صله ارحام در قرآن و سنت - صله ارحام در قرآن و سنت نسخه متنی

صله ارحام در قرآن و سنت

احمد محيطى اردكانى

يكى از سنتهاى شايسته، كه در اسلام بسيار مورد توجه است و در ماه مبارك رمضان (1) و ايام نوروز رونقى خاص دارد، صله ارحام و ديد و بازديد اقوام و آشنايان است.

عزت و قدرت و پيروزى يك ملت در سايه وحدت و همدلى است. پيوند با خويشان و انس و الفت‏با آنها منشا بيشتر همبستگى‏هاست. ايام نوروز، با تعطيل شدن اكثر مشاغل و اداره‏ها، فرصت‏خوبى براى ديد و بازديدهاى فاميلى و گرم كردن اين كانون وحدت فراهم مى‏آيد.

صله ارحام در قرآن

خداوند ما را به صله ارحام بسيار سفارش كرده است. در قرآن‏كريم مى‏خوانيم:

«... واتقوا الله الذى تساءلون به والارحام ان الله كان عليكم‏رقيبا» (2)

و بترسيد از خدايى كه به نام او از يكديگر مى‏پرسيد.(همگى به عظمت او اعتراف مى‏كنيد و هرگاه مى‏خواهيد از يكديگرچيزى بپرسيد و بگيريد، نام مقدس او را مطرح مى‏كنيد و مى‏گوييدتو را به خدا ...) و از خويشاوندان بهراسيد. (كه مبادا قطع‏رابطه كنيد) همانا خداوند رقيب (و مراقب) شماست. (3)

«والذين‏يصلون ما امر الله به ان يوصل و يخشون ربهم و يخافون الحساب... اولئك لهم عقبى الدار» (4)

(عاقلان كسانى هستند) كه آنچه‏خداوند متعال امر به پيوند آن كرده (مانند صله رحم و دوستى‏پدر و مادر و محبت اهل ايمان) اطاعت مى‏كنند و از خدا مى‏ترسندو از سختى هنگام حساب مى‏انديشند ... اينها در عاقبت جايگاهى‏نيكو دارند.

«فهل عسيتم ان توليتم ان تفسدوا فى‏الارض و تقطعوا ارحامكم‏اولئك الذين لعنهم الله فآصمهم و اعمى ابصار هم‏» (5)

آيا شما(منافقان) اگر از فرمان خدا و اطاعت قرآن روى بگردانيد، يا درزمين فساد و قطع رحم كنيد، بازهم اميد (نجات) داريد.

همين‏منافقان هستند كه خدا آنها را لعن كرده، گوش و چشمشان را كر وكور گردانيده است.

صله ارحام در روايات

آنچه از آيات و روايات استفاده مى‏شود، اين است كه‏صله ارحام واجب است و قطع آن از گناهان بزرگ شمرده مى‏شود.

قرآن در موارد مختلف، قاطع رحم را ملعون و از رحمت الهى دورشمرده است. امام سجاد(ع) فرمود: «... از همنشينى با كسى كه‏از خويشانش بريده است‏بپرهيز.»

چنانكه من يافتم چنين فردى درسه جاى قرآن مورد لعنت واقع شده است:

1- سوره بقره، آيه 25 ...

2- سوره رعد، آيه‏26...

3- سوره محمد، آيات 24 و 25 ... (6)

امام صادق(ع) فرمود: از «خالقه‏» (7) بپرهيزيد; زيرا انسان رانابود مى‏سازد.راوى پرسيد: «خالقه‏» چيست؟

امام فرمود: قطع رحم. (8)

امام باقر(ع) مى‏فرمايد: رسول خدا(ص)فرمود: به حاضران و غايبان امتم و كسانى كه هنوز به دنيانيامده‏اند تا روز قيامت، سفارش مى‏كنم با خويشان خود بپيوندند،هرچند ميان ايشان به اندازه يك سال راه رفتن فاصله باشد.همانا صله ارحام از امورى است كه خداى متعال آن را بخشى ازدين قرار داده است. (9)

طلحه بن زيد از امام صادق(ع) چنين نقل‏كرده است: مردى از قبيله «خثعم‏»خدمت رسول خدا(ص) رسيد و عرض كرد: برترين چيز در اسلام چيست؟

فرمود: ايمان به خداوند.

پرسيد: بعد از آن چيست؟

پاسخ داد: صله رحم.

عرض كرد: بعد از آن چيست؟

فرمود: امر به معروف و نهى از منكر.

پرسيد: مبغوض ترين اعمال نزد خداوند كدام است ؟

پاسخ داد: براى خدا شريك قرار دادن.

عرض كرد: پس از آن كدام است؟

فرمود: گسستن از خويشاوندان.

پرسيد: پس از آن چيست؟

پاسخ داد: به بديها دستور دادن و از خوبيها نهى كردن. (10)

ارزش پيوند با خويشان

پيامبراكرم(ص) فرمود: كسى كه با جان و مال در راه صله رحم‏اقدام مى‏كند، خداوند متعال اجر صد شهيد در نامه اعمالش‏مى‏نويسد. و در برابر هر قدمى كه در اين راه بر مى‏دارد، چهل‏هزار حسنه برايش ثبت مى‏كند و چهل هزار گناه از او محومى‏گرداند و او را چهل هزار درجه بالا برد; و مانند اين است كه‏صد سال با صبر و استقامت‏خداى را بندگى كرده است. (11)

پيامبراكرم(ص) فرمود: ثواب صدقه ده برابر است. و قرض هجده برابر وارتباط با برادران دينى بيست‏برابر و پيوند با خويشان بيست وچهار برابر. (12)

على بن ابى‏حمزه كه از اصحاب امام صادق(ع) و امام‏كاظم(ع) است مى‏گويد: از امام(ع) پرسيدم: مردى از سوى پدر ومادر و اقوام حج عمره و نماز و روزه به جاى مى‏آورد و صدقه‏مى‏دهد. حكم آن چيست؟

امام(ع) فرمود: اشكالى ندارد. بلكه درقبال اين اعمالى كه براى آنها انجام مى‏دهد، دو پاداش دريافت‏مى‏كند.

1- پاداش اعمالى كه براى آنها انجام داده.

2- پاداش صله رحمى كه به اين وسيله تحقق بخشيده است.

شناختن ارحام

پرسش اصلى در اين بحث اين است: ارحام و اقوام چه كسانى هستند;پيوند با آنها چگونه بر قرار مى‏شود; و قطع رحم با چه كارى‏تحقق مى‏يابد؟

در مرحله بعد بايد تحقيق كرد كه وظيفه ما در برابر برخى ازاقوام چيست؟

در شرع مقدس اسلام معناى خاصى براى «ارحام‏» ذكرنشده و مراد از «ارحام‏» معناى «عرفى‏» (14) آن است; يعنى مطلق‏نزديكان و بستگان. بنابراين خويشاوندان پدرى و مادرى را هرچندبا چند واسطه باشد، شامل مى‏شود و فرزندان و خويشان آنها رانيز در بر مى‏گيرد. (15)

برقرارى پيوند

در اسلام براى چيزهايى كه سبب پيوند با خويشان مى‏گردد، حد خاصى‏تعيين نشده; بلكه به فهم عمومى بستگى دارد. در عادات و سنتهاى‏مردم نزديك يا دور بودن بستگان تفاوت دارد. ممكن است عملى‏نسبت‏به يكى از نزديكان پيوند به شمار آيد، اما نسبت‏به ديگرى‏كه نزديكتر است، قطع رابطه باشد. در موارد ترديد، بايد جانب‏احتياط را مراعات كرد تا مبادا مرتكب گناه كبيره قطع رحم‏شويم.

پيامبر گرامى اسلام(ص) مى‏فرمايد: «پيوند با خويشان را حفظكنيد، هرچند با سلام كردن باشد.» (16)

كمترين چيزى كه به وسيله آن‏اين پيوند بر قرار مى‏شود، رفت و آمد و سلام كردن است. اما دربعضى از موارد اكتفا به اين مقدار كافى نيست; براى مثال اگريكى از اقوام فقير باشد و ديگرى ثروتمند، صله رحم به وسيله‏كمك‏هاى مالى و دفع ضرر از آنها تحقق مى‏يابد; و اگر هيچ توجهى‏به مشكلات اقوام نداشته باشد; قطع رحم كرده است. در نتيجه تحقق‏صله رحم به اوضاع و احوال و موقعيت و زمان بستگى دارد. هديه‏دادن، دلجويى كردن، ديد و باز ديد، خود دارى از آزار، تمسخر وتحقير نكردن، عيادت هنگام بيمارى، شركت در مجالس شادى و غم،پذيرفتن دعوت در اعياد و ميهمانيها و هر كارى كه سبب مى‏شودمردم بگويند اينان ارتباط خانوادگى شايسته‏اى دارند، سبب تحقق‏صله رحم است.

قهر كردن، جواب سلام ندادن، ترش رويى، شركت نكردن در محافل،كمك نكردن در گرفتاريها، گله‏هاى نا به جا و امثال آن به قطع‏رحم و گسستن پيوند مى‏انجامد.

امام صادق(ع) مى‏فرمايد: پيوند باخويشان را هر چند با دادن ظرفى آب، حفظ كن. برترين چيزى كه‏اين پيوند را نگه مى‏دارد، خود دارى از آزار بستگان است. صله‏رحم مرگ را به تاءخير مى‏اندازد. محبوبيت‏به وجود مى‏آورد. (17)

نيكى به خويشان در مقابل بدى آنها

چنانچه بعضى از اقوام قطع رابطه كنند، باز هم جدا شدن و قطع‏ارتباط با آنها جايز نيست. اميرمومنان(ع) مى‏فرمايد: «صلوا ارحامكم و ان قطعوكم‏» (18)

با ارحام ارتباط داشته باشيد،هرچند آنها از شما بريده باشند.

مردى در محضر امام صادق(ع) از بستگانش شكوه كرد. حضرت فرمود:خشم خود را فرو ببر. (و به آنها نيكى كن)

عرض كرد: آنها با من‏چنين و چنان مى‏كنند. (و رعايت‏حالم را نمى‏كنند) حضرت فرمود:آيا توهم مى‏خواهى مثل آنها قطع رحم كنى و به آنها احسان‏نكنى؟!

اگر چنين كنى، خداوند متعال (در دنيا و آخرت) نظرلطفش‏را از شما بر مى‏دارد. (19)

داود رقى مى‏گويد: خدمت امام صادق(ع)نشسته بودم. ناگاه فرمود: اى داود، روز پنج‏شنبه كه اعمال شما(شيعيان) بر من عرضه شد، در ميان كارهاى تو عملى مرا خوشحال‏كرد و آن اين بود كه تو نسبت‏به پسرعمويت صله رحم انجام دادى. همانا اين پيوند تو، در برابر قطع ارتباط او، سبب نزديك شدن‏مرگ اوست.

داود رقى مى‏گويد: پسر عمويى داشتم كه معاند و خبيث‏بود. متوجه شدم در گرفتارى و پريشانى است. پيش از آنكه به سوى‏مكه حركت كنم، مقدارى پول برايش فرستادم تا زندگى‏اش تاءمين‏شود. چون به مدينه آمدم، امام صادق(ع) اين چنين مرا با خبرساخت. (20)

آثار صله رحم

پيامبر گرامى اسلام(ص) و امامان معصوم(عليهم السلام) براى‏صله رحم آثار و فوايد بسيار ذكر كرده‏اند. بخشى از آن عبارت‏است از:

1- محبوبيت نزد خداوند.

2- بهره‏مند شدن از پشتيبانى خداوند.

3- افزايش روزى.

4- طول عمر.

5- ورود به بهشت.

6- برطرف شدن فقر و بيچارگى.

7- آباد شدن شهرها.

8- آسان شدن حساب در قيامت و پاك شدن از گناه.

9- نجات از مرگهاى ناهنجار.

10- محبوبيت در خانواده و...;

بعضى از رواياتى كه در آنها به‏اين آثار اشاره شده چنين است:

1- پيامبر گرامى اسلام(ص) فرمود: هر كس براى من يك چيز راضمانت كند من براى او چهار چيز را ضمانت‏خواهم كرد. صله رحم‏انجام دهد. خداوند او را دوست دارد; روزى‏اش را توسعه مى‏دهد;عمرش را طولانى مى‏سازد و او را در بهشتى كه وعده داده واردمى‏كند. (21)

2 پيامبراسلام(ص) فرمود: صله رحم شهرها را آباد مى‏سازد وعمرها را طولانى مى‏كند، هر چند اهلش از نيكان نباشند. (22)

3- عبدالله بن طلحه مى‏گويد: از امام صادق(ع) شنيدم كه فرمود:

شخصى خدمت پيامبراكرم(ص) آمد و عرض كرد: خويشانى دارم كه من‏با آنها ارتباط دارم، ولى آنها مرا مى‏آزارند; قصد دارم ازآنها جدا شوم.

حضرت فرمود: هركس تو را محروم ساخت، تو او را محروم نكن; هركس‏از تو بريد و جدا شد، تو با او قطع رابطه نكن و هركس به توستم كرد، عفوش كن.

اگر چنين كردى، خداوند عزوجل پشتيبانت‏خواهد بود. (23)

امام‏صادق(ع) فرمود: صله رحم، خلق را نيكو، آدم را سخاوتمند و نفس‏را پاكيزه مى‏سازد. (24)

آن حضرت همچنين فرمود: صله رحم، مرگ را به‏تاءخير مى‏اندازد; سبب دوستى درخانواده مى‏گردد; حساب قيامت راآسان مى‏كند و از گناهان آدمى مى‏كاهد. پس با خويشان خود پيوندبر قرار كنيد و به برادرانتان نيكى كنيد، هرچند با خوب سلام‏كردن و جواب سلام دادن باشد. (25)

1- پيامبر اكرم (ص) در جمعه آخر ماه شعبان در خطبه معروف خويش فرمود:«... و صلوا ارحامكم‏» با خويشان خود پيوند برقرار سازيد.

2- سوره نساء، آيه 1.

3- تفسير نور، محسن قرائتى، ج 2، ص 273.

4- سوره رعد، آيه 21 و 22.

5- سوره محمد، آيه 22 و 23.

6- گناهان كبيره، شهيد دستغيب، ج 1، ص 157، ترجمه اصول كافى، ج 4، ص 455.

7- خالقه از ريشه‏« خلق‏» به معناى كندن يا از ريشه بركندن است.

8- ترجمه اصول كافى، ج 4، ص 46.

9- گناهان كبيره، ج 1، ص 164، اصول كافى، ج 2، ص 120.

10- وسايل الشيعه، شيخ حر عاملى، ج 11، ص 396، حديث 11.

11- وسائل الشيعه، ج 6، ص 286، صلة الرحم و قطيعتها، سيد حسن طاهرى خرم آبادى، ص 79.

12- وسائل الشيعه، ج 11، ص 546.

13- صلة الرحم و قطيعتها، سيد حسن طاهرى خرم آبادى، ص 44.

14- عرفى، يعنى فهم عمومى و عرف يعنى مردم، يا عموم مردم، يا فهم عموم مردم.

15- جمعى از علما و فقهاى بزرگوار چون شيخ طوسى(ره) در كتاب خلاف و مبسوط و ابن ادريس در سرائر، علامه مجلسى در بحار الانوار و... اين نظريه را اختيار كرده‏اند. شهيد ثانى( زين الدين الجبعى العاملى 911 - 965 ه ق) مى‏فرمايد: اصحاب در اينكه مراد از قرابت و ارحام چه كسانى است؟ نظرهاى مختلفى دارند. چون در شناخت آن نص و روايت‏خاصى وارد نشده است، ولى اكثر اصحاب معتقدند كه شناخت ارحام و اقارب بستگى به نظر عرف دارد.( صلة الرحم و قطيعتها، ص 85)

16- بحار الانوار، ج 74، ص 111.

17- صلة الرحم و قطيعتها، ص 48.

18- وسائل الشيعه، ج 11، ص 175.

19-ترجمه اصول كافى، ج 4، ص 48.

20- بحار الانوار، ج 74، ص 93.

21- همان، ص 94.

22- همان.

23- همان، ص 100.

24- همان، ص 114.

25- همان، ص 94.