لطفا منتظر باشید ...
آثار فضيلت جوئي و عبادت
مهدي رحيمي- مركز مطالعات و پژوهشهاي حوزه علميهمسئله اخلاق،تهذيب نفس و آراسته شدن به فضائل اخلاقي در همه اديان توحيدي و خصوصاً اسلام از اهميت بسيار بالائي برخوردار است، به طوري كه از اهداف بعثت انبياء و نزول قرآن كريم، تربيت انسان ها و آراسته شدن آنها به فضائل والاي اخلاقي است. خداوند در قرآن كريم مي فرمايد: «اوست خدايي كه در ميان مردم اُمّي پيامبري از خود آنها برانگيخت تا آيات وحي را بر آنان تلاوت كرده و به تزكيه و تربيت اخلاقي آنان بپردازد.».[1]به فرموده حضرت امام (ره) : «انبياي خدا براي اين مبعوث شدند كه آدم تربيت كنند، انسان بسازند؛ بشر را از زشتيها، پليديها، فسادها و رذايل اخلاقي دور سازند و با فضايل و آداب حسنه آشنا كنند. «بُعثتُ‌لاُتمّمَ مكارمَ الاخلاق»[2] چنين عملي كه خداوند متعال به آن، آن قدر اهتمام داشته كه انبياء را مبعوث فرموده است...»[3]در اهميت فضائل و خصلتهاي اخلاقي همين بس كه در قرآن كريم آن را ملاك ارزش انسان دانسته و در مقام ستايش و تمجيد پيامبران الهي آنان را به جهت دارا بودن صفات اخلاقي نيكو مي ستايد. به عنوان مثال حضرت ابراهيم ـ عليه السّلام ـ به خاطر برخورداري از سه صفت اخلاقي نيكو ستوده شده است. «انّ ابراهيم لحليم أوّاه منيب»[4] همانا ابراهيم بردبار، بسيار مهربان و بازگشت كننده به سوي خدا بود.» و درباره پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ مي فرمايد: «و انّك لعلي خلق عظيم»[5] «همانا تو صاحب اخلاق عظيم و برجسته اي هستي» و همين آراستگي به اخلاق الهي است كه رمز موفقيت پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ در تبليغ اسلام مي گردد، «در پرتو رحمت الهي تو با مردم مهربان شدي در حالي كه اگر خشن و تندخو و سنگدل بودي از اطراف تو پراكنده مي شدند.»[6] در قرآن كريم به همين مقدار هم اكتفاء نشده است بلكه خداوند در جاي جاي اين كتاب الهي، انسان ها را امر و ترغيب به كسب فضائل اخلاقي اعم از عبادات واجب و يا مكارم اخلاقي نموده است، كه در برخي از موارد به صورت مستقل امر شده و در مواردي نيز به صورت عام ترغيب به كسب فضائل صورت گرفته است از جمله در اين آيات: «فاستبقوا الخيرات»[7] «در فضائل و اعمال نيك از يكديگر سبقت بگيريد.» «و سارعوا الي مغفرهٍ من ربّكم و جنّهٍ...»[8] «بشتابيد به سوي آمرزش و مغفرت پروردگار و بهشت برين» كه تنها در صورت آراسته شدن به فضايل ميسر مي گردد.هدف از خلقت انسان و نقش فضائل اخلاقي در وصول به آن؛
ميزان اهتمام قرآن كريم به كسب فضائل اخلاقي جاي بسي شگفتي دارد و بيانگر نقش كليدي و مهم آنها در سرنوشت بشر مي باشد. از آنجا كه در نگاه مكاتب توحيدي هدف از خلقت انسان عبادت پروردگار و رسيدن به مقام خليفه اللهي و سير مراتب كمال تا وصول به كمال مطلق و قرب پروردگار است.چنانچه خداوند در قرآن فرموده است: «و ما خلقت الجنّ والانس الا ليعبدون»[9]
«جنّ و انس را خلق نكردم مگر اينكه مرا عبادت كنند»
«و بياد آر زماني كه خداوند به ملائكه فرمود من در زمين به جاي خود خليفه و جانشين قرار خواهم داد.»[10]
تحقق اين هدف جز در پرتو تهذيب نفس و آراسته شدن به فضايل والاي اخلاقي ميسر نمي باشد؛ زيرا انسان در بدو تولد حيوان بالفعل و انسان بالقوه است و تنها با پرورش دادن ارزشهاي والاي انساني است كه مي توان او را از مرز حيوانيت فراتر برده و انسانيت را در او به فعليت و ظهور رساند تا جايي كه به كمال نهايي خويش دست يابد، و گرنه ممكن است تا جايي تنزل يابد كه به فرموده قرآن از مقام حيوانيت نيز فروتر برود، «اولئك كالانعام بل هم اضلّ»[11].بنابراين هر چقدر انسان فضائل اخلاقي را در درون خود تقويت نمايد، يك قدم از مرز حيوانيت فراتر رفته و به كمال حقيقي خويش كه قرب پروردگار است نزديك تر شده است. چنانچه در كلام نوراني پيامبر گرامي اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ به اين حقيقت مهم اشاره شده است: «خداوند سبحان فضائل اخلاقي را وسيله ارتباط ميان خود و بندگانش قرار داده، همين بس كه هر يك از شما دست به اخلاقي بزند كه او را به خدا مربوط و متصل سازد.»[12]و از همين روست كه نبي مكرم اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ كه به بالاترين درجه كمال انساني و مقام خليفه اللهي و قرب خدا نائل شده اند، در قرآن با اين بيان ستوده شده كه: «و انّك لعلي خُلُق عظيم»[13] آراسته شدن به فضائل اخلاقي در عاليترين درجه آن، حضرت را شايسته دارا شدن آن مقام نموده است.
آثار فضائل اخلاقي
نظام آفرينش بر مبناي قانون علت و معلول پايه ريزي شده است و در اين نظام هر مؤثري اثر مربوط به خود را مي گذارد و تمام اعمال انسان اعم از مثبت و منفي داراي نقش خاصي در سعادت و فلاح دنيوي و اخروي او دارا هستند. فضائل اخلاقي نيز از اين قانون مستثني نبوده و آثار مثبتي را براي زندگي دنيا و آخرت بشر به دنبال دارند، كه در اين قسمت به نمونه هايي از اين آثار با استفاده از آيات و روايات اشاره مي كنيم. قبل از پرداختن به اين آثار ذكر اين نكته لازم است كه مراد از فضيلت اخلاقي در اينجا تمام آن چيزهايي است كه در وصل انسان به كمال حقيقي و قرب الي الله نقش دارند كه بنابراين شامل عبادات اعم از واجب و مستحب آن نيز مي شود.در اينجا به ذكر برخي از آثار فضائل كه مربوط به همه آنها و يا مجموعه اي از آنها مي شود، اكتفاء شده و چند مورد هم اثر برخي از فضائل گزينش شده است و تفصيل آثار هر يك از فضايل اخلاقي به صورت مستقل در بحث مربوط به خود بايد بررسي شود كه بيان آنها در اين مقال نمي گنجد.الف) آثار مادي
1. نزول بركات از آسمان و زمين
«و لو أنّ اهل القري آمنوا واتّقوا لفتحنا عليهم بركاتٍ‌من السّماء والارض»[14] «و چنانچه مردم شهرها و آباديها ايمان آورده و پرهيزكار مي شدند همانا ما درهاي بركات آسمان و زمين را بر روي آنها مي گشوديم.» مسلم است كه ايمان و تقوي از بزرگترين فضائل است كه لازمه آراسته شدن به آنها، دارا شدن بسياري فضائل اخلاقي است.2. دارا شدن حيوه طيّبه و زندگي سرشار از طهارت، پاكي و صفا
«هر كس كار شايسته اي انجام دهد خواه مرد باشد يا زن، در حالي كه مؤمن است او را به حياتي پاك زنده مي داريم.»[15]3. صحت جسم و جان
آراسته شدن به برخي از فضائل تأثير مستقيم در سلامت جسم و روان انسان دارد. «الا بذكرِ الله تطمئن القلوب»[16] «آرامش روحي در پرتو ياد خداوند محقق مي شود.» «صوموا تصحّوا»[17] پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمودند: «روزه بگيريد تا سالم شويد.» و امام سجاد ـ عليه السّلام ـ فرمودند: «حج و عمره بجا آوريد تا بدنهاي شما سالم گردد.»[18]4. روزي فراوان
حضرت علي ـ عليه السّلام ـ فرمودند: «في سعهِ الاخلاق كنوزُ الارزاق»[19]«گنجينه هاي روزي در اخلاق نيك و گشاده رويي است.»
و در بيان ديگري نيز اداء زكات را موجب ازدياد روزي دانستند «خداوند زكات را واجب كرد تا سبب ازدياد روزي شود.»[20]
5. بي نيازي از مردم
انساني كه به فضائل اخلاقي آراسته شده، براي رفع نياز خويش هيچگاه دست به سوي بندگاني كه خود نيازمند بي نياز مطلق هستند دراز نمي كند و تنها بر در خانه معبود خويش اظهار نياز مي كند. خداوند نيز به اينگونه عبادت كنندگان قول داده كه قلب آنها را سرشار از بي نيازي نمايد. امام صادق ـ عليه السّلام ـ فرمودند در تورات چنين نوشته است:«يابن آدمَ تفرّغ لعبادتي أملأ قلبَكَ غنا...»[21]
«اي فرزند آدم براي عبادت من خود را فارغ كن تا قلبت را از بي نيازي پركنم.»
6. عامل عزت انسان در دنيا
حضرت علي ـ عليه السّلام ـ فرمودند: «چه بسا انسان عزيزي كه اخلاق بد او، او را در نظر ديگران ذليل كند و چه بسا انسان فرومايه اي كه با اخلاق نيك در جامعه عزيز شود.»[22]7. بهبود موقعيت اجتماعي و محبوب ديگران شدن
امير مؤمنان ـ عليه السّلام ـ فرمودند:«چه بسا فرد بي مقداري كه اخلاق نيكش او را به مقام بالايي در نزد ديگران مي رساند.»[23]
و در بيان ديگري فرمودند: «كسي كه حسن خلق داشته باشد، دوستداران او زياد مي شوند.»[24]
8. موجب آبادي سرزمينها و طول عمر
امام صادق ـ عليه السّلام ـ فرمودند:«بدرستي كه نيكوكاري و خوش خلقي،سرزمينها را آباد مي كند و بر عمرها مي افزايد.»[25]
آثار معنوي
1. هدايت به رستگاري و صراط مستقيم
حضرت علي ـ عليه السّلام ـ در بيان آثار فضائل اخلاقي فرمودند: «لو كنّا لا نرجوا جنّهً و لا نخشي ناراً و لا ثواباً و لا عقاباً لكان ينبغي لنا أن نُطالبَ بمكارمِ الاخلاق فانّها ممّا تدلّ علي سبيل النّجاح»[26] «اگر به بهشت و ثواب آخرت اميدار نباشيم و از آتش و عذاب جهنم نهراسيم باز هم شايسته است كه فضليت هاي اخلاقي را طلب كنيم؛ زيرا فضائل اخلاقي از چيزهايي است كه ما را به راه رستگاري هدايت مي كند.»2. محبوبيت نزد پروردگار
امام صادق ـ عليه السّلام ـ فرمودند:«بر شما لازم است كه مكارم و فضائل اخلاقي را ملتزم شويد، زيرا خداوند آنها را دوست مي دارد.»[27]
و همين طور كسي كه به اين فضائل آراسته شود محبوب پروردگار خواهد بود.
3. موجب ارتباط بنده با خدا و قرب پروردگار
پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمودند: «خداوند سبحان فضائل اخلاقي را وسيله ارتباط ميان خود و بندگانش قرار داده، همين بس كه هر يك از شما دست به اخلاقي بزند كه او را به خدا مربوط و متصل سازد.»[28]4. پالايش روح
امير مؤمنان ـ عليه السّلام ـ فرمودند:«خداوند ايمان را واجب كرد تا انسان ها را از پليدي شرك پاك كند و نماز را واجب نمود تا آنها را از كبر منزه سازد.»[29]
5. سپري در برابر فحشاء و منكر
«نماز را بپادار، همانا نماز انسان را از فحشاء و منكر باز مي دارد.»[30]6. آرامش روح و اطمينان قلبي
«الا بذكر الله تطمئنّ القلوب»[31] «همانا با ياد خدا دلها آرام مي گيرد.»آثار اخروي
در كنار تمام آثار مادي و معنوي، آراسته شدن به فضائل اخلاقي سعادت اخروي را نيز به دنبال دارد كه در قرآن كريم و روايات به آنها اشاره شده است.1. داراي بهترين اجر در جهان آخرت
خداوند در قرآن مي فرمايد: «هر كس كار شايسته اي انجام دهد... پاداش او را در آخرت به بهترين وجه خواهيم داد.»[32]2. فضائل انيس مؤمن در قبر
امام صادق ـ عليه السّلام ـ فرمودند: «وقتي مؤمن را در قبر مي نهند به همراه او شش صورت نوراني داخل قبر مي شوند و اطراف او را مي گيرند. يكي از آنها كه از ديگران نوراني تر است از آنها مي پرسند، شما كيستيد؟به ترتيب جواب مي دهند: نماز، زكات، روزه، حج و عمره و نيكي هايي كه مؤمن به برادرانش رسانده است. سپس از آن صورت نوراني تر مي پرسند، تو كه هستي؟
جواب مي دهد، من ولايت اهل بيت پيغمبرم.[33]
3. ايمني در محشر
خداوند در قرآن مي فرمايد:«كساني كه كار نيك انجام دهند پاداشي بهتر از آن مي بينند و از وحشت و سختي روز قيامت در امانند.»[34]
4. ورود به بهشت
حضرت علي ـ عليه السّلام ـ فرمودند: «بهاي بهشت عمل صالح است.»[35]با دقت در اين آثار كه گزيده اي از آثار فضائل اخلاقي است اهميت آراسته شدن به فضائل روشن تر مي گردد.آراسته شدن به فضائل در دعاي پيامبر و اهل بيت ـ عليهم السلام ـ :به جهت اهميت فضائل اخلاقي، پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ و اهل بيت ـ عليهم السلام ـ همواره از خداوند درخواست آراسته شدن به محاسن اخلاق را داشتند، چرا كه به فرموده پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ محاسن اخلاق عطاياي الهي است،[36] و سالك بايد عاجزانه از خداوند بخواهد كه به اين فضائل آراسته شود.در كتاب محجه البيضاء نقل شده است كه پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ همواره در ابتداء نماز اين دعا را قرائت مي كردند: «اللهم اهدني لأحسن الاخلاق، لا يهدي لأحسنها الا أنت...»[37]«پروردگارا مرا به نيكوترين اخلاق هدايتم فرما زيرا جز تو هدايت گري به اخلاق نيك نيست.»
و در يكي از دعاهاي امام سجاد ـ عليه السّلام ـ نيز اينگونه آمده است:
«اللهم صلّ علي محمدٍ و آل محمّد... و هب لي معالي الاخلاق.»[38]
[1] . سوره جمعه، آيه 2.[2] . ميزان الحكمه، ج 3، ص149، ح 5058، محمدي ري شهري، دفتر تبليغات اسلامي ، چاپ دوم، 67.[3] . اخلاق، 3، (گزيده آثار اخلاقي امام خميني (ره) )، ص 58، تهيه مركز تدوين و نشر متون درسي حوزه، نشر دانش حوزه، چاپ اول، 82.[4] . هود/75.[5] . قلم/4.[6] . آل عمران/159.[7] . بقره/148.[8] . آل عمران/133.[9] . ذاريات/56.[10] . بقره/30.[11] . اعراف/179.[12] . اخلاق در قرآن،ج1،ص23،مكارم شيرازي،اول،77،مدرسه الامام علي بن ابي طالب،به نقل از كتاب تنبيه الخواطر، ص 362.[13] . قلم/4.[14] . اعراف/96.[15] . نحل/97.[16] . رعد/28.[17] . بحارالانوار، ج 96، ص 255، علامه مجلسي، مكتبه الاسلاميه، دوم، 1364، هـ ش، تهران.[18] . ميزان الحكمه، ج 2،ص 266، ح 3272.[19] . تصنيف غررالحكم، ص 255، ح 5383، عبدالواحد آمدي، دفتر تبليغات، چاپ اول،بي تا.[20] . نهج البلاغه، كلمه‌قصار، 244، ص 1197، فيض الاسلام، 1366 ناشر فيض الاسلام.[21] . اصول كافي، ج 2، ص 83، مرحوم كليني، ناشر مكتبه الصدوق، تهران، چاپ دوم، 1381 هـ ق.[22] . بحارالانوار، ج 71، ص 396، باب حسن خلق، ح 79.[23] . تصنيف غررالحكم و دررالكلم، ص 255، ح 5388، عبدالواحد آمدي، دفتر تبليغات اسلامي، چاپ اول.[24] . همان، ص 255، ح 5375.[25] . بحارالانوار، ج 71، ص 395.[26] . ميزان الحكمه، ج 3، ص 146، ح 5044.[27] . بحارالانوار، ج 69، ص 370.[28] . اخلاق در قرآن، ج 1، ص 23، مكارم شيرازي.[29] . نهج البلاغه، كلمه‌قصار، 244، ص 1197.[30] . عنكبوت/45.[31] . رعد/28.[32] . نحل/97.[33] . بحارالانوار، ج 6، ص 235.[34] . نمل/89.[35] . غررالحكم، ص 154، ح 2876.[36] . بحارالانوار، ج 70، ص 3094،باب حسن خلق، ح 64.[37] . محجه البيضاء، ج 5،ص 92، فيض كاشاني، دفتر انتشارات اسلامي وابسته به جامعه مدرسين، چاپ دوم، بي تا.[38] . صحيفه كامله سجاديه، دعاي مكارم الاخلاق، ص 99 ـ 100، مجموعه دعاهاي امام زين العابدين ـ عليه السّلام ـ ، دفتر انتشارات اسلامي وابسته به جامعه مدرسين، چاپ دوم، 1370.
