صحاح شش گانه اهل سنّت - صحاح شش گانه اهل سنت نسخه متنی

صحاح شش گانه اهل سنّت

پس از مالك عصر طلائي حديث شروع مي شود و در اين عصر است كه مجامع حديث اهل سنت كه در رأس آنان صحاح سته (ششگانه) است به وجود آمد. صحاح به ترتيب زمان از اين قرار است:

1ـ صحيح بخاري يا (الجامع الصحيح) از ابو عبد الله محمد بن اسمعيل بخاري متوفي 256 ه.

2ـ صحيح مسلم از ابو الحسين مسلم بن حجاج قشيري نيشابوري متوفي 261 ه.

3ـ سنن ابن ماجه از محمد بن يزيد بن ماجه قزويني متوفي 273 ه.

4ـ سنن ابي داود از سليمان بن اشعث بن اسحق سجستاني متوفي 275 ه.

5ـ جامع ترمذي يا (سنن ترمذي) از ابو عيسي محمد بن عيسي بن سوره[1] متوفي 279 ه.

6ـ سنن نسائي (مسمي به مجتبي) از ابو عبد الرحمن احمد بن شعيب متوفي 303 ه.

كتب ششگانه مذكور در فوق به اضافه موطأ و مسند ابن حنبل متوفي 241 ه جوامع اوليه حديث اهل سنت را تشكيل مي دهد.

توضيحاتي درباره جوامع مزبور

1- موطأ

مالك در ابتداء، موطأ را از احاديث كثيري گرد آورد ولي كم كم بجرح و تعديل آنها پرداخت و اخيرا حدود هزار حديث را حاوي است[2] .

چلبي در كشف الظنون از ابو القاسم شافعي نقل كرده كه موطأ مالك به يازده روايت نقل شده كه چهار روايت فعلا مستعمل است و اشهر واصح آنها روايت يحيي ليثي مصري است و آن سه روايت ديگر را ضعيف شمرده. از روايات مزبور روايت ابي مصعب احمد بن ابي مكر است كه حدود صد حديث بيش از روايات ديگر دارد (تدريب الراوي ص 54) ولي چاپي را كه (المجلس الاعلي للشئون الاسلاميه) الجمهوريه المتحده باتعليقات و تحقيق عبد الوهاب عبد اللطيف استاد علم الحديث جامع از هر انتشار داده طبق روايت محمد بن الحسن الشيباني است.

2- صحيح بخاري

احاديث صحيح بخاري را ابن صلاح (بنقل چلبي در كشف الظنون ج 1، ص 543) با مكررات 7275 حديث ضبط كرده و نووي و ابن تيميه (در منهاج السنه ص 59، ج 4) نيز در اين شمارش از وي تبعيت نموده اند.

ابن خلدون (در مقدمه العبر) 9200 حديث تعداد نموده.بعضي اين شماره را غلط دانسته اند زيرا وي (بظن قوي) از نووي تبعيت كرده منتهي هنگام استنساخ، لفظ سبعه آلاف به (تسعه) تصحيف شده.ولي ابن حجر در تعقيب ابن صلاح و نووي، يكان يكان ابواب صحيح را شماره كرده، سپس گفته:

(كليه احاديث با حذف مكررات 2602 حديث است كه بر اين شماره 159 حديث معلقات مرفوعه و 1341 حديث كليه تعاليق اضافه مي شود.
آنگاه فرموده كليه احاديث با مكررات بالغ بر 9082 حديث است كه طي 3450 باب در يكصد و چند كتاب از 289 شيخ نقل شده كه از آنان بخاري به 134 شيخ از مسلم منفرد است) .

با تحقيق ابن حجر معلوم مي شود سخن ابن خلدون اشتباه نيست بلكه ممكن است اين اشتباه در نقل كلام ابن صلاح شده و نووي هم دچار اشتباه مزبور كه مسلما از ناحيه نسخه نويسان رخ داده گرديده باشد.بخاري صحيح را در مدت 16 سال گرد آورد.و در كشف الظنون از 82 شرح بر آن نام مي برد.

صحيح بخاري به چند روايت نقل شده و چون در زمان مؤلف تعداد كثيري از محدثين از مؤلف استماع كتاب مزبور و نسخه برداري نموده اند و نيز اختلافي در نسخ (چنانكه در موطأ موجود است) ، نمي باشد ذكر آن نيز بي فايده است.

حتي از فربري نقل شده كه (صحيح بخاري را نود هزار نفر از مؤلف روايت كرده اند) ، در اين سخن گرچه مبالغه شده ولي مي رساند كه روايت صحيح مزبور، متواتر يا اقلا مستفيض است.

از مزاياي صحيح بخاري اين است كه براي ابواب، عناويني ذكر مي كند كه از آنها نظريه وي را در مسائل فقهي مي توان استنباط نمود نيز وي در ابتداء هر باب آيات قرآنيه را كه متناسب با عنوان بابست آورده.

وجه تسميه كتاب بخاري به صحيح، آنست كه وي شرائطي براي ناقلين حديث كه موجب اطمينان و وثاقت در نقل آنان باشد، مقرر داشت. و صحيح خود را از احاديثي كه واجد شرايط مزبور بود، انتخاب و تدوين نمود.

زيرا در موطأ مالك و ديگر از كتب قدما به اين معني توجهي نشده بود. محرك اوليه اين كار، اسحق بن راهويه امام حديث و استاد بخاري است كه بشاگردان خود گفت: «لو جمعتم كتابا مختصرا لصحيح سنه رسول الله ص» ـ چه خوب بود اگر كتاب مختصري شامل احاديث صحيح رسول اكرم جمع مي شد ـ.

بخاري گويد اين سخن در قلب من تأثير كرد. لذا بجمع صحيح پرداختم (ابن حجر بنقل قواعد التحديث ص 71) .

و اين ابتكار در اثر مسافرتها و ديدن مشايخ حديث و آشنائي باوضاع شهرها و جرح و تعديلي كه نزد مشايخ از روات مي شد براي وي حاصل گرديد و روي همين زمينه كتابي بنام تميز رجال نگاشت[3] پس از وي مسلم نيز بهمين روش كتاب خود را ترتيب داد منتهي در بعضي شروط با بخاري اختلاف عقيده داشت.صحيح بخاري بنقل ابن حجر شامل 7397 حديث (و بنقل ابن خلدون 9200 حديث مسند است كه باضافه معلقات و متابعات بالغ بر 9082 حديث مي شود و با حذف مكررات 2762 حديث باقي مي ماند.و بنقل نووي پس از حذف مكررات، شامل چهار هزار حديث است بنا بنوشته صاحب (التاج) صحيح بخاري را نود هزار نفر از وي سماع كردند.

البته اين عدد مبالغه آميز است ولي حاكي از شهرت و مقبوليت كتاب خاري در زمان مؤلف مي باشد.

3- صحيح مسلم

شامل 7275 حديث است كه با حذف مكررات بالغ بر 4000 مي گردد (تقريب النواوي ص 51) ، صحيح مسلم از اين لحاظ كه احاديث را در فصل مربوط بآن قرار داده و كمتر تكرار نموده بر صحيح بخاري ترجيح دارد.گرچه صحيح بخاري را از جهت صحت و دقت بر آن ترجيح مي دهند.

درباره صحيح مسلم نيز بايد جمله اي را كه اخيرا نسبت بصحيح بخاري و كارهاي بزرگان در پيرامون آن گفتم، تكرار كنم. زيرا صحيح مسلم در نزد اهل سنت مهمترين كتاب حديث، پس از صحيح بخاري است (گرچه بعضي مغاربه (اهل مغرب) كتاب وي را بر بخاري ترجيح داده اند) و اين سخن از شيخ حاكم، حافظ ابو علي نيشابوري نقل شده: (بنقل نووي در اول شرح خود بر صحيح مسلم) كه: (ما تحت اديم الارض اصح من كتاب مسلم) يعني زير سفره آسمان كتابي صحيح تر از صحيح مسلم نيست[4] .

ولي بزرگان، چون نسائي (بنقل كشف الظنون) وجه ترجيح اينان را از اين جهت دانسته اند كه مسلم براي هر حديثي موضع مناسبي معين و فقط حديث را در آنجا ذكر و طرق مختلف حديث را در همين محل ياد كرده بخلاف بخاري.علاوه كه تعاليق مسلم فقط 14 موضع است.

از نقائص صحيح مسلم اينست كه گرچه احاديث را طي ابواب و فصول آورده، ولي عنوان باب را نياورده و از اين لحاظ صحيح بخاري بر آن ترجيح دارد. ولي جمعي اين كار را بعدا جبران نموده اند.صحيح مسلم توسط حافظ منذري، عبد العظيم بن عبد القوي دمشقي اختصار شده و در دمشق بچاپ رسيده است.

صحيحين: جمعي از دانشمندان احاديث صحيح بخاري و مسلم را جمع و اين دو را در تأليف واحدي گرد آورده اند.

از آن جمله جمع بين الصحيحين از فراء بغوي متوفي 516 ه و جوزقي نيشابوري متوفي 388 ه و شيخ ابي محمد اشبيلي متوفي 582 ه و ابن فرات سرخسي هروي متوفي 414 ه و ابن عجه قرطبي متوفي 642 ه و حافظ ابي نصر حميدي اندلسي متوفي 388 ه و غير اينانند كه بر بعضي از اين مؤلفات شروحي نيز نوشته شده.بعضي از اينان چون حميدي، صحيحين را بترتيب مسند مرتب ساخته اند.و بعضي احاديث مورد اتفاق شيخين (بخاري و مسلم) را جمع نموده اند كه از آن جمله و مايائي جكني، محمد حبيب الله بن عبد الله مالكي شنقيطي است كه (زاد المسلم فيما اتفق عليه البخاري و المسلم) را كه شامل حدود 1300 حديث است نوشت.و بچاپ رسيده.

3 سنن ابي داود: سنن ابي داود شامل 4800 حديث است. (تدريب الراوي ص 56) درباره اين كتاب گفته شده: كسي كه قصد حصر سنن را داشته باشد بسنن ابي داود مراجعه كند (علوم الحديث) .

ابن كثير در مختصر علوم الحديث گويد (بنقل از ابن خلكان) سنن ابي داود بروايات كثيري بما رسيده كه در بعضي اخباري است كه طبق روايات ديگر، موجود نيست و در ميان اين روايات، روايت ابو علي لؤلؤي انتشار يافته سنن ابي داود بتوسط جمعي اختصار شده و گروهي نيز بر اصل سنن يا بر اختصارات مزبور، شروح و حواشي نوشته اند كه از آن جمله: شرح ابو سليمان خطابي متوفي 388 ه بنام معالم السنن و شرح سيوطي بنام مرقاه الصعود الي سنن ابي داود و عون المعبود في شرح سنن ابي داود است[5] .

نام ديگر حواشي و شروح اين كتاب را در كشف الظنون (ج 2 قائمه 1004 و 1005) ببينيد.

4- سنن ابن ماجه

سنن ابن ماجه در بين صحاح بحسن ترتيب ممتاز است.بر اين كتاب سيوطي و جمعي ديگر شرح نوشته اند.شرح سيوطي موسوم به مصباح الزجاجه علي سنن ابن ماجه نام دارد.نام پاره اي از اين شروح را در كشف الظنون (ج 2 قائمه 1004) ملاحظه فرمائيد[6] .

سنن نسائي: درباره سنن نسائي گويند بعضي امراء از او پرسيد آيا تمامي احاديث سنن صحيح است؟ پاسخ داد نه.

وي گفت تنها احاديث صحيح را براي ما جمع نما. لذا نسائي كتاب سنن كبير خود را تلخيص و احاديث معلله را از آن اسقاط نمود و نام كتاب اخير را (مجتبي) گذارد و همين كتاب اخير است كه در شمار صحاح سته محسوب مي گردد.

گفته شده سنن نسائي جامع مزاياي كتب ششگانه است.درباره شرائط صحت نزد نسائي گفته شده :

شروطي را كه نسائي درباره رجال سند قائل است از شروط (مسلم) شديدتر مي باشد.

سنن نسائي در بين صحاح ست، به كثرت تكرار احاديث معروف است حتي يك حديث (حديث نيت) را 16 بار تكرار نموده

(رك: التاج) .

5- جامع ترمذي

درباره جامع ترمذي نقل شده كه پس از تأليف مزبور آنرا بر علماء حجاز و عراق و خراسان عرضه داشت و مورد قبول همگان واقع شد.از مزاياي جامع ترمذي قلت تكرار احاديث آنست.

اين كتاب بنام (جامع و نيز سنن) ناميده شده و شامل حدود پنج هزار حديث است.

6- مسند ابن حنبل

مسند ابن حنبل بزرگترين كتابي است كه از متقدمين بجا مانده زيرا جامع متجاوز از سي هزار حديث است (به نقل ابن خلدون 31 هزار حديث.رك: ترجمه مقدمه ابن خلدون 2/908) .

ابن حنبل خود گويد: هذا الكتاب جمعته و انتقيته من اكثر من سبعمائه الف حديث و خمسين الفا

(مقدمه مسند چاپ احمد شاكر.ترجمه مقدمه ابن خلدون 2/908) كه طبق اين گفتار كتاب مزبور از هفتصد و پنجاه هزار حديث گرد آوري و انتخاب شده است) .

نيز وي به پسرش عبد الله كه راوي مسند است گويد: احتفظبهذا المسند فانه سيكون للناس اماما اين مسند را نگهداري كن زيرا بزودي راهنماي مردم خواهد شد. (ترجمه مقدمه ابن خلدون، علوم الحديث و مصطلحه ذيل صفحه 306) .

- جوامع صحاح سته

گروهي از دانشمندان، دو يا چند يا تمام صحاح نامبرده را در يك كتاب جمع و تأليف نموده اند كه نام بعضي از كتب جمع بين الصحيحين (صحيح بخاري و مسلم) را ياد نموديم.

از جمله كتبي كه جامع صحاح است، كتاب (جامع الاصول لاحاديث الرسول) تأليف ابو السعادات مبارك بن محمد معروف بابن اثير جزري شافعي متوفي 606 است كه كتاب رزين را اصل و مبني قرار داده و چون رزين بپاره اي از اخبار كتب ششگانه مزبور[7] (صحيح بخاري، مسلم، موطأ، سنن ابي داود، جامع ترمذي، سنن نسائي) اكتفا كرده ابن اثير ساير روايات كتب نامبرده را ضميمه و براي اختصار، اسناد روايات را حذف و فقط بذكر آخرين راوي (صحابي يا تابعي) اكتفا نموده.

منتهي در آخر كتاب، اسامي كليه روات را بترتيب حروف آورده.نيز نام كتبي را كه حديث مزبور در آن ذكر شده، در صدر هر حديث ياد كرده.

كار ديگري كه در اين كتاب تازگي دارد اينست كه ابواب احاديث را بترتيب حروف آورده.مثلا : كتاب ايمان، ايلاء الخ[8] و چون بعضي روايات محتاج بشرح يا ايضاح الفاظ مشكله بوده اين كار را نيز در ذيل هر حديث انجام داده.

اين كتاب كه حقا كاري بزرگ و بي سابقه و در عين حال بسيار مفيد بوده مورد استقبال دانشمندان متأخر واقع شده و جمعي چون شرف الدين، ابن بارزي حموي، قاضي حماه متوفي 738 و شيخ صلاح الدين علائي دمشقي متوفي 761 و ابن دبيع شيباني متوفي 944 و فيروز آبادي (صاحب قاموس) متوفي 817 و غير اينان، باختصار آن پرداخته اند.

و چون از اين مختصرات، اختصار ابن ديبع مكرر طبع شده (در هند و در مصر) و بگفته چلبي بهترين مختصرات نامبرده است معرفي اجمالي آن بي مناسبت نيست.

- تيسير الوصول: اين كتاب بر مبناي كتاب (تجريد الاصول) شرف الدين ابن بارزي (مذكور در فوق) و بترتيب حروف معجم نوشته شده منتهي چون در كتاب سابق علائم اختصاري براي صاحبان اصول وضع و اين علائم را خارج از متن كتاب (در حواشي) جاي داده و شرح الفاظ غريبه و معاني مشكله را نيز اسقاط كرده بود ابن ديبع براي رفع اشتباه، نام اصول مزبور را باختصار در آخر هر حديث آورده و ايضاح مشكلات كتاب را طي هر حديث بيان و احيانا اشتباهات مؤلف و سابقين را يادآور شده است.

چاپ مصر اين كتاب در مطبعه مصطفي حلبي، طي دو جلد به حروف معرب (مشكول) بطرز زيبائي انجام شده.

در اينجا مناسب است از كتاب رزين كه اصل و مبناي كار ابن اثير و ابن ديبع و سايرين بوده باين جمله اكتفا كنيم كه گفته اند (الفضل لمن سبق) .

- كنز العمال شيخ علاء الدين علي بن حسام مشهور به متقي هندي، متوفي 975 يا 977 ه، كتاب كبير سيوطي (جمع الجوامع) را به ترتيب حروف مرتب نموده و كنز العمال ناميده است. (اين كتاب توسط دائره المعارف العثمانيه در حيدرآباد هند طبع شده است) وي نيز جامع صغير سيوطي را مرتب و مبوب نموده و (منهج العمال في سنن الاقوال) مسمي ساخته.

- ديگر جامع المسانيد از حافظ عماد الدين (ابن كثير) دمشقي متوفي 694 است كه كتب دهگانه (صحاح ست و مسانيد اربعه) را جمع نموده.

از كتبي كه اخيرا اينكار را بروش نويني تجديد نموده كتاب (التاج) است. اين كتاب تأليف شيخ منصور علي ناصف از علماء (ازهر) مصر، در عصر حاضر است كه پنج كتاب (صحيح بخاري، مسلم، سنن ابي داود، جامع ترمذي، مجتبي نسائي) از صحاح سته را در اين تأليف گرد آورده و آنرا در سال 1347 پس از شش سال و اندي باتمام رسانيده مؤلف در اين كتاب احاديث را به روش كتب فقهي آورده و از اين لحاظ براي مراجعه فقهاء بسيار سودمند است.

در اين كتاب، احاديث مكرره و سلسله اسناد حذف و فقط نام آخرين راوي در ابتداي هر حديث، و نام مخرج آن (مؤلف كتابي كه از آن حديث را نقل نموده) در آخر حديث آورده شده و بدين طريق، كليه احاديث كتب مزبوره را بانضمام شرح موارد لازمه طي پنج جلد گنجانده است.

[1] . به فتح سين و سكون واو.

[2] . رك: مقدمه سنن نسائي صفحه 5، چاپ مصر (قاهره) تصحيح استاد مسعودي.

[3] . اين كتاب به نام تاريخ كبير بخاري معروف و بترتيب حروف نوشته شده و ضمن 8 جلد بسال 1361 توسط دائره المعارف العثمانيه در حيدر آباد دكن چاپ شده.

[4] . شرح صحيح مسلم از نووي، مقدمه ابن صلاح ص.10

[5] . عون المعبود با متن سنن ضمن 4 جلد بزرگ در كراچي چاپ شده و اخيرا توسط دار الكتاب العربي در بيروت افست شده.

[6] . سنن ابن ماجه با حواشي و تصحيح اسناد محمد فؤاد عبد الباقي ضمن دو جلد با حروف مشكول توسط مكتبه عيسي البابي الحلبي در قاهره چاپ شده است.

[7] . گرچه از مقدمه تيسير الوصول چنان مستفاد مي‏شود كه اين كار بسعي (رزين) صورت گرفته.

[8] . صحاح سته معروف بانضمام موطأ مالك.

كاظم مديرشانچي - با تلخيص از کتاب علم الحديث، ص 38