هدف از آفرينش انسان از ديدگاه فلسفه و عرفان اسلامى چيست؟ - هدف از آفرينش انسان از ديدگاه فلسفه و عرفان اسلامى چيست؟ نسخه متنی

هدف از آفرينش انسان از ديدگاه فلسفه و عرفان اسلامى چيست؟

پاسخ

(مولوى)

يكى از پرسش هاى مهم آدمى اين است كه براى چه آمده ام؟

خداوند چرا من را آفريده است و به عبارتى چرا هستم و براى چه بايد زندگى كنم؟

اميرالمؤمنين على(عليه السلام)مى فرمايد: رحم الله امرء اعد لنفسه و استعد لرمسه و علم من اين؟ فى اين؟ و الى اين؟[1]

خداوند رحمت كند آن انسانى را كه آن چه را لازم است، براى نفس خود تهيه كند و خويشتن را براى قبر مستعد و آماده سازد، آن انسانى كه بداند از كدامين مبدء آمده و در كدام راه است و به سوى كدام مقصد بازگشت مى نمايد. مولوى چه خوب توانسته است اين كلام نورانى را با زبان هنر در شعر بالا بيان كند; ز كجا آمده ام (من اين)، آمدنم بهر چه بود؟ (فى اين) به كجا مى روم آخر ننمايى وطنم؟ (الى اين).

به گفته ژان فوارستى (دانشمند آلمانى):

هر چه بشريت ترقى مى كند اين سوال بيشتر مطرح مى شود كه چرا بايد بميرد و منظور از اين آمدن و رفتن چيست؟

و به قول سقراط «زندگى بررسى نشده ارزش زيستن ندارد».[2]

حال قبل از پاسخ به اين پرسش كه هدف از آفرينش آدمى از ديدگاه فلسفه و عرفان اسلامى كه ملهم از آيات و روايات است بپردازم توجه شما را به چند نكته جلب مى كنم:

1. هدف چيست؟

هدف در لغت به معناى نقطه و نشانه اى است كه تيرانداز در نظر مى گيرد و تير را به طرف آن پرتاب مى كند و در محاورات عرفى به نتيجه كار اختيارى گفته مى شود كه عاقل مختار، از آغاز در نظر دارد و كار را براى رسيدن به آن، انجام مى دهد، به طورى كه اگر نتيجه كار، منظور نباشد آن كار انجام نمى گيرد و اين نتيجه از آن جهت كه منتهى اليه است «غايت» و از آن جهت كه از آغاز، مورد نظر و قصد فاعل بوده است «هدف و غرض» و از آن جهت كه مطلوبيت آن موجب تعلق اراده فاعع به انجام كار شده است، «علت غائى» ناميده مى شود.[3]

2. زنگ خطر

در اولين قدم از جستجو، براى يافتن هدف و راه رسيدن به آن، پاى ما به زنگ خطرى برخورد مى كند كه هر چند تكان دهنده است براى هوشيارى و دقت بيشتر سودمند خواهد بود. آن زنگ خطر با زبان خود به ما چنين مى گويد: «تنها يك بار اين راه را خواهى رفت و يك زندگى را تجربه خواهى كرد» اين اخطار و گوش زد مهم و جدى، ما را بر آن مى دارد كه با دقتى متناسب به موشكافى و كاوش بپردازيم و ضريب اطمينان بالايى براى يافته خود دست و پا كنيم.

3. ديدگاه عرفانى و فلسفى

اين دو ديدگاه در طول يكديگر و قابل تميز هستند. امتياز آنها تابع امتياز آنها در هستى شناسى است از نگاه عرفانى خداوند همان هستى نامحدود و مطلق است كه داراى مصداق خارجى بوده و در عرض و يا در طول آن هستى ديگرى كه مباين و يا مشارك با آن باشد يافت نمى شود اما در نگاه فلسفى واجب در عرض و يا در طول ديگر موجودات حقيقى قرار داشته و علت براى كمالات حقيقى و واقعى آنها مى باشد، ذات واجب در سرسلسله هستى ها قرار گرفته و مجرد از قيود جزيى و امكانى ديگر موجودات شمرده مى شود. البته بايد توجه داشت كه اهل فلسفه و حكمت نيز پس از صعود بر پلكان عليت به اطلاق و عدم تقيد ذات بارى پى مى برند و در پايان كار بر وجه الهى نظاره و به توحيد هستى اعتراف مى نمايند.

فلسفه و عرفان اسلامى در پاسخ به اين پرسش كه چرا آفريده شده ايم به زوايا و جلوه هاى زير اشاره مى كند:

1. حب ذات

پرى روى تاب مستورى ندارد. هدف از آفرينش، خود ذات حق تعالى است. چون او خود و آثارش را دوست دارد ايجاب مى كند تا صفاتش تجلى كند.[4]

(حافظ)

يعنى وقتى خواست ذاتش تجلى كند عشق پيدا و به همه عالم و آدم آتش زد; عالم و آدم به سوى او عاشقانه در حركتند; (أَلا إِلَى اللّهِ تَصِيرُ الْأُمُورُ);[5] فعل مضارع افاده استمرار مى كند، يعنى برگشت امور به خداى متعال دائمى است.[6] پس تمامى جهان به سوى آن هدف در سيلان و جريانند و ما چه بخواهيم، چه نخواهيم، چه بدانيم و چه ندانيم رو به سوى آن هدف و غايت، داريم. (لِلّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ);[7] هر طرف كه رو كنيد همان جا رو به خدا داريد كه خدا واسع و دانا است.

(حافظ)

2. استجلاء

جلا به معناى در خود ديدن است مانند ديدن خود در آينه و استجلا يعنى حضرت حق كمالات خود را بيرون مى ريزد تا خود را مشاهده كند و كمال اين استجلاء تنها در انسان كامل نمايان مى شود; تنها انسان است كه مظهر اتم حق است و خداوند در او كمالات خود را مى بيند و همو است كه بار سنگين امانت الهى را به دوش كشيد.[8] (إِنّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ كانَ ظَلُوماً جَهُولاً)[9] ما امانت را بر آسمان ها و زمين و كوه ها عرضه داشتيم، آنها از حمل آن ابا كردند و از آن هراس داشتند اما انسان آن را بردوش كشيد; اما بسيار ظالم و جاهل بود.

(حافظ)

3. شناخت جهان

هدف آفرينش انسان آن است كه او جهان را با ديدگاه الهى ببيند و بشناسد; قرآن مى فرمايد: (اللّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَماوات وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ عَلى كُلِّ شَيْء قَدِيرٌ وَ أَنَّ اللّهَ قَدْ أَحاطَ بِكُلِّ شَيْء عِلْماً);[10] خدا همان كسى است كه هفت آسمان و همانند آن ها هفت زمين آفريد. او فرمان (خود را) در ميان آن ها فرود مى آورد، تا بدانيد كه خدا بر هر چيزى توانا است، به راستى دانش وى هر چيزى را در برگرفته است. اعتقاد به خدايى كه علم و قدرتش نامتناهى است، براى ما سازنده است، به اين صورت كه چون او به همه چيز عالم است. پس مواظبيم كه آلوده نشويم و چون به همه چيز تواناست، مواظبيم كارها را با او در ميان بگذاريم و فقط از او كمك بخواهيم.[11]

4. بندگى پروردگار

آفرينش انسان براى اين است كه بندگى كند و خداپرست شود و غير خدا را نپرستد:

(ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاّ لِيَعْبُدُونِ);[12] جن و انس را نيافريديم جز براى آن كه مرا بپرستند.

پرستش تنها به انجام عباداتى چون نماز و روزه ختم نمى شود، بلكه حقيقت بندگى آن است كه انسان، تنها خدا را بپرستد و در زندگى خويش تكيه گاهى جز خدا نداشته باشد و كانون اميدش را او بداند[13] و به عبارتى هر حركت و رفتار شايسته اى كه از انسان صورت بگيرد، اگر از انگيزه و نيت خدايى برخوردار باشد، عبادت محسوب مى شود و در اين صورت خور و خواب درس و كار همه يكپارچه نور، نماز و حمد و قل هوالله مى شود.

(بابا طاهر)

5. امتحان و آزمايش

خداوند حكيم و مهربان زمينه سازى مى كند و آدمى را بر سر دو راهى قرار مى دهد تا آن چه در نهانش است به ظهور و فعليت برسد. (الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً);[14] همان كسى كه مرگ و حيات را آفريد تا شما را بيازمايد كه كدام يك بهتر عمل مى كنيد و او شكست ناپذير و بخشنده است.

6. قرب و رحمت الهى: هدف از آفرينش انسان وصال به رحمت و قرب الهى است; (وَ لا يَزالُونَ مُخْتَلِفِينَ إِلاّ مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ وَ لِذلِكَ خَلَقَهُمْ);[15] مردم پيوسته در اختلافند مگر آنان كه خدا به آنان رحمت آورده و براى همين رحمت است كه خداوند آنها را آفريده است.

وجه جمع اهداف: اهداف چهارگانه اخير را مى توان در يك هدف جمع كرد به اين بيان كه خداوند به انسان اختيار داده و او را بر سر دوراهى قرار داده است تا با انتخاب خود، راه شناخت و پرستش خدا را برگزيند و در سايه آن به رحمت الهى دست يابد و به سعادت برسد و چون هرگونه رحمتى در نزديكى به خداست، از اين رو مى توان گفت: هدف نهايى از آفرينش انسان همان نزديكى به خدا يا قرب الهى است. آزمايش انسان و پرستش خدا هر يك وسيله اى براى رسيدن به اين هدف نهايى هستند. بنابراين غير از قرب و رحمت الهى، اهداف متوسطى اند كه لازمه رسيدن انسان به آن هدف نهايى مى باشند.[16]

راه وصال: در پايان شايان ذكر است كه به طور چكيده طريق رسيدن به اهداف آفرينش انسان مطرح شود. حضرت حق، رسالت آن را بر دوش برترين انسان ها يعنى انبياء و اولياء قرار داده است و در واقع در پرتو پيروى از ايشان و عمل به هدايت ها، ارشادات و تعاليم آنان است كه آدمى مى تواند به اهداف اصلى از آفرينش خود نايل آيد; قرآن كريم در اين باره مى فرمايد: (فَاتَّقُوا اللّهَ يا أُولِي الْأَلْبابِ الَّذِينَ آمَنُوا قَدْ أَنْزَلَ اللّهُ إِلَيْكُمْ ذِكْراً رَسُولاً يَتْلُوا عَلَيْكُمْ آياتِ اللّهِ مُبَيِّنات لِيُخْرِجَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ);[17]پس اى خردمندانى كه ايمان آورده ايد از خدا بترسيد. راستى كه خدا سوى شما تذكارى فرو فرستاده است: پيامبرى كه آيات روشنگر خدا را بر شما تلاوت مى كند، تا كسانى را كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده اند، از تاريكى ها به سوى روشنايى بيرون برد. اين آيات با لحن خاصى اين حقيقت را مطرح مى كنند كه پيامبران آمده اند تا با دستگيرى انسان، او را از تاريكى هايى كه به واسطه تنزلش از موطن اصلى خود، در آن افتاده است، خارج ساخته و او را به سوى نور كه همان حقيقت انسان و روح خدا بودن اوست ببرند.

(يا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنّا أَرْسَلْناكَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِيراً وَ داعِياً إِلَى اللّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِيراً);[18] اين آيه نيز به خوبى حكايت گر اين حقيقت است كه بعثت انبيا براى دعوت به سوى حضرت حق است و آنان هم چون چراغى تابناك، روشنگر راه آدمى در رسيدن به هدف زندگى اند.

[1]. اعلام الدين، ص 344، به نقل از: رحيق مختوم، عبدالله جوادى آملى، ص 128.

[2]. ر.ك: محمد رضا شرفى، جوان و بحران هويت، ص 96; و ايدئولوژى الهى، ص 271.

[3]. ر.ك: محمد تقى مصباح يزدى، آموزش فلسفه، ج دوم، سازمان تبليغات اسلامى، 1366، ص 398; و معارف قرآن، قم، موسسه در راه حق، 1376، ص 154.

[4]. ر.ك: محمد تقى مصباح يزدى، معارف قرآن، قم، در راه حق، 1367، ص 159.

[5]. شورى، 53.

[6]. محمد حسين طباطبايى، الميزان، ج 18، ص 81، سطر 10.

[7]. بقره، 115.

[8]. يدالله يزدان پناه، درس هاى عرفان نظرى، قم، موسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى، 1381، جلسه هشتاد و چهارم، ص 17.

[9]. احزاب، 72.

[10]. طلاق، 12.

[11]. عبدالله جوادى آملى، توصيه، پرسش ها و پاسخ ها، قم، معارف، 1379، ص 59.

[12]. ذاريات، 56.

[13]. محمد حسين طباطبايى، الميزان، ج 18، ص 392.

[14]. ملك، 2.

[15]. هود، 118 ـ 119.

[16]. ر.ك: محمد تقى مصباح يزدى، معارف قرآن، قم، در راه حق، 1367، ص 168.

[17]. طلاق، 10 ـ 11.

[18]. احزاب، 145 ـ 146.