شهيدانِ ترور از صدر اسلام تا كنون - شهيدان ترور از صدر اسلام تا كنون نسخه متنی

شهيدانِ ترور از صدر اسلام تا كنون

«ترور» واژه آشنايي است كه در ادبيات سياسي، معناي ويژه‎اي را به خود اختصاص داده است، هرگاه شخصي را با اعلان قبلي به مقابله دعوت و در مبارزه‎اي او را از پاي درآورند، بديهي است لفظ «ترور» صدق نمي‎كند و هم‎چنين اگر كسي را دستگير كرده و با محاكمه و يا بدون آن، محكوم به مرگ نمايند و اعدام كنند ديگر به آن «ترور» نمي‎گويند؛ امّا اگر فردي در شرايطي كه آماده مبارزه نبوده و به صورت غافلگيرانه و ناگهاني مورد هجوم قرار گيرد به آن «ترور» گفته مي‌شود.

در اين نوشتار درصدد آنيم كه با بررسي تاريخچه و ابعاد فقهي ترور به زواياي مختلف اين مسئله پرداخته و آن را مورد ارزيابي قرار دهيم، با تأمل و كنكاش در تاريخ متون اسلامي در مي‎يابيم كه اسلام از آغاز ظهور خود تاكنون، از قربانيان ترور بوده و شهيدان و جانبازاني در اين راه تقديم نموده است.

در بررسي ابعاد مختلف «ترور» بايد آن را در چند بخش پي بگيريم:

1. بررسي تاريخچه ترور در عصر ظهور اسلام تاكنون.

2. ترور در قرن اخير استراتژي يا تاكتيك.

3. حكم فقهي ترور در زمان قبل از تشكيل دولت و پس از آن.

بخش نخست؛ تاريخچه ترور در عصر ظهور اسلام تاكنون

در اين بخش مروري داريم بر ترورهايي كه بر عليه شخصيت‎هاي برجسته اسلام صورت پذيرفته تا به خوبي روشن گردد كه در جهان اسلام از آن‎جا كه در مقابل منطق گوياي اسلام توان مقابله را نداشتند و از طرفي به سبب رشد روزافزون اسلام شعله‎هاي خشم و غضب در درونشان زبانه مي‎كشيد، از روي عجز و ناتواني دست به «ترور» مي‎زدند كه نمونه‎هايي از آن را در ذيل يادآور مي‎شويم:

1. در آغاز جالب توجّه است كه اولين ارتكاب قتل به دست انسان بر روي كره خاكي در قالب «ترور» جلوه‎گر شد، آن گاه كه هابيل و قابيل قرباني خود را به پروردگار هديه نمودند و پروردگار متعال قرباني قابيل را كه براي رضاي الهي عطا شده بود نپذيرفت حسد شديدي بر قابيل غالب گشته و برادر را به مرگ تهديد نمود[1]؛ پس از آن در پي انتقام از هابيل همواره او را تعقيب مي‎نمود و در نهايت در مكان مناسب و خلوتي غافلگيرانه او را به قتل رسانيد.

بعد از اين واقعه به حضرت آدم(ع) وحي شد كه قابيل دشمن خداست.[2]

2. پيامبر اسلام از آغاز بعثت به اشكال گوناگون مورد آزار و اذيت سران قريش قرار داشتند و بعد از آزارهاي فراوان و تهديد دست به ترور شخصيّت وجود مبارك زده و به ايشان نسبت «سحر و جنون»[3] دادند امّا پس از ناكامي در آن شيوه‎ها به قصد كشتن آن حضرت دست به «ترور» زدند كه با امداد الهي ناكام ماندند.

از اولين ترورهايي كه به قصد جان حضرت صورت پذيرفت مي‎توان به عملكرد فرعون مكه ابوجهل اشاره نمود كه روزي در ميان سران قريش لب به سخن گشوده و گفت: او چگونه دين ما و آئين پدران ما را بي‎مقدار كرده است، پس در كمين او نشسته و سنگي را در كنار خود مي‎گذارم و هنگامي كه در مسجدالحرام سر بر سجده نهاد سنگ را بر سرش مي‎كوبم و سر او را مي‎شكنم و فرداي آن روز زماني كه پيامبر سر بر سجده نهاده و مشغول عبادت بود، دشمن ديرينه از كمينگاه برخاست و با سنگي در دست نزديك پيامبر(ص) آمد تا غافلگيرانه بر آن حضرت حمله كند ولي چيزي نگذشت كه رُعب عجيبي در دل او پديد آمد و ترسان و لرزان با چهره‎اي رنگ پريده به سوي قريش بازگشت.[4]

3. از جمله ترورهايي كه قبل از هجرت در مكه رخ داد ماجراي معروف (ليله المبيت) بوده كه سران قريش از عجز ناتواني كامل تصميم به ترور آن حضرت گرفتند كه از تمام قبايل افرادي انتخاب شده و شبانه و به طور دستجمعي به خانه آن حضرت حمله كرده و او را قطعه قطعه كنند تا خون او در ميان تمام قبائل پخش گردد، امّا زماني كه شبانگاه گروه تروريست‎ها به خانه آن حضرت هجوم آورد حضرت علي(ع) را به جاي پيامبر در بستر ايشان يافته و اين بار نيز ناكام ماندند.[5]

4. در سال چهارم هجرت نيز تروري ناكام صورت پذيرفت؛ آنگاه كه پيامبر براي گفت‌وگو با يهوديان (بني‎نضير) مدينه به سوي قلعه آنان رفت و به تقاضاي آنان مبني بر ورود به قلعه پاسخ منفي داد، درسايه ديوار دژ با افسران خود نشست و با سران بني‎نضير مشغول گفت‌وگو شد، پيامبر از روي حركات ناموزون و اعمال مشكوك آنها احساس توطئه نمود و به يك باره برخاست و به سوي مدينه رهسپار شد، در حقيقت سران بني‎نظير تصميم گرفته بودند كه پيامبر را غافلگير كرده و يك نفر از آنها به نام (عمروحجاش) آماده شده بود كه بالاي بام رفته و با افكندن سنگ بزرگي بر سر پيامبر(ص)، به زندگي او خاتمه بخشد.[6]

5. در سال نهم هجرت نيز جمعي از منافقان مدينه تصميم گرفتند با نقشه‎اي از پيش طراحي شده در يك زمان پيامبر(ص) و حضرت علي(ع) را ترور نمايند، عدّه‌اي از آنان با پيامبر همراه شده و در جنگ تبوك شركت كردند و در مسير بازگشت از شام به سوي مدينه در گردنه‎اي كمين كرده تا در سياهي شب به وسيله پرتاب سنگي شتر پيامبر را رم داده تا آن حضرت در دل دره سقوط نمايند امّا پيامبر از نقشه آنان آگاه شد و با كمك عمار و حنيفه آن را خنثي نمود.
همچنين آن عده كه در مدينه به وسيله حفر گودال بزرگي در مسير حركت حضرت علي(ع) نقشه ترور او را كشيده بودند نيز ناكام ماندند[7] و حضرت از آن واقعه جان سالم به در بردند.

6. در صدر اسلام افراد ديگري نيز از اصحاب پيامبر مورد ترور مشركان و قبايل وحشي قرار گرفتند، چه بسيار از رجال اسلامي و مبلغان ديني كه براي ترويج خداپرستي و ريشه‎كن ساختن شرك و بت‎پرستي به نقاط مختلف حجاز مي‎رفتند و توسط بت‎پرستان به طرز فجيعي به قتل رسيدند و به شهادت نايل آمدند.[8]

7. پس از رحلت پيامبر اسلام(ص) مي‎توان به ترورهاي خوارج اشاره نمود كه پس از خروج از حاكميّت و حكومت اسلامي و اجتماع در منطقه‎اي خارج از شهر كوفه، به صورت گردنه‎گيران و راهزنان، طرفداران حكومت ولايت را ترور كرده و هيچ كس از تيررس تكفير و طغيان و شمشير دشنه‎هاي آنان در امان نبود.
از جمله ترورهاي مشهور آنان ترور عبدالله بن جناب يكي از سرشناسان و محترمين عمال امير مؤمنان بود كه او را به همراه همسرش به شهادت رساندند و به اين اكتفا نكرده و شكم همسر او را پاره كرده و فرزند بي‎گناهش را ذبح نمودند.[9]

8. عده محدودي كه از جنگ نهروان جان سالم به در بردند پس از مدتي گرد هم آمده و تصميم گرفتند در يك زمان حضرت علي(ع) و معاويه و عمروعاص را ترور نمايند، كه در اين حركت تروريستي تنها ابن‎ملجم توانست به مقصود خود نايل آمده و حضرت را ترور نمايد، حضرت علي(ع) از شهداي برجسته ترور مي‎باشند.

9. از جمله ترورهايي كه در زمان حضرت علي(ع) واقع شده بود ترور مالك اشتر در مسير مصر بود كه توسط عمال معاويه و و عمروعاص صورت پذيرفت كه ايشان نيز بدين شيوه به شهادت رسيدند.

10 در طول تاريخ اسلام، علماي راستين نيز هميشه مورد حمله بدخواهان قرار داشتند كه تنها به عنوان نمونه به ترور آيت الله قزويني ملقب به شهيد ثالث اكتفا مي‎كنيم، ايشان از كساني بودند كه با فرقه ضاله بهائيت به مبارزه برخاستند و سرانجام در نيمه شبي كه در مسجد خود در سجده مشغول مناجات بودند مورد حمله ناگهاني و ناجوانمردانه چند نفر واقع شده و به شهادت رسيدند.[10]

11. پس از انقلاب اسلامي ايران نيز شخصيت‎هاي ممتازي توسط منافقان كوردل ترور شده و به شهادت رسيدند، امام خميني (ره) در اين باره مي‎فرمايند:

ملّت اسلامي حتماً دليل اين واقعه را دريافتند كه برخلاف روحانيت، وهابي‎ها كه با شرك و ظلم و كفر آمريكايي مبارزه نمي‎كند چرا در ايران؟ (مطهري)‎ها و بهشتي‎ها و شهداي محراب) و ساير روحانيون عزيز و درعراق (صدرها) و (حكيم‎ها) و در لبنان در (راعب حربها) و (كريم)‎ها و در پاكستان (عارف حسيني‎ها) و در تمامي كشورها روحانيون دردآشناي اسلام ناب محمدي(ص) هدف توطئه و ترور مي‎شوند.[11]

امام راحل در محكوميت اين تروها در خطابه‎اي به منافقين مي‎گويند:

دليل عجز شما است كه در سياهي شب متفكران ما را مي‎كشيد براي اين‌كه منطق نداريد، اگر منطق داشتيد كه صحبت مي‎كرديد مباحثه مي‎كرديد، لكن منطق نداريد، منطق شما ترور است، منطق اسلام ترور را باطل مي‎داند.[12]

و در جاي ديگري يادآور مي‎شوند:

بدخواهان ما كه از همه جا وامانده، دست به ترور وحشيانه مي‎زنند.[13]

بخش دوّم: ترور در قرن اخير، استراتژي يا تاكتيك

در قرن اخير شاهد ظهور گروه‎ها و فرقه‎هاي بسياري بوديم كه اساس تفكّر آنها را مبارزات مسلحانه و حمله‎هاي تروريستي تشكيل مي‎داد كه از نمونه‎هاي بارز آن گروه‎هاي صهيونيستي بوده كه با ترورهاي متعدد خود از يهوديان و ديگران زمينه‎ساز غصب سرزمين فلسطين را فراهم آوردند و پس از اشغال، اعضاي اصلي گروه‎هاي ترور به قدرت رسيده و با اعمال تروريستي خود پايه‎هاي حكومت غاصب را استحكام بخشيدند و اهداف و نيات خو درا در قالب تروريزم دولتي دنبال مي‎كنند.[14]

در ايران نيز شاهد رشد و نمو گروه‎هايي بوديم كه اساس مبارزات آنان را حركت‎هاي مسلحانه و ترور تشكيل مي‎داد كه از جمله آنها سازمان موسوم به مجاهدين خلق ايران بود كه قبل و پس از انقلاب اسلامي استراتژي خود را برپايه اين شيوه بنا نهاده بود و به صرف تشخيص رؤساي سازمان دست به ترور مي‎زدند و حتّي پس از ايجاد شكاف و اختلاف درون سازماني، دوستان هم حزبي خود را نيز ترور مي‎كردند كه سرانجام به علت نداشتن منطق و عملكرد درست به دامان استكبار پناه برده و به هلاكت گرفتار آمدند.

در ميان گروه‎هاي اسلامي نيز در صده‎هاي اخير جمعي مبارزات مسلحانه را پيش گرفته و با رژيم ستم‎شاهي به مبارزه برخاستند با اين تفاوت كه در مبارزات خود با مشورت و اجازه حاكمان شرع به فعاليت پرداخته و اعدام‎هاي انقلابي خود را با مجوز شرعي انجام مي‎دادند كه در بخش بعدي با ابعاد فقهي آن در زمان قبل از تشكيل دولت اسلامي بيش‌تر آشنا مي‎شويم.
از جمله تفاوت‎هاي اساسي گروه‎هاي اسلامي اتخاذ روش مسلحانه به عنوان يك تاكتيك بوده يا استراتژي.[15]

علاوه بر آن كه جريان اصلي مبارزات اسلامي كه به رهبري امام خميني (ره) سازماندهي مي‎شد جمعي بوده‎ا‎ند كه با شيوه‎هاي ديگري به مبارزه برخيزند. امام راحل با تبليغ و ترويج فرهنگ شهادت[16] و جانبازي در راه دين و استقرار حكومت اسلامي، روحي تازه در كالبد جامعه اسلامي دميد و به مردم ايران نيرويي دوچندان بخشيد تا در اين راه هراسي نداشته و به مبارزه برخيزند امّا در مبارزات خود استراتژي و تاكتيك مسلحانه را نپسنديدند و روش بيدادگري ملّت و قيام عمومي و نهضت فراگير را انتخاب نمودند.

ايشان در مصاحبه‎اي درباره پيام خود در آستانه ماه محرم كه تأكيد كرده بودند (با هر وسيله ممكن) براي سرنگوني رژيم پهلوي اقدام كيند، توضيح دادند:

منظور من اعتصابات، تظاهرات، بيانات، سر منبر، (در اين ماه از حق كه همان آزادي و استقلال است) صحبت كنند و اگر چنانچه منع كردند آنها بريزند در خيابان‎ها و تظاهر كنند.[17]

همچنين در مصاحبه‎اي با خبرگزاري آسوشيتدپرس فرمودند:

ما اميدواريم كه شاه با همين نهضتي كه به طرز فراگير تمام ايران را گرفته است و كارمندان و كاركنان دستگاه‎هاي دولتي يكي پس از ديگري اعتصاب مي‎كنند و در حال تعطيلي و فلج كردن دستگاه‎هاي دولتي هستند نتواند ديگر باقي بماند و بر خيانت خود ادامه دهد لكن اگر چنانچه احتياج به قيام مسلحانه بيفتد ممكن است ما در اين امر تجديدنظر نمائيم و اسلام در صورت لزوم براي حفظ كيان اسلام و مصالح ملّت قيام مسلحانه را در موقع خويش اجازه مي‎دهد.[18]

حضرت امام با اين‌كه فقيه جامع الشرايطي بوده و از نظر شرعي مجوز صدور حركت‎هاي مسلحانه را داشند و مي‎توانستند از باب امر به معروف و نهي از منكر هم كه شده مجوز مرتبهسوم آن را صادر نمايند امّا شيوه ايشان در مبارزه، بالا بردن سطح آگاهي مردم و بيداري تام اقشار جامعه با كار فرهنگي و فكري بوده تا در حركتي فراگير به مقابله برخيزند، زيرا تشخيص دادند بدون پشتوانه فكري و نظري، وقوع انقلاب و سرنگوني نظام سياسي ـ ممكن نبوده به تعبير شهيد مطهري «هر نهضت اجتماعي بايد پشتوانه‎اي از نهضت فكري و فرهنگي داشته باشد.[19]

لذا از حركت‎هاي مسلحانه پرهيز داشتند البتّه در حركت و مانورهاي سياسي و شيوه رهبري خود در هدايت نهضت هميشه اين راه را باز گذاشته و همان طور كه در عبارات فوق نقل گرديد دشمن را به آن تهديد مي‎كردند؛ حضرت امام با زنده نمودن روح دينداري و اسلام خواهي ملّت ايران، آنان را به تجمع در زير پرچم اسلامي دعوت نمود و به مبارزه با طاغوت برخاست تا سرانجام با لطف و تأييد الهي و وحدت كلمه به پيروزي رسيدند.

بخش سوّم: حكم فقهي ترور قبل از تشكيل حكومت و پس از آن

1. در حقوق اسلامي اصل بر عدم ولايت شخصي بر شخص ديگر است و كسي حق تعرض به مال و جان ديگري را ندارد و سلطنت و حاكميّت حقيقي از آن ذات حق تعالي است[20] و خداوند به پيامبر اكرم(ص) نيز چنين حق سلطنت و حاكميّتي را اعطا نموده است.[21]

در اين باره ميان شيعه و سني اختلافي نيست و آن حضرت بر جان و مال ديگران ولايت دارند و اين مقام پس از آن حضرت به امامان معصوم(ع) رسيده است[22] و بنا بر نظريه ولايت فقيه شئون قضايي و حكومتي پيامبر به ولي حاكم نيز اعطا شده است.[23]

2. در فقه اسلامي در باب امر به معروف و نهي از منكر به مسلمان دستور داده شده در مقابل مفاسد و منكرات ساكت ننشسته و به مقابله برخيزند كه براي اسلام" احكام و مراتبي پيش‎بيني شده است.

امام خميني (ره) در تحريرالوسيله آورده است:

اگر انسان بداند يا اطمينان داشته باشد كه مقصود با دو مرتبه گذشته (تذكر زباني و طرد و كناره‎گيري) حاصل نمي‌شود انتقال به مرحله سوّم واجب است و مرتبه سوّم عبارت است از اعمال قدرت با رعايت مراحل مختلف شدت و ضعف اگر انكار موجب، منجر شدن به جراحت يا كشته شدن شود جز با اجازه امام(ع) بنابر اقوي جايز نيست. و در زمان غيبت فقيه جامع الشرايط با وجود شرايطي جانشين امام(ع) خواهد بود.[24]
هم‎چنين در باب اجراي حدود[25] اسلامي فقهاي بزرگوار تصريح نمودند كه اين وظيفه در عصر غيبت بر عهده فقيه جامع‎الشرايط است.

در نتيجه در عصر غيبت[26] اجراي حدود الهي و با انسجام مراتب بالاي امر به معروف و نهي از منكر كه مستلزم برخورد فيزيكي و يا جرح و قتل جز با نظارت و حكم فقها كه نائبان عام مي‎باشند جائز نيست و در زمان قبل از تشكيل حكومت اسلامي هم فقيه جامع الشرايط داراي اين ولايت مي‎باشد و اشخاص ديگر بايد با اخذ مجوز شرعي از آنان دست به اينگونه امور بزنند.

علي‎رغم مطالب بيان شده و ولايتي كه امام خميني (ره) دارا بودند امّا ايشان در شيوه مبارزاتي خود از روش مسلحانه پيروي نكرد و آن را راه كاري مناسب تشخيص ندادند و هميشه تاكيد بر ايثار و جانفشاني در راه تبليغ و بيان معارف و مصالح اسلامي داشتند و مي‎فرمودند:

حضرات آقايان توجّه دارند اصول اسلام در معرض خطر است قرآن و مذهب در مخاطره است با اين احتمال تقيّه حرام است و اظهار حقايق واجب ولو بلغ ما بلغ.[27]

ايشان با پيش گرفتن روش فرهنگي و با تمسك به اعتصاب و تظاهرات، جريان انقلاب اسلامي را هدايت مي‎نمودند. امّا در صورت تشيكل حكومت اسلامي به رهبري فقيه جامع الشرايط و برقراري حكومت ولايت فقيه همه بايد تابع قوانين و مقررات حكومتي بوده و اموري كه به عهده حاكميّت دولت اسلامي است بايد بر اساس مجاري قانوني خود طي شده و مسائل حكومتي و اجتماعي و اجراي حدود الهي بايد تحت نظارت فقيه حاكم صورت پذيرد و :

«در اين مسائل مراجعه به مراجع مختلف موجبات هرج و مرج و اختلال نظام مي‌شود از اين رو اظهارنظر در مسائل جامعه اسلامي فقط به مجتهدي سپرده شده كه در رأس جامعه قرار دارد و به تمام مصالح و مفاسد جامعه آگاهي بيشتري دارد، بنابراين در صورت اختلاف فتواي ولي فقيه با فقهاي ديگر در امور اجتماعي، هميشه نظر ولي فقيه مقدم است.»[28]

امام خميني (ره) درباره رعايت حدود و وظايف اركان دولتي به همه اشخاص تذكر مي‎دهند كه فرمود:

«احساس وظيفه از باب اصلاح امور در اموري كه تحت مديريت ديگران است دخالت نكرده تنها ارشاد زباني كنند و در صورت تكرار خطاها و مشاهده كاستي‎ها پس از ارشاد به مصادر اموري كه مسؤوليت دارند مراجعه كرده به آنها اطلاع دهند و از اعمال خودسرانه خودداري كنند.»[29]

و پيرامون مشاهده مفاسد و منكرات تأكيد نموده كه :

«تنها به وظيفه نهي از منكر به نحوي كه در اسلام مقرر است عمل نمايند و حق جلب يا بازداشت يا ضرب و شتم آن افراد را ندارند و تذكر مي‎دهند كه تعدّي از حدود الهي ظلم آشكار است و موجب تعزير و گاهي تقاص مي‌باشد.»[30]

در اين بيانات به مردم را از اموري كه دخالت در آن‌كه براي ظابطين تعريف شده است منع نموده و تنها وظيفه آنها را تذكر زباني و اطلاع به مراجع ذيصلاح دانسته است.

نكته ديگري كه بسيار قابل توجّه است تصريح امام راحل پيرامون باب امر به معروف و نهي از منكر است كه باب ارشاد و نشر معارف ديني مي‌باشد و اين باب از چارچوب اعمال بعض في الله و خشونت خارج مي‌باشد و در اين وادي جز تبليغ و بيان و منطق، كارسانز نيست ايشان مي‌فرمايند:

خدا براي يك نفر بنده طاغي كه كوس انا ربكم الاعلي مي‎كوفت و آن همه فساد در ارض مي‎كرد (با رحمت رحيميه خود برخورد نمود) و دو پيغمبر (موسي و هارون) بزرگ مي‎فرستد و در عين حال سفارش او را مي‌فرمايد كه با كلام نرم ليّن گفت‌وگو كنند.. در امر به معروف و نهي از منكر قلب خود را هرگاه روحاني و رحيمي يافتي به امر و نهي و ارشاد قيام كن تا دل‎هاي سخت را برق عاطفه قلبت نرم كند. اين وادي غير از وادي بغض في الله و حب في الله است كه انسان بايد با اعداء دين عداوت داشته باشد.[31]

در نتيجه در زمان تشكيل حكومت اسلامي و در سايه تفكّر ولايت فقيه اجراي حدود الهي جز به وسيله جريان قانوني آن جايز نمي‌باشد با مطالب پيش گفته نيز روشن گرديد كه اسلام از زمان ظهور آن تاكنون هميشه توسط افرادي كه از منطق گوياي اسلام و رشد چشمگير آن درهراس بودند مورد هجمه واقع شده و نام بسياري از شخصيت‎هاي ممتاز عالم اسلام در زمره شهيدان و جانبازان ترور ثبت شده است امّا همواره منطق اسلام منطق گفت‌وگو و تبليغ و ارشاد بوده است .

[1] . سوره مائده، آيه 27.

[2] . قطب الدين سعيد بن عبدالله راوندي، قصص الانبياء، تحقيق غلامرضا عرفانيان، چاپ اول، نشر الهادي، قم، 1376، ص 64 و 65.

[3] . سوره قلم، آيه 2 و 51؛ فروغ ابديت، سبحاني، جعفر، بي‎چاپ ،انتشارات دفتر تبليغات اسلامي قم، 1366، ص 323.

[4] . آيت الله سبحاني، جعفر، فروغ ابديت، ج 1، چاپ ندارد، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي قم، 1366، ص 275.

[5] . طبقات كبري، 1/237 و سيره ابن هشام 1/48؛ ر. ك: فروغ ابديت، ج 1، همان، ص 418، 421.

[6] . سبحاني، جعفر، فرازهايي از تاريخ پيامبر اسلام، چ اول، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، تهران 1371، ص 311، 313 و فروغ ابديت، 2/92.

[7] . فروغ ابديت،همان،ج2،ص404و همچنين اشتهاردي،محمد،صد و يك مناظره،چ6،انتشارات علامه قم،1378،ص63،71.

[8] . فروغ ابديت، همان، ج 2/81، 88. و فرازهايي از تاريخ پيامبر اسلام، ص 308 و 416.

[9] . آيت الله نوري، حسين، خوارج از ديدگاه نهج‌البلاغه، تنظيم محمد تقي بشارت، بي‎چاپ، دفتر انتشارات اسلامي قم 1361، ص 121 و 122.

[10] . تنكابني، ميرزا محمد، قصص العلماء، بي‎چاپ انتشارات علميه اسلاميه، بي‎تا، ص 57.

[11] . صحيفه نور، ج 21/79 تاريخ 14/6/67.

[12] . صحيفه نور، ج 6/111،112، تاريخ 14/2/58.

[13] . صحيفه نور، ج 11/34، تاريخ 27/9/58.

[14] . ر. ك: ساجدي، احمد، سازمان‎هاي جاسوسي دنيا، چ 4، انتشارات محراب قلم، تهران 1365، ص 131، 135.

[15] . از جمله اين گروه‎ها مي‎توان از جمعيت مؤتلفه و سازمان مجاهدين انقلاب نام برد. ر. ك: تاريخچه سازمان مجاهدين انقلاب اسلامي، چ اول، تهران 1359، ص 215 و بيانيه شماره 23 سازمان مذكور ص 27 و ص 58؛ همچنين به مصاحبه يكي از اعضاي سازمان مذكور با روزنامه توسعه مورخه 3/9/80 براي مطالعه رجوع شود به: حائري، عبدالهادي، نخستين رويارويي‎هاي انديشه‎گرايان ايران با دو رويه تمدن بورژوازي غرب، چ سوّم، اميركبير، تهران 1378.

[16] . صحيفه نور، 3/44 و 3/227 و 4/252 و 5/142.

[17] . صحيفه نور، 2/21 تاريخ 10/9/57.

[18] . صحيفه نور 3/58، تاريخ 16/8/57، هم‎چنين صحيفه نور 27/273 تاريخ 10/9/57.

[19] . مطهري، مرتضي، بررسي اجمالي نهضت‎هاي اسلامي در صد ساله اخير، قم، صدرا، 1374، ص 73.

[20] . انعام، 57 و آل عمران 154 و 26.

[21] . احزاب، 6.

[22] . ممدوحي ، حكمت حكومت فقيه چ اول، دفتر تبليغات اسلامي قم، چاپ بهمن 1378، ص 82، 83.

[23] . مجموعه سخنراني پيرامون ولايت فقيه، چ اول، دفتر انتشارات اسلامي قم 1363.

[24] . امام خميني (ره) تحريرالوسيله، ج 1، مؤسسه نشر اسلامي، بي‎تا، ص 440، 441.

[25] . مفيد، محمد بن محمد، چ 4، نشر اسلامي قم 1417 هـ، ص 810 و 675 و طوسي، محمد بن حسن النهايه ( چ اول، نشر اسلامي، قم )ج 2، ص 15، 16؛ حلي، جعفر بن محمد، الشرايع الاسلام، (چ 4، انتشارات استقلال تهران، 1373)، ج 1، ص 260 و 314.؛ حلي، حسن بن يوسف (علامه) تذكره الفقهاء (چاپ مكتبه مرتضويه سنگي بي‎تا)، ج 1، ص 459؛ نجفي، محمد حسن جواهرالكلام، (چ داراحياء التراث 1981)، ج 21، 393، كه از تعداد بسياري از فقها نقل كرده و ادعاي اجماع نموده است.

[26] . اردبيلي، احمد مجمع الفائده والبرهان( چ اول، نشر اسلامي، قم 1409 هـ)، چ 7، ص 548؛ نراقي، ملا احمد، عوائد الايام، (چ اول، دفتر تبليغات اسلامي قم، 1375)، ص 539، تا 560؛ منتظري، حسينعلي، البدر الزاهر تقريرات درسي مرحوم بروجردي، (چ دوّم، تفتر تبليغات اسلامي قم 1362)، ص 58 تا 70.

[27] . صحيفه نور، 1/40، تاريخ 13/1/42.

[28] . مصباح يزدي، محمد تقي، پرسش‎ها و پاسخ‎ها، (چ 10، نشر مؤسسه آموزشي پژوهشي امام خميني (ره) قم،1379)، ج 1/68؛ جوادي آملي، عبدالله ولايت فقيه، ج 1 نشر فرهنگي رجاء قم 1367)، ص 104 و 106.

[29] . صحيفه نور 16/210، تاريخ 30/3/61.

[30] . صحيفه نور، 11/106، تاريخ 24/9/61.

[31] . امام خميني (ره) ، روح‎الله، آداب الصلوه، چ اول، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام تهران 1370، ص 239 و 237.

ابوالقاسم مقيمي حاجي