موقعيت بهائيت در ميان اديان و جايگاه آن در روسيه

منبع: “اديانت” ضميمه “نزاويسيمايا گازتا”، 6 اكتبر 2004

يوليا گلزاروا

به احتمال قوي، ساكنان شهر اسرائيلي “حيفه” بيشتر از همه به آداب و رسوم بهائيان آگاه هستند زيرا “باغ بهايي” واقع بر كوه كارمل، يكي از مهمترين و معروف ترين اماكن ديدني اين شهر است. قبر سيد علي محمد كه خود را “باب” ناميد و نيز مقر “خانه جهاني عدالت” كه مؤسسه اداري اصلي جمعيت جهاني بهايي است، همانجا واقع شده است. در نزديكي حيفه، در شهر “آكو”، ميرزا حسين علي (بها‌الله) پيغمبر اصلي بهائيان و مؤلف كتاب مقدس آنان، به خاك سپرده شده است.

به عقيده برخي دانشمندان دين?شناس، جمعيت بهايي چيزي بيش از يكي از فرقه‌هاي اسلامي نيست. واقعاً بهائيت در اسلام ريشه دارد و بنيانگذاران و اولين پيروان اين مذهب در سرزمين ايران معاصر زندگي مي كردند و بر حسب تولدشان مسلمان بودند. سيد علي محمد (باب) كه در سال 1819 در شهر شيراز ديده به جهان گشود، بنيان گذار اين مذهب بود كه نام آن را “بابيسم” گذاشتند. باب تأكيد مي كرد كه نيازي به عمل کردن به نص وجود ندارد بلكه مي بايست از روح قانون الهي پيروي كرد. وي براي داشتن انديشه‌هاي ليبرال و تحريک عليه اخلاف روحانيت رسمي در سال 1850 اعدام شد كه بعد از آن طي چند سال بيش از 20هزار نفر از پيروان وي با خشونت كشته شدند.

بهاءالله (1892-1817) پيرو وي و پيغمبر اصلي بهائيت، از اسلام سنتي باز هم بيشتر فاصله گرفت. او پيشنهاد كرد كه اديان موجود در يك مكتب ادغام شوند و بهم بياميزند. اين مكتب بايستي احكام اخلاقي همه انبياي قديمي را قبول كرده ولي از احكام دگماتيك بيش از حد اديان قديمي و از اجراي دقيق مراسم و فرايض آن?ها امتناع ورزد. به عقيده بهائيان، اخلاق انسان نه در دعا و مراسم ديني بلكه در كارهاي روزمره بروز مي كند. ساختار معابد بهايي هم سمبوليك است. اين معابد داراي 9 دروازه هستند كه به سوي گوشه و كنار جهان باز مي شوند و گويا براي همه انسانهاي كره زمين باز هستند.

ولي خطبه‌هاي باب و بهاءالله با مخالفت شديد بسياري از علماي اسلام روبرو شدند. باب به زندان انداخته شد و سپس تيرباران شد و بهاءالله تمام عمر خود را در حبس گذراند و طي اين مدت بيش از 100 جلد كتاب نوشت كه اساس كتاب‌هاي مقدس بهائيان را تشكيل داد. كتاب احكام به نام “كتاب اقدس” در اين ميان جايگاه مركزي دارد. زبان روسي، اولين زبان خارجي بود كه آثار بهاءالله بدان برگردانده شد. در مجموع، بهائيان با روسيه پيوندهاي زيادي دارند. اولين معبد بهايي در سال 1913 در خاك امپراطوري روسيه در شهر عشق‌آباد ساخته شد.

خاورشناسان، ديپلماتها و نويسندگان قرن 19 و اوايل قرن 20 روسيه پيش از همه به پژوهش دين جديد و بررسي مطالب درباره اين دين پرداخته بودند. اوايل قرن بيستم كه بسياري از روشنفكران روس مشغول جستجوي حقيقت در ميان باور‌ها و نظريات مختلف ديني و فلسفي از “فلسفه انساني” گرفته تا ماركسيسم، بودند، دين غيرعادي بهايي كه در غرب تقريباً شناخته نشده بود، توجه بسياري از محققان و نويسندگان را به خود جلب كرد.

لئو تولستوي از جمله کساني بود که به دين بهايي علاقه‌مندگشت. وي در سال 1884 براي اولين بار از وجود اين دين باخبر شد. در مكاتبات و يادداشت‌هاي 16 سال آخر زندگي وي مرتباً اشار?اتي به مكتب “بابي” مشاهده مي?شود. تولستوي نوشت: “ما تمام عمر خود را در تلاش براي كشف اسرار هستي تلف مي كنيم ولي در فلسطين، در زندان تركي در “آكا” يك زنداني به نام بهاءالله اسير بوده كه كليد اين راز را در اختيار داشت”.

ولي نظر تولستوي (كه به عقيده لنين، “آئينه انقلاب روسي”‌بود) در باره بهائيت متغير بود. او گاهي آينده بزرگ اين دين را پيشبيني مي كرد و گاهي نسبت بدان دلسرد مي شد. به احتمال قوي، عدم آشنايي با آثار اصلي بهائيت كه تا آن زمان هنوز به زبان روسي برگردانده نشده بودند، باعث اين برخورد تولستوي با بهائيت شده بود.

در حال حاضر در جهان چند ميليون پيرو دين بهايي وجود دارند. اصول بهائيت هدف ايجاد مبناي اخلاقي و مذهبي براي يكپارچگي بشريت را دنبال مي كند. اصل كليدي، وحدت و تماميت تمام نسل انساني، ايمان به اتحاد آتي همه جهانيان و برقراري صلح پايدار است (گمان بر آن است كه مردم اول بايد ضرورت وحدت خود را بفهمند تا صلح جهاني برقرار شود). بهاءالله اعلام مي كرد: “افتخار به عشق به ميهن خود جايز نيست، به تمام جهان عشق بورز. زمين، يك كشور است و بشريت، شهروندان آن هستند”.

اصل مهم دوم بهائيت، شناسايي مبناي واحد اخلاقي همه اديان است. از اين دو اصل كليدي، اصول ديگر نيز سرچشمه مي گيرند كه به قرار ذيل هستند:

برابري همه انسان‌ها در برابر قانون و برخورداري آنها از حقوق يکسان؛

استفاده از معيار عدالت براي حل و فصل مسايل اجتماعي و اقتصادي،

-برطرف كردن افراط در فقر و ثروت؛

- اعلام كار نيك به عنوان كار مورد رضاي خدا؛

-تنوير افكار مردم و مبارزه با هر گونه خرافات؛

-تلاش براي آموزش همگاني و تشويق هرچه بيشتر مردم به كسب دانش به عنوان يكي از بزرگترين مواهب الهي.

- انسجام دين و علم، جايگزيني ايمان كوركورانه با جستجوي آزادانه حقيقت كه بايد هدف زندگي معنوي انسان را تشكيل دهد؛

- امتناع از فعاليت‌هاي زورگويانه عليه دولت؛

-استفاده از دادگاه معتبر داوري بين المللي براي حل اختلافات بين ملت‌ها و دولتها و پذيرش زبان واحد جهاني، از جمله مشخصات ديگر مكتب بهائيت است.

هر كسي كه به ويروس شووينيسم و تعصب ديني مبتلا نشده باشد، نمي تواند منكر اهميت فراگير اين اصول انسان دوستانه شود. بهائيت را فقط مي توان به خوشبيني بيش از حد سرزنش كرد. براي مثال، بهائيان روس ايمان دارند كه دين آن‌ها كه شرب شراب را قطعاً ممنوع مي كند، بايد در روسيه از پيروان زيادي برخوردار شود و اين در حالي است كه علاقه به شراب به امير ولاديمير اجازه نداده بود اسلام را در زمان خود به عنوان دين دولتي انتخاب كند. درست است كه منع شراب كه در محيط بهائي رسم است، مي تواند بسياري از مردم روسيه را نجات دهد. ولي بعيد است كه ديني كه به پيروان خود اجازه نمي دهد حتي در روز جشن يكي دو جام شراب بنوشند، در ميان توده‌هاي مردم روسيه گسترش زيادي پيدا كند. به احتمال قوي، در روسيه اين دين مي تواند توجه كساني را به خود جلب كند كه مانند سابق در جستجوي حقيقت هستند و نمي توانند به مكتب و آموزه اديان سنتي بسنده كنند.

بهائيان نسبت به اسلام و مسيحيت تسامح كامل از خود نشان مي دهند و عيسي مسيح و حضرت محمد (ص) را انبياء و مرشدان بزرگ بشريت محسوب مي كنند. ولي علماي ارتدوكس سعي مي كنند به وجود بهائيان توجه نكنند. آنها بهائيان را با فرقه‌گرايان و پيروان كيش‌هاي مختلف تركيبي، در يك رديف قرار مي دهند.

ولي اين مذهب كه با بي‌توجهي دين‌شناسان روس روبرو شده، از گستره جهاني مناسبي برخوردار است. بهائيان در سال 1948 در سازمان ملل به عنوان سازمان غيردولتي به ثبت رسيدند. در سال 1987 دبيركل سازمان ملل با شناسايي سهم بزرگ آنها در برنامه و هدف سال بين المللي صلح سازمان ملل، به انجمن بين المللي بهايي لقب “سفير صلح” اعطا كرد.

با وجود اينكه بهائيان بر عدم شركت در سياست تأكيد مي كنند، يكي از پيروان اين دين در يك جنجال پر سروصدا دست داشت. دكتر دويد كلي بهايي انگليسي و كارشناس تسليحاتي وزارت دفاع بريتانيا، پس از آنكه او را علناً منبع گزارشات جعلي از اطلاعات به اصطلاح پرونده عراقي (گزارش درباره وجود سلاح?هاي كشتار جمعي در عراق) اعلام كردند، خودكشي كرد. اين جنجال بزرگ نزديك بود به استعفاي توني بلر نخست وزير بريتانيا منجر شود.

اعضاي جمعيت بهايي خود را “پنجمين دين جهاني” محسوب مي كنند كه تاريخدانان و دين‌شناسان احتمالاً موافق اين نقطه نظر نيستند. بهائيان دين خود را هم‌رديف با يهوديت، مسيحيت، اسلام و بوديسم مي دانند. آينده نشان خواهد داد كه آن?ها حق دارند يا خير؟ زيرا بهائيت در مقايسه با اديان ديگر هنوز “كودك شيرخوار” است. فقط 160 سال از زمان به وجود آمدن آن گذشته است. در حاليکه در سال 160 بعد از ميلاد حضرت مسيح در امپراطوري رم “نظم هميشگي مشاهده مي شد” و اثري از گسترش مسيحيت نبود و در سال 160 هجري نفوذ اسلام هنوز از حدود عربستان پا فراتر نگذاشته بود.