نظريه دوم در تبيين منشأ اختلاف (بخصوص در بين عالمان زمان هاي گذشته و بعدي) به تأثير زمان و مكان در برداشت عالمان شيعه اشاره مي نمايد . منظور از «زمان و مكان »، ظرف نيست، بلكه « اِنّما هما عاملانِ مِن عواملِ التغييرِ و الاحداثِ، بكلمهٍ مختصره و واضحه اُقصِدُ بالزمانِ و المكانَ التاريخ و جغرافيا »[3] حضرت علي ـ عليه السلام ـ به تأثير زمان و مكان، در تغيير موضوع (و در نتيجه، تغيير حكم) اشاره كرده است . از ايشان در مورد گفتار پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله و سلّم ـ كه فرموده بود : « پيري (و سفيدي موي خود را) تغيير دهيد و همانند يهود مباشيد »، سؤال شد . حضرت علي ـ عليه السلام ـ فرمود : « اِنّما قَال ذلك، و الدين ُ قلّ، فاَمّا آلان و قد اتسَع نطاقُه و ضرب بِجِرانِه فامْرَءٌ و ما اختارَ »[4]احتمالاً محقّق اردبيلي ـ در بين فقيهان ـ اولين كسي است كه به تأثير زمان و مكان در اجتهاد اشاره كرده،[5] اما اين بحث، زياد مورد توجه فرار نگرفته است . « اِنَّ المسأله (تأثيرُ الزمانِ و المكانِ) ... لم تُطرحٍ ... و لم تُؤخذ بالتحليلِ و النقدِ ألّا قليلاً .»[6]
تأثير زمان و مكان در فقه پنج نوع است
1) تأثير زمان و مكان در صدق موضوع
گاهي زمان و مكان در صدق موضوع مؤثرند ؛ مانند آنكه در زمان هاي گذشته، موضوعي بر موردي صدق مي كرد، اما در زمان بعدي يا مكان ديگر، بر آن مورد صدق نمي كند ؛ به ابزاري در يك زمان يا مكان ؛ عنوان « آلت قمار »، صدق مي كند و در زمان و مكان ديگر صدق نمي كند .
2) تأثير زمان و مكان در ملاك احكام
گاهي زمان و مكان باعث تغيير ملاك حكم مي شوند . در زمان قديم، ملاك حرمت خون، عدم فايده عقلايي بود ولي بر اثر پيشرفت زمان، فايده عقلايي مانند تزريق خون به انسانهاي ديگر به وجود آمده و ملاك حكم تغيير كرده است .
3) تأثير زمان و مكان در كيفيت اجراي حكم
طبق روايات اسلامي، استفاده از فيء و انفال (مانند معادن، نيزارها و اراضي موات) در عصر غيبت براي شيعه حلال است . اكنون با پيشرفت وسايل بهره برداري، اگر همان حلّيت به طور مطلق باقي بماند، اولاً عده اي در مدت كوتاهي آن منابع را از بين مي برند . ثانياً، استفاده كنندگان از آن‌ها، ثروتمند، و گروه بدون وسيله و سرمايه، از آن بي‌بهره مي مانند . از اين رو، مجتهد مي تواند در كيفيت اجراي حكم حلّيت دخالت نمايد و آن را مقيّد كند .
4) تأثير زمان و مكان در گشودن افق هاي جديد
بيع در فقه شيعه شامل نقل و انتقال اعيان و منافع آن‌ها بود، اما امروزه مسئله حق و امتياز مطرح شده است . به همين دليل، فقيهان دايره شموليت بيع را گسترده تر و بيع حق امتياز را هم اضافه كرده اند .
5) تأثير زمان و مكان در شكل اجراي حكم
همه عالمان شيعه در لزوم حفظ دين و كشورهاي اسلامي اتفاق نظر دارند، اما معتقدند : شيوه دفاع به زمان و مكان بستگي دارد . در زمان هاي گذشته، وسايل دفاع و شيوه آن بسيار ساده بود، ولي اكنون بسيار پيچيده و متفاوت است .[7]تأثير زمان و مكان ـ علاوه بر موارد مزبور ـ با پيشرفت علم و تكنولوژي، در گشودن افق هاي جديد در درك عميق تر دين و كمك به فهم بهتر و دقيق تر در استنباط از فقه و دين، حايز اهميت است، اما اين، مورد تحقيق علمي قرار نگرفته است .
لطفا منتظر باشید ...
