آيا در جهان آخرت، حيوانات هم مانند انسان محشور مي‏شوند؟ - آيا در جهان آخرت، حيوانات هم مانند انسان محشور مي‏شوند؟ نسخه متنی

آيا در جهان آخرت، حيوانات هم مانند انسان محشور مي‏شوند؟

پاسخ

پاسخ به اين سؤال مبني بر حشر حيوانات، مثبت است و بيشتر مفسران اين مطلب را پذيرفته‏اند كه تمام انواع جانداران داراي رستاخير و جزا و كيفر هستند(1) و براي اين ادعا دلايل عقلي و نقلي زيادي وجود دارد:

1- عقل حكم مي‏كند كه با توجه به حكيم بودن خداوند تعالي، جهان خلقت در همه سطوح و لايه‏هاي آن هدفدار و در مسير تكامل خلق شده باشد.

قرآن كريم نيز بر اين نكته تأكيد دارد و مي‏فرمايد:

«وما خلقنا السماء والارض وما بينهما باطلاً ذلك ظن الذين كفروا فويل للذين كفروا من النار»(2)

ما آسمان و زمين را و آن چه را كه در بين آن دو است باطل نيافريديم. اين خيالي است كه كفار براي خود ساخته‏اند، پس واي بر كساني كه كفر ورزيدند از آتش جهنم.

و در آيات بعد، يكسان شمردن خوبي‏ها و بدي‏ها و برخورد مساوي با هر دو را، ملازم با باطل بودن خلقت مي‏داند. از سوي ديگر قرآن كريم همه حيوانات را امت‏هايي مثل انسان ها مي‏داند كه در قيامت محشور خواهند شد:

«وما من دابة في الارض ولاطائر يطير بجناحيه الا امم امثالكم مافرطنا في الكتاب من شي»(3)

هيچ جنبده‏اي در زمين و پرنده‏اي كه با دو بال خود مي‏پرد نيست، مگر آن‏كه آن‏ها نيز مانند شما امت‏هايي هستند، ما در كتاب از بيان چيزي فروگذار نكرديم.

لازمه اين كه همه جنبده‏ها مثل انسان ها، امت‏هايي هدفدار باشند اين است كه آن‏ها هم درك و اراده داشته باشند، هر چند اين درك و اراده ضعيف باشد و در نتيجه اين درك و اراده، ظلم و يا نيكوكاري در حق آن‏ها معني پيدا كند.

مرحوم صدرالمتألهين در اين رابطه مي‏فرمايد: تمامي ممكنات به حسب نهاد غريزي، خواهان خداوندند و به سوي او در حال حركت؛ حركتي معنوي كه مشتاق و راغبِ رسيدن و لقاء او هستند... و از اين‏جا دانسته مي‏شود كه هر طبيعت نوعي، روزي به غايت اصلي خود مي‏رسد.(4)

2- قرآن كريم همه حيوانات و حتي جمادات را صاحب درك و شعور مي‏داند و همه را در حال تسبيح و ذكر خدا مي‏انگارد، حتي لطايف و دقايقي از بعضي از حيوانات نقل مي‏كند كه دلالت بر هوشياري دقيق آن‏ها دارد؛ مثل داستان فرار كردن مورچگان از برابر لشكر سليمان‏عليه السلام(5) و داستان آمدن هدهد به منطقه سبا و يمن و آوردن خبرهاي هيجان‏انگيز براي سليمان‏عليه السلام كه همه، شواهدي بر اين مدعا است؛ گرچه بعضي ميل دارند همه اين موارد را يك نوع الهام غريزي بدانند، اما هيچ دليلي بر اين موضوع در دست نيست كه اعمال آن‏ها به صورت ناآگاه (غريزه بدون عقل) انجام مي‏شود.(6)

بنابراين مي‏توان گفت كه چون حيوانات در حد خود اراده و شعور دارند، حشر هم دارند تا مطابق مقدار اراده و شعوري كه خداوند به آن‏ها داده است، مورد مواخذه قرار مي‏گيرند و سپس مستحق نعمت يا عذاب مي‏شوند(7).

البته بعيد نيست بگوييم كه شيوه حشر انسان و حيوان مختلف است و هر كدام ويژگي‏هاي خاص خود را دارند(8).

دلايل قرآني

برخي از آيات قرآن به خوبي دلالت بر حشر حيوانات دارد كه به نمونه‏هايي از آن اشاره مي‏كنيم.

الف) «وما من دابة في الارض ولا طائر يطير بجناحيه الاَّ امم امثالكم ما فرطنا في الكتاب من شي‏ء ثم الي ربهم محشرون»(9)

و هيچ جنبده‏اي در زمين و هيچ پرنده‏اي كه با دو بال خود پرواز مي‏كند نيست مگر اين كه آن‏ها نيز مانند شما امت‏هايي هستند و به سوي پروردگار خود محشور مي‏شوند.

با توجه به صراحت كامل اين آيه در حشر حيوانات و امكان عقلي آن، دليلي براي توجيه و تأويل نيست.

ب) قرآن كريم در توضيح صحنه قيامت مي‏فرمايد: «واذا الوحوش حشرت»(10)

هنگامي كه حيوانات محشور شوند.

شيخ طوسي(ره) در ذيل اين آيه مي‏فرمايد: خداوند حيوانات را در قيامت محشور مي‏كند تا هر كدام از آن‏ها به پاداش سختي‏هايي كه در دنيا كشيده‏اند برسند و بين حيوانات نيز عدالت برقرار گردد و حق هر كدام را از ديگري بستاند.

البته در اين كه آيا نعمت‏هاي آن جهان براي حيوانات ابدي است يا موقتي، اختلافي بين مفسرين وجود دارد كه شيخ آن را ذكر مي‏كند و آن‏ها را به سه دسته تقسيم مي‏كند:

1- گروهي معقتدند اين نعمت‏ها براي حيوانات ابدي است.

2- گروهي ديگر معتقد هستند كه هر چند استحقاق ثواب ابدي نيست، ولي خدا از روي تفضل، آن را ادامه مي‏دهد.

3- گروه سوم مي‏گويند بعد از آن كه حيوانات به اندازه استحقاق خود عوض گرفتند، خداوند همه را خاك خواهد كرد(11).

ج) قرآن كريم مي‏فرمايد: «ولو يؤاخذ اللَّه الناس بظلمهم ماترك علي ظهرها من دابة ولكن يوخرهم الي اجل مسمي»(12)

و اگر خدا مي‏خواست مردم را به كيفر ظلمشان برساند، هيچ جنبنده‏اي بر روي زمين نمي‏ماند ولكن كيفرشان را براي مدتي معين به تأخير انداخت.
از كلمه «دابة في الارض» معلوم مي‏شود حيوانات نيز ظلم‏هايي دارند، ولي خدا فعلاً عذاب آن‏ها را به تأخير انداخته تا زماني كه در قيامت محشور شوند.

علامه طباطبايي در اين مورد مي‏فرمايند: چون اين دو وصف (احسان و ظلم) در بين حيوانات هم هست و اجمالاً افرادي از حيوانات را مي‏بينيم كه در عمل خود ظلم مي‏كنند و افراد ديگري را مشاهده مي‏كنيم كه رعايت انسان را مي‏نمايند، از اين رو به دليل اين آيات بايد بگوييم كه حيوانات نيز حشر دارند و مويد اين معنا ظاهر آيه «لو يؤاخذ اللَّه الناس...» است.(13)

دليل روايي

پيامبر گرامي اسلام فرمود: اسب‏هاي رزمندگان، در بهشت نيز مركب‏هاي سواري آن‏ها خواهند بود:

"أنَّ خيول الغزاة في الدنيا، خيولهم في الجنة"(14).

و نيز از آن حضرت نقل شده‏است كه:

قرباني‏هاي خود را خوب انتخاب كنيد كه هنگام عبور از صراط، مركب‏هاي شما خواهند بود.(15)

بديهي است كه لازمه مركب بودن قرباني‏ها و اسب‏هاي جنگي در قيامت، محشور شدن و حضور آن‏ها در قيامت است.

مرحوم صدوق نيز نقل مي‏كند كه روزي پيامبر شتري را ديد كه او را بسته‏اند، ولي جهازش را برنداشته‏اند و حيوان در حال سختي است، پس حضرت فرمود: صاحبش كجاست؟ به او بگوييد كه خودش را براي شكايت اين شتر در قيامت آماده كند(16).

البته در اين رابطه روايات بسيار زيادي نقل شده‏است كه امكان نقل همه آن‏ها نيست، حتي اهل سنت نيز در اين باره روايات زيادي نقل كرده‏اند، از جمله ابو هريره گفته است: پيامبر فرمود: خداوند در روز قيامت همه مخلوقات را محشور مي‏كند: بهايم و چهارپايان و پرندگان و هر چيز ديگري را، و عدالت خدا در آن روز به مرحله‏اي مي‏رسد كه حق حيوان بي‏شاخ را، از حيوان شاخدار كه به او ظلم كرده مي‏گيرد. آن‏گاه مي‏گويد: همه خاك شويد و در اين هنگام همه آن‏ها مرده و خاك مي‏شوند و از اين جهت است كه در آن روز كافران مي‏گويند: "يا ليتني كنتُ تراباً"(17) اي كاش من خاك بودم(18).

نتيجه: با توجه به دلايل عقلي، قرآني و روايات زيادي كه داريم مي‏توان گفت: همه حيوانات در قيامت محشور خواهند شد و برخي از آن‏ها مثل شتر صالح و سگ اصحاب كهف داخل بهشت هم خواهند شد(19) هر چند راجع به باقي حيوانات نمي‏توانيم نظري قطعي بدهيم.

براي توضيح بيشتر مي‏توانيد به كتاب‏هاي ذيل مراجعه فرمائيد.

1- ترجمه الميزان، علامه طباطبايي، سيد محمد حسين، نشر فرهنگي رجاء، جلد 7، ص 117، ذيل آيه 38 انعام.

2- تفسير نمونه، ناصر مكارم شيرازي، ج 5، ص 224، ذيل آيه 38 انعام.

3- سرنوشت انسان، احمد زمرديان، كتابفروشي اسلاميه ص 461، فصل چهاردهم، حشر و حوش.

4- ترجمه بداية المعارف، محسن خرازي، ج 2، فصل پنجم معاد، حشر حيوانات.

1) مكارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، ج 5، تهران، دارالكتاب اسلاميه 1363 ه.ق، ص 233، ذيل آيه 38 انعام.

2) ص، 27.

3) انعام، 30.

4) ملاصدرا، صدرالدين محمد شيرازي، رسالة الحشر، ترجمه محمد خواجوي، تهران، انتشارات مولي، ص 18.

5) نمل آيه 18.

6) مكارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، ج 5، تهران، دارالكتاب اسلاميه 1363 ه.ش، ص 225.

7) ر.ك. همان، ص 227.

8) ر.ك، ملا صدرا، محمد شيرازي، الحكمة المتعالية في الاسفار العقليه، ج 9 طبع الربعه، بيروت، دارالاحباء التراث العربي، 1401 ه.ق، ص 249، و ملاصدرا، ترجمه محمد خواجوي، رسالة الحشر، تهران، انتشارات مولي، ص 30، فصل سوم در حشر نفوس حيواني.

9) انعام، 38.

10) تكوير، 5.

11) ر.ك شيخ طوسي،ابي جعفر محمد،التبيان في تفسير القرآن،ج10،بيروت،دارالاحياء التراث العربي،ص280ذيل آيه 5 تكوير.

12) فاطر، 45.

13) علامه طباطبايي، سيد محمد حسين، تفسير الميزان، ترجمه سيد محمد باقر موسوي همداني، ج 7، ص 120 ذيل آيه 38 انعام.

14) مجلسي، محمد باقر، بحارالانوار، ج 7 ص 276.

15) زمرديان، احمد، سرنوشت انسان، چاپ سوم، تهران، كتابفروشي اسلاميه، 1354 ه. ش، ص 463.

16) مجلسي، محمد باقر، بحار الانوار، ج 7، ص 276.

17) -

18) ر.ك، مكارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، ج 5، ص 226 از تفسير المنار و همان، ص 225 با كمي تفاوت از مجمع البيان و نورالثقلين.

19) زمرديان، احمد، سرنوشت انسان، چاپ سوم، تهران، كتابفروشي اسلاميه، 1354 ه. ش، ص 462.