين اشرف به گيلان آمده و يا بعد از کشته شدن حضرت رضا(ع)، به ديدن برادر خود به گيلان آمده و در همان وقت و يا قبل از سيد جلال الدين اشرف، وفات کرده و در اين مکان دفن شده است. برخي از محققان همانند مؤلف کتاب "طرائق الحقايق" در جلد سوم، صفحه 284 کتابش ، از اين امامزاده ياد کرده است و مي‌گويد: چهارشنبه دهم رجب سنه 1304 قمري در رشت به زيارتگاه خواهر امام، مزار فاطمه همشيره رضا(ع) رفتم" و در حاشيه همان صفحه مي‌نويسد: "فاطمه بنت موسي بن جعفر(ع)".[3]

اين بقعه در قديم به مزار لاله شوي معروف بود و مسجد جنب آن به مسجد لاله شوي يا خواهر امام شهرت داشت.[4]

بقعة ياد شده در سال‌هاي اخير، با توليت حضرت آيت الله شيخ مهدي لاکاني متوفاي (1327ق) و فرزند برومند حاج شيخ محمد لاکاني متوفي (1379 ش) و با مساعدت و کمک‌هاي مادي و معنوي مردم خيّر و نيکوکار رشت، به طرز با شکوهي تعمير و امکاناتي براي رفاه حال زائرين ايجاد شد. اين بقعه شريف در بين مردم از تقدس و احترام خاصي برخوردار است. مرقد بسياري از عالمان و مجتهدان گيلاني در جوار حرم آن‌حضرت‌واقع‌شده‌است.

بناي اصلي بقعه، هشت ضلعي و طول هر ضلع آن 30/3 متر است و در چهار جهت اصلي، چهار در دارد. درهاي شرقي و غربي، به دو ايوان و در شمالي به مسجد راه دارد. در جنوبي، ورودي اصلي بقعه است که ايواني بسيار مجلّل و بلند دارد. بناي آن به دليل نذورات و مداخل زياد، هر چند سال يک بار تجديد يا تعمير اساسي مي‌شود و بافت قديمي خود را از دست داده است. بر سمت چپ در ورودي بقعة خواهر امام، کتيبة سنگي متعلق به ناصرالدين شاه در مورد معافيت مالياتي نانوايان به تاريخ 1272 قمري نصب شده است.[5]

56. امامزاده سيد اسماعيل، واقع در محلة "دست خط کچا"، بيست کيلومتري جنوب رشت. در اين محل قرآني به خط کوفي وجود داشت که مردم معتقد بودند دست‌خط امام علي(ع) است. اين قرآن در سال 1325 شمسي به موزه ايران باستان واقع در تهران منتقل شد.

57. سيد احمد يمني، واقع در ميان محله"کيسُم" آستانه اشرفيه.

58.آقا سيد يحيي، واقع در "بلالم"، چهار کيلومتري شرق رودسر.

59. سيد علي غزنوي، واقع در"تجن گوکه"، شش کيلومتري غرب آستانه اشرفيه. جانب اصلي صندوق مقبره داراي کتيبه به تاريخ 871 ق است.

60. سيد نصير علي کيا، واقع در "کويه سفلي"، شش کيلومتري رودسر. وي از سادات کيايي گيلان است که در سال‌هاي 769 تا 1000 ق برابر با 1368 ـ 1592 ميلادي در شرق گيلان فرمانروايي داشتند. کتيبه‌اي ساده به صورت اشعار عربي به تاريخ 1312 قمري دارد.

61. سيد نيکي، واقع در هشت پر طوالش.

62. آقا سيد محمد رشيد، واقع در لاهيجان.

63. آقا پيررضا، واقع در لاهيجان.

64. آقا مير ابراهيم، واقع در لاهيجان.

65. مير جمال الدين اشرف، واقع در لاهيجان.

66. آقا سيد مير شمس الدين ابن موسي الکاظم(ع)، وي فرزند امام کاظم(ع) برادر سيد جلال الدين اشرف، نماينده و جانشين وي در لاهيجان بود که تمام امور و وظايف حکومت سيّد اشرف را بر عهده داشت. او از سرداران رشيد برادرش، به عنوان رئيس دولت حضرت، تمام کارها را در دست گرفت و سرانجام پس از شهادت برادرش، خود را به لاهيجان رسانيد، ولي در آنجا به دست "لين بن حروي" به شهادت رسيد. امروز مرقد او در محله کاروانسراي لاهيجان، زيارتگاه مؤمنان است. به نظر مي‌رسد که براي حفظ قدرت پس از فروپاشي لشکر اسلام، خود را به لاهيجان رسانيده بود که چنين فرصتي براي او پيش نيامد.[6]

مؤلف کتاب "پيشينه تاريخي فرهنگي لاهيجان" در معرفي بقاع متبرکه لاهيجان، مرقد اين سيد جليل القدر را در محله بيگم آباد لاهيجان ذکر کرده است و در آنجا نام دو نفر را به نام سيد جلال الدين بن موسي الکاظم(ع) آورده است و نيز نام دو مير شمس الدين را ذکر کرده است که احتمالاً بقعة آقا مير شمس الدين معروف به امير شهيد که مزاري معروف در لاهيجان دارد و سابقاً در کنارش حوزه علميه صادقيه وجود داشت، برادر حضرت باشد و مابقي، از نوادگان آن حضرت به شمار مي‌روند. تاريخ کتيبه روي صندوق 1017 قمري است.

67. سيد شرف شاه، واقع در "دارسرا"، پنج کيلومتر شرق رضوان شهر، عارف و شاعر معروف قرن هشتم معروف به سيد شرف الدين که نسب وي به ده واسطه به امام کاظم(ع) مي‌رسد. قبر مادرش سيده بانو در جوار مقبره‌اش قرار دارد.

آنچه برشمرديم، تنها برخي از امامزادگان منسوب به امام هفتم(ع) مدفون در گيلان‌اند و معرفي همه آنان در يک مقاله نمي‌گنجد.

[1] . کتاب گيلان ، ج 1، ص 507.

[2] . بحارالانوار، ج 48، ص 317.

[3] . سادات متقدمه گيلان ، ص 215 و 216.

[4] . تاريخ گيلان و ديلمستان، ظهير الدين مرعشي، ص 220، بنياد فرهنگي ايران، تهران 1349.

[5] . کتاب گيلان، ج 1، ص 569؛ تاريخ گيلان و ديلمستان، ص 220؛ بناهاي آرامگاهي ، ص 450؛ از آستارا تا استرآباد، ج 1، ص 293- 296؛ سيماي رشت، ص 147؛ مجموع مقالات کنگره حضرت معصومه، ج 1، ص 492.

[6] . نهضت انقلاب سيد جلال الدين اشرف ، ص 247؛ پيشينه تاريخي فرهنگي لاهيجان، ص 206.