لطفا منتظر باشید ...
گونه شناسي هيئتهاي عزاداري امام حسين (ع)
1. پيشينه و قداست
قرآن كريم بعنوان كتاب آسماني گريه كردن و سوگواري براي اولياء الهي را تأييد و از نظر تكوين و آفرينش زمين و آسمان آن را امري طبيعي مطرح مي‌كند: «فما بكت عليهم السماء والارض...»[1] آسمان و زمين بر آنها گريه نكنند (قوم فرعون) مفهوم آيه بيانگر گريه آسمان و زمين بر اولياء الهي و انسان‌هاي مؤمن است، امير مؤمنان در اين باره مي‌فرمايد: وقتي رسول خدا رحلت گرديد زمين و آسمان و ملائكه بر آن حضرت مي‌گريستند.[2] و امام صادق ـ عليه السّلام ـ نيز گريه آسمان و زمين بر امام حسين ـ عليه السّلام ـ را تبيين فرموده از اين روي عزاداري يك فرهنگ مورد تأييد و توجه در اسلام بوده و در آداب رسوم مناطق مختلف با رنگ و بوي قوي و محلي بر اساس موازين شرعي برگزار مي‌شود.برپايي مجلس عزاداري يكي از نمادهاي فرهنگ اسلام است. در سيره نبوي ـ صلّي الله عليه و آله ـ برگزاري مجلس عزاداري و گريه بر شهداي صدر اسلام يكي از الگوهاي مراسم عزاداري است از جمله گريه و عزاداري آن حضرت در سوگ عمويش حمزه و تشويق ديگران به عزاداري براي حمزه و ديگر شهداي احد و ساير جنگها.[3] ابن هشام مي‌نويسد: پس از جنگ احد مرثيه‌هاي فراواني در تعزيه شهداي احد سروده شد.[4]سوگواري براي امام حسين ـ عليه السّلام ـ در سيماي متون ديني يك امر كاملاً قدسي است هيچ مسئله‌اي در تاريخ بشر از اين پيشينه قدسي برخوردار نيست. تمام انبياي الهي پيش از اين‌كه زمان شهادت و ولايت آن حضرت برسد در اين امر شركت جسته‌اند روايات معتبر حاكي از آن است كه محافل عزاداري براي آن حضرت در ميان عرشيان مشروع شده و انبياي الهي از آدم، نوح، خضر و موسي سليمان ابراهيم، اسماعيل، عيسي، موسي، زكريا همه بر شهادت حسين گريسته‌اند.[5]2. فلسفه و اهميت
رواياتي كه درباره تقديس و پاداش معنوي عزاداري بر امام حسين ـ عليه السّلام ـ وارد شده نشان دهنده اهميت و ارزش اين آيين بي‌نظير است كه ناخواسته انسان را به علت اين اهميت سوق مي‌دهد كه قيام امام حسين و سوگواري به آن حضرت داراي دو پيام است:1. پيام عام براي تمام بشريت دارد؛ چون تمام انبياي الهي در اين سوگواري شركت جسته‌اند پس پيام مكتب حسيني براي تمام ملل جهان الهام بخش اين شعار با ارزش است كه انسان بايد در مقابل استكبار و ظلم و زورگويي مستكبران مبارزه كند، و ارزش آن شهادت در راه خداست و ديگر اين‌كه روش مبارزه با مستكبران جهان براي هميشه زنده بماند.2. پيام خاص: قيام و عزاداري براي آن حضرت پيام خاصي براي مسلمانان دارد، كه زنده داشت ياد حسين و قيام حسين، دين اسلام و ارزشهاي اسلام و تلاشهاي 23 ساله پيامبر اسلام را پاسداري مي‌كند، لذا بايسته است مسلمانان براي حفظ دين اسلام اين شعائر الهي را بزرگ شمارند، خاصه پيروان مكتب اهل‌بيت اين مهم را بيش از پيش دريابند و چنانكه امام خميني (ره) بزرگ پرچمدار مكتب امام حسين ـ عليه السّلام ـ در تاريخ معاصر كه با قيام خود عملاً رسالت قيام امام حسين ـ عليه السّلام ـ را در عصر ما به انجام رسانيده و پيروز شد، درباره اهميت عزاداري براي امام حسين در ماه محرم مي‌فرمايد: محرم و صفر است كه اسلام را زنده نگهداشته است.3. مجالس وعظ و سخنراني همراه با مرثيه خواني
1 ـ 3. پيدايي و تكامل
برگزاري مجالس عزاداري و سوگواري بلافاصله پس از شهادت امام حسين ـ عليه السّلام ـ توسط خاندان و اهل‌بيت آن حضرت در دوره اسارت برگزار گرديد. سخنرانيهاي آتشين حضرت زينب ـ عليها السلام ـ در مسير شام و در كوفه و اساساً نوع حركت دادن خاندان امام حسين از شهرهاي مختلف تا پايتخت امويان (دمشق) بعدها نمادي شد براي عزاداران حسيني و دور از حقيقت نخواهد بود كه دو نوع از عزاداري‌ها را در آيين سوگواري امام حسين ـ عليه السّلام ـ مُلهم از همان آغازين عزاداري براي آن حضرت توسط اهل‌بيتش تلقي كنيم، برگزاري مراسم سخنراني كه در كوفه و شام توسط امام زين العابدين ـ عليه السّلام ـ و حضرت زينب تحت هرگونه شرايط شكل گرفت، حركت كاروان اسيران، دسته‌جات عزاداري را تداعي مي‌كند، پس بنيانهاي اوليه عزاداري پس از شهادت در دو شكل حركت دسته‌هاي عزاداري و مراسم مرثيه‌خواني و سخنراني و ذكر فضايل خاندان رسالت، كه در خطبه‌هاي امام زين العابدين ـ عليه السّلام ـ و حضرت زينب بوضوح ديده مي‌شود، اين دو شيوه هدفمند در اين مجموعه كوچك و در شرايط سخت نمايان شده، به عبارت ديگر، تمام ارزشهايي كه امام حسين ـ عليه السّلام ـ در قيام خود به دنبال آن بود، به گونه‌هاي زيبايي در حركت و عزاداري اهل‌بيت امام حسين ـ عليه السّلام ـ ديده مي‌شود، لذا ذكر اين نكته لازم است كه در عزاداري‌ها بايد اين محورها شناخته و بازگو و حفظ شود چنانكه در طول تاريخ در گونه‌هاي مختلف با وجود تطورات فراوان اين محورها رعايت شده و تا به امروز و به نسلهاي فعلي منتقل شده است. فرهنگ سازي، شعارها و اهداف قيام امام حسين ـ عليه السّلام ـ همراه با مراسم جذاب سوگواري آن به راحتي امكان پذير است كه بايد در ضمن تطور عزاداري مورد ارزيابي قرار بگيرد، چون روح عزاداري‌ها در آن متبلور است.امام حسين ـ عليه السّلام ـ در آخرين لحظات، قبل از شهادت كه با فرزندش امام زين العابدين ـ عليه السّلام ـ وداع مي‌نمود به آن حضرت چنين فرمود: يا ولدي بلغ شيعتي عني السلام و قل لهم إنّ ابي مات غريباً فَاندِبُوُهُ و مضي شهيداً فَابكُوُه» اي فرزندم به شيعيانم سلام مرا برسان و به آنان بگو، پدرم غريب و دور از وطن و در راه خدا شهيد شد او را ندبه كنيد و بر او گريه و عزاداري نماييد، و همچنين امام به فرزندش مي‌فرمايد: تو جانشين من در اهل‌بيت من و امام واجب الاطاعه هستي، اهل‌بيتم را پناهگاه، تو هستي... اجازه بده براي عزيزان خود گريه كنند در پيش تو و تو نيز براي آنان گريه كن.[6] با توجه به اين توصيه‌ها بود كه عزاداري و سوگواري براي شهداي كربلا در نيمه دوم قرن اول هجري با فاصله بسيار اندك از شهادت آن حضرت به شكل خاص و با رويكرد كاملاً شرعي بر اساس بنيانهاي مكتبي شكل گرفت، در اين مراسم و آيين‌ها انواع مختلف عزاداري و سوگواري كه متأثر از رويكردي عرفي نيز وجود دارد كه تلويحاً‌مورد تأييد ائمه نيز بوده است.از رويكردهاي ديگر كه در آيينهاي سوگواري امام حسين ـ عليه السّلام ـ و شهداي كربلا بوضوح ديده مي‌شود حضور رويكردهاي هنري و تجلي انواع نوآوري و ابتكارات هنري است كه حاكي از عشق و محبت هنرمندان به سالار شهيدان و ارزشهاي محوري قيام آن حضرت است بروز و ظهور انواع نمادهاي هنري در تطور مراسم عزاداري به خوبي نمايان و جلوه‌گر است.در اين جا به اختصار تطور مراسم عزاداري با نمادهاي مختلف، مراسم سخنراني و مرثيه و مقتل خواني و آداب و رسوم محلي و عرفي و تجلي و ظهور انواع نمادهاي هنري و ديگر ابزارهايي سوگواري در سير تكامل اين مراسم نقش داشته مورد بررسي اجمالي قرار مي‌گيرد:
2 ـ 3. مجالس سخنراني و ذكر مصيبت با محوريت مرثيه‌خواني
ابتداي شكل گيري مجلس مرثيه خواني و ذكر مصائب به گونه ساده و اوليه در قرن اول توسط خاندان امام حسين ـ عليه السّلام ـ و با تأييد و تأكيد پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ درباره پاداش معنوي و آثار روحي و با توصيه امام حسين ـ عليه السّلام ـ چنانكه گذشت شكل گرفت، كه اولين مجري اين مراسم حضرت امام زين العابدين ـ عليه السّلام ـ در مدينه بود اگر چه پيش از اين نيز خود آن حضرت و عمه‌ها و خواهرهاي آن حضرت در دوران اسارت شخصاً مراسم را برگزار نموده و سخنراني در بين مردم كوفه و در كاخ عبيدالله و در شام در كاخ يزيد و مسجد جامع دمشق به نحو بسيار تأثيرگذار برگزار گرديده بود، كه امام سجاد ـ عليه السّلام ـ بر منبري رفته و پس از ذكر فضايل خاندان رسالت و معرفي مظلوميت و شهادت پدرش را در ميان جميعت انبوه و اجتماع بزرگ جامع دمشق تبيين نمودند، اما آن حضرت پس از مراجعت به مدينه[7] اين مراسم از قرن اول شروع شد و توسط امام زين العابدين ـ عليه السّلام ـ ترويج يافت با توجه به جو اختناق دوره امويان امام ـ عليه السّلام ـ اين شيوه را گاهي به صورت محدود و فردي برگزار نموده و در هر فرصت به ذكر مصائب و مرثيه امام حسين ـ عليه السّلام ـ مي‌پرداخت لذا در روايات معتبر وارد شده كه آن حضرت بيست سال در رثاي امام حسين گريست[8] چنانكه روزي غلامش پرسيد: حزن اندوه شما كي تمام مي‌شود امام فرمود: ... يعقوب پيامبر در فراق يوسف بقدري گريست تا نابينا شد و اينك من تمام عزيزانم را از دست داده‌ام چگونه حزنم تمام شدني است؟[9]پس از امام زين العابدين ـ عليه السّلام ـ امام باقر ـ عليه السّلام ـ در ايام محرم مجلس مرثيه و ذكر مصيبت برگزار مي‌نمود.[10] امام صادق و امام كاظم و امام رضا و امام جواد و امام هادي و امام عسگري ـ عليهم السّلام ـ هر يك با توجه به شرايط خاص زماني خود يا مراسم عزاداري در منزل خود برگزار كرده‌اند يا به وسيله توصيه و سفارش اكيد به شيعيان خاص يا در جمع آنها و با برگزاري جلسات خصوصي از فراموش شدن آن سنت جلوگيري كرده‌اند، كه گوشه‌هايي از اين سفارشات به صورت رواياتي از آن حضرت به دست ما رسيده است كه حكايت از اهتمام ويژه به استمرار اين آيين دارد.[11][1] . سوره دخان، آيه 29.[2] . نهج البلاغه.[3] . طبري، تاريخ، ج 2، ص 27، حوادث سال سوم.[4] . ابن هشام، سيره النبويه، ج 3، ص 159.[5] . مجلسي، بحارالانوار، ج 44، ص 145 ـ 223.[6] . فيض الاسلام، ترجمه خاتون، چاپ دوم، تهران، مركز نشر آثار فيض الاسلام، 1366، ص 223.[7] . مجلسي، پيشين، ج 45، ص 174 و 196.[8] . همان، ج 46، ص 63.[9] . همان، ج 46، ص 63.[10] . سيد صالح شهرستاني تاريخ النياحه علي الامام الشهيد حسين بن علي، چاپ اول، بيروت دار الزهراء، 1419، ص 120.[11] . همان، ص 132، 118 و ابن قولويه كامل الزيارات، تهران، چاپ صدوق، 1375، ص 111، 114.
