لطفا منتظر باشید ...
شيوه‌هاي تقويت حافظه
مقدمه
همه يادگيري‌ها نشاني از حافظه دارند. اگر ما تجربه‌هايمان را به كلي فراموش مي‌كرديم، نمي‌توانستيم چيزي ياد بگيريم. چه در اين صورت زندگي ما متشكل از تجربه‌هاي گذرا مي‌شد كه هيچ گونه پيوندي بين آنها وجود نداشت و حتي از عهده يك مكالمه ساده هم بر نمي‌آمديم. براي ايجاد ارتباط با ديگران، شما بايد انديشه‌هايي را كه مي‌خواهيد بيان كنيد و همچنين مطلبي را كه چند لحظه پيش شنيده‌ايد، به ياد بياوريد. بدون ياري حافظه، شما حتي نمي‌توانيد درباره خودتان انديشه كنيد زيرا همين مفهوم خود، مستلزم نوعي احساس پيوستگي است كه تنها حافظه مي‌تواند براي شما فراهم كند.انواع حافظه
«در يك تقسيم حافظه را مي‌توان به دو بخش كوتاه مدت و بلند مدت تقسيم كرد كه هر يك از اين دو، سه مرحله را پشت سر مي‌گذارند كه عبارتند از: 1ـ رمز گرداني، 2ـ اندوزش، 3ـ بازيابي.مشكل بسياري از مردم در زمينه حافظه كوتاه مدت است؛ مثلاً بَر شماره‌ي تلفن را پس از شنيدن به قول معروف حفظ مي‌كنند و ظرف چند دقيقه از ياد مي‌برند. اما حافظه بلند مدت جالب‌تر است، چون اطلاعات موجود، در آن هرگز فراموش نمي‌شود. حتي افراد سالمند كه ممكن است دچار اختلال حافظه كوتاه مدت باشند از نظر حافظه بلند مدت خود مشكلي ندارند.»[1]
اما چه كنيم تا اين كه از اين اطلاعات در حافظه بلند مدت بيشتر و بهتر استفاده كنيم، لذا در اين نوشتار ما به شيوه‌هاي بهسازي و تقويت حافظه بلند مدت و چندين نكته ديگر مي‌پردازيم:
شيوه‌هاي تقويت حافظه
1ـ بسط معنايي و رمز گرداني
اگر مي‌خواهيد چيزي را به ياد بياوريد معناي آن را بسط دهيد. براي روشن شدن مطلب، فرض كنيد مقاله‌اي را در روزنامه‌اي بخوانيد كه يك بيماري همه گير در اهواز پيدا شده است كه مقامات بهداشتي سعي دارند آن را مهار كنند. براي بسط معنايي اين مقاله مي‌توانيد پيش خود سئوال‌هايي درباره علل و پيامدهاي اين بيماري همه گير مطرح كنيد؛ ناقل اين بيماري يك آدم، يك حيوان، يا آب بوده است؟ آيا مسئولان براي مهار كردن اين بيماري تا آنجا پيش خواهند رفت كه از ورود افراد به اين شهر خودداري كنند؟ اين بيماري احتمالاً چه مدت به طول خواهد انجاميد؟ اين سئوالات كه مربوط به علل و پيامدهاي يك رويداد هستند از لحاظ بسط معنايي بسيار مؤثرند چون هر يك از اين گونه سئوال‌ها پيوند معني داري با رويداد برقرار مي‌سازد.[2]2ـ بافت و بازيابي
از آنجا كه بافت، نشانه بازيافتي نيرومندي است، مي‌توان با باز آفريني بافتي كه يادگيري در آن صورت گرفته حافظه را بهبود بخشيد. اگر جلسات درس روانشناسي شما هميشه در اتاق معيني تشكيل بشود شما در اين اتاق بهتر از هر جاي ديگري مطالب آن درس را به ياد خواهيد آورد چون بافت آن اتاق بهترين نشانه باز يافتي براي مطالب اين درس محسوب مي‌شود. لذا دانش آموزان و دانشجويان اگر در كلاس درس معمولي خود و زير نظر معلمان خود امتحان شوند عملكرد بهتري نشان مي‌دهند تا موقعي كه در شرايط نا آشنا و در حضور افراد نا آشنا از آنها امتحان به عمل مي‌آيد.3ـ سازمان دهي و بازيابي
مي‌دانيم كه سازمان دهي ظاهراً به اين دليل بازيابي را بهبود مي‌بخشد كه به كارايي پيگردي در حافظه مي‌افزايد. اين اصل كاربرد عملي فراوان دارد. به نظر مي‌رسد كه ما مي‌توانيم اطلاعات بسيار زيادي را ياد اندوزي و بازيابي كنيم به شرط آن كه اين اطلاعات را سازمان داده باشيم.[3]4ـ تمرين بازيابي
راه ديگري براي بهسازي بازيابي، تمرين بازيابي است، به اين معنا كه درباره مطلب مورد يادگير و سئوال‌هايي از خود مي‌كنيد. فرض كنيد براي مطالعه يك مطلب درسي دو ساعت وقت داريد و يك بار خواندن آن 30 دقيقه طول مي‌كشد. به نظر مي‌رسد چهار بار خواندن اين مطالب كارآمدي كمتري داشته باشد تا آن كه يك بار آن را همراه با پرس و جو از خود بخوانيد. بعد مي‌توانيد بخش‌هاي معيني از آن را مجدداً بخوانيد تا نكاتي را كه بازيابي آنها در دور اول مطالعه مشكل بود، بهتر درك كنيد؛ به علاوه، ضمن اين كار مي‌توانيد معناي آن نكات را بسط دهيد تا به خوبي با يكديگر و با بقيه مطالب پيوند يابند.[4]تذكر
يكي از فنون به سازي حافظه كه بر اصول فوق استوار است روش sqfr است. در اين روش براي مطالعه اول پيش خواني و مطالعه اجمالي مي‌كنيم (survey) و بعد با توجه به متن خوانده شده سئوالاتي درباره آن مطرح مي‌كنيم (question) سپس متن را يك بار ديگر مي‌خوانيم (read) و درباره آن تفكر مي‌كنيم (reflect) و آن را از حفظ مي‌خوانيم و خود گويي مي‌كنيم (recite) و در آخر يك بار مطالب را مرور مي‌كنيم[5]. (revew)چند نكته كليدي
1ـ به خون خود اكسيژن كافي بدهيد
خون ما نياز به اكسيژن دارد. براي تسهيل كار فكري و به ويژه براي اين كه حافظه‌ي ما كار خود را به خوبي انجام دهد، بايد به خون خود اكسيژن كافي برسانيم. اما چگونه؟ در هر ساعت يك بار، پنجره اطاق خود را باز كنيد و مدت يك يا دو دقيقه نفس عميق بكشيد. در اطاقي كه در آن هوا، بر اثر دود سيگار و دم زدن و غيره كثيف شده است، مطالعه نكنيد، از بخاري‌هايي كه اكسيژن اطاق شما را مي‌خورند احتراز كنيد.[6]2ـ خوابيدن به اندازه كافي
كم خوابي براي جريان طبيعي عمل مغز و در نتيجه براي حافظه زيانمند است پس از يك خواب خوب در شب، مغز و حافظه براي انجام كارهاي فكري بهتر آمادگي خواهد داشت. بر حسب افراد، اشخاص بالغ، حداقل 7 الي 8 ساعت، دانشجويان 16 تا 22 ساله، 8 ساعت در شبانه روز بايد بخوابند.[7]3ـ به حافظه خود اعتماد كنيد
هر چه به حافظه‌ي خود شك كنيد كمتر به آن اطمينان پيدا مي‌كنيد هر چه كمتر به آن اطمينان كنيد كمتر مي‌خواهيد آن را به كار ببريد. حافظه را هنگامي كه به كار نبريد، خوب كار نمي‌كند. اما مي‌توانيد وضع را معكوس كنيد. به حافظه اعتماد كنيد، كه در اين صورت غالباً فرصت فعاليت پيدا خواهيد كرد. حافظه قابل اصلاح است و اصلاح خواهد شد.[8]4ـ دقت كنيد
دقت و توجه هنگام يادگيري باعث مي‌شود كه آنچه ياد گرفته‌ايد ديرتر فراموش كنيد. ما به چيزهايي كه علاقه مند هستيم و دقت مي‌كنيم. خوب به ياد مي‌سپاريم. براي مثال اگر شما از يك فروشگاه خريد كرده باشيد و بعداً كسي از شما رنگ چشم صندوق‌دار فروشگاه را بپرسد ممكن است نتوانيد جواب دهيد زيرا شما به رگه چشمان او توجه و علاقه نداشتيد. اما به احتمال زياد رنگ چشم كودك تازه متولد شده‌ي خود را مي‌دانيد زيرا معمولاً والدين در ابتداي تولد به تمامي اعضاي كودك خود توجه كرده به خاطر علاقه به آنها و ويژگي‌هاي آن را به خاطر مي‌سپارند.[9]5ـ تكرار
اگر زماني را كه براي يادگيري چيزي در اختيار داريد، به صورتي تقسيم كنيد كه بين دفعات يادگيري، فاصله بيشتري باشد، يادگيري زودتر صورت مي‌گيرد، يادگيري چيزي در يك جلسه موجب مي‌شود كه زودتر فراموش شود.[10]6ـ ارتباط و هم‌خواني معقول
هر چه ارتباط بين موضوعات بيشتر باشد بهتر در حافظه ضبط مي‌شوند «هر يك از رابطه‌ها به صورت قلابي در مي‌آيند كه موضوعي به آن آويزان است. كسي كه داراي حافظه‌اي بسيار قوي است كه روي تجربه‌هاي خود تفكر و تأمل مي‌كند و تفكرات خود را به طور منظم به يكديگر ارتباط مي‌دهد.[11]7ـ بهترين لحاظات براي يادگيري
حفظ خاطرات همان گونه كه قبلاً گفته شد نياز به شرايط فيزيولوژيكي مناسبي نظير تغذيه خوب، جريان خون متعادل و رساندن اكسيژن به مقدار مناسب به خون و مغز دارد. ولي حتي اگر اين شرايط نيز ايجاد شوند، هنگامي كه مغز خسته و عصبي باشد، براي يادگيري در شرايط نامناسبي به سر مي‌برد. به طور كلي از همان ساعات اول بيداري، مغز آماده بود. و انرژي ذهني بيشتر از ساير اوقات دارد.[12]حافظه در روايات اسلامي
در منابع ديني ما مباحث علمي كاربردي درباره تقويت حافظه و عوامل و اسباب فراموشي آمده است كه به طور خلاصه به آنها اشاره مي‌شود:الف) خوراكي‌ها و تقويت حافظه
احاديث متعددي خوراكي‌هايي را توصيه كرده‌اند كه در تقويت توان ذهن و حافظه مؤثرند. غذاهايي مثل سركه، باقلا، چغندر، كدو، كرفس، كُندر، خوردن گوشت (در حد متعادل), خوردن مداوم مويز (21) عدد در حالت ناشتا، عسل, خوردن انار با پيه آن (چيزهايي كه دانه‌ها روي آنها قرار مي‌گيرد) خوردن حلوا و گوشت نزديك گردن، عدس و... براي تقويت حافظه مفيد است.[13]ب) كارهايي كه در تقويت حافظه مؤثرند
در منابع روايي ما به برخي اعمال و امور معنوي اشاره شده كه آنها در تقويت حافظه اثر به سزايي دارند به عنوان مثال مي‌توان به موارد ذيل اشاره كرد:1. ذكر خداوند و به ياد و همراه معنويت بودن.2. توكل واقعي، كه اگر تلاش با توكل عجين شود اثر فوق العاده‌اي در بر دارد.3. توسل به اهل بيت (ع) در هر حال.4. با وضو بودن در هر حال، خصوصاً هنگام مطالعه5. روغن ماليدن.6. حجامت.7. مسواك زدن.8. قرائت قرآن شريف و مداومت در خواندن آيه الكرسي.9. روزه گرفتن.10. نوشتن. امام صادق (ع) مي‌فرمايند: بنويسيد زيرا جز با نوشتن حفظ نمي‌كنيد.[14]«اُكتبوا، فاِنََّكُم لاتحفظونَ حتي تَكتبوا»
(مي‌تواند هم اشاره به حفظ آثار و هم حفظ محتوا در ذهن باشد).11. صلوات فرستادن بر محمد و آل محمد (ص).12. تدريس, از نظر اسلام زكات علم نشر و آموزش آن است, اين كار علاوه بر اين كه باعث باز شدن روزنه‌هاي دانايي مي‌شود سبب تثبيت مطالب نيز است.
عوامل فراموشي از نگاه روايات
در كتب حديثي ما، توصيه‌هايي جهت مبتلا نشدن به فراموشي شده است.الف) خوراكي‌هايي كه زمينه ساز فراموشي‌اند:خوردن سيب ترش، خوردن گشنيز (سبز)، پنير زياد، افراط در خوردن گوشت حيوان وحشي و گاو.ب) اعمالي كه زمينه ساز فراموشي‌اند: خواندن نوشته ها‌ي روي قبر ـ راه رفتن ميان دو زن ـ حجامت گودي پس سر ـ ادرار كردن در آب راكد ـ علاقه زياد به نگاه كردن افراد به دار آويخته ـ كوتاه نكردن ناخن ـ اهتمام و تعلق زياد به امور دنيا ـ پس خورده موش ـ كثرت گناه ـ ترك خواب قيلوله (خواب قبل از ظهر)،[15] و خنده زياد ـ بي‌احترامي به استاد ـ مباشرت جنسي زياد (تحليل قواي جسمي, تغيير مسير يافتن مواد سوختي بدن از مغز.
دعاي دفع فراموشي
امام صادق (ع) به يكي از ياران خود فرمودند: هرگاه موقع نقل حديثي از ما، شيطان آن را از ذهنت برده باشد دست بر پيشاني‌ات بگذار و بگو «صل الله علي محمد و آل محمد اللهم اِني اسئلك يا مُذَكِّرَ الخيرِ و فاعله و الآمر به ذكِّرني ما انسانيه الشيطان.»[16] درود خدا بر محمد و خاندان پاك او خدايا من ترا مي‌خوانم اي يادآور خير و انجام دهنده آن واي دستور دهنده به كار نيك به يادم آور آنچه را كه شيطان از يادم برده است.بي‌ترديد در فرهنگ ما مسلمانان كه تعليم و تعلم عبادت است ما نيز مي‌توانيم هنگام فراموشي مطالب علمي از اين دعا كمك بگيريم.همانند سازي از شيوه‌ي حافظان قرآن
مسلمانان به قرآن اهميت خاصي مي‌دهند و بسياري به حفظ آن اهتمام مي‌ورزند در روش‌هاي آنها براي حفظ مي‌توان به چند نكته اساسي اشاره كرد (اخلاص، توسل به ائمه (ع) و توكل به خدا، پرهيز از گناه، تكرار فردي و گروهي, زمان خاص و مكان خاص براي حفظ و از همه مهم تر احساس مثبت از نقش قرآن در زندگي و علاقه به سخن خدا و معجزه ي جاويد پيامبر (ص).تذكر
1) در حاشيه مفاتيح الجنان نوشته شيخ عباس قمي نماز ويژه‌اي براي تقويت ذهن و حافظه بيان شده است و نكات بسيار ارزنده‌اي به همين منظور مستقيماً و غير مستقيم در كتاب آداب تعليم و تعلم در اسلام نگارش دكتر سيد محمد باقر حجتي بيان شده است. كه چون در اين نوشته بنا بر اختصار است از بيان آن صرف نظر كرديم.2) همچنين خواندن دعاي «سبحان من لا يعتدي علي اهل مملكته...» بعد از هر نماز، كه در قسمت تعبيات شد كه در مفاتيح الجنان نقل شده، در تقويت حافظه و دفع فراموشي بسيار مؤثر است.3) برخي از نكاتي كه براي تقويت حافظه و يا عدم فراموشي از منابع حديثي بيان شده توصيه‌هايي با آثار معنوي است كه ثمرات آن تجربه و اثبات شده است و علل برخي از آنها خارج از فهم بشر و علم است.[1] . نياوراني، احمد رضا، تكنيك‌هاي تقويت حافظه انتشارات راهستان،چاپ سوم، 1375، ص19.[2] . ريتال، اتكينسون... مترجمان: راضي، محمد تقي، زمينه روان شناسي، ج1، انتشارات رسد، تهران، ص440 ـ 431.[3] . همان.[4] . همان.[5] . ر.ك: روش‌هاي يادگيري و مطالعه، نوشته دكتر علي اكبر سيف، نشر دوران تهران، چاپ اول، 1376، ص80.[6] . قريب، عبدالكريم، 57 درس براي تقويت حافظه، نشر اختران، تهران، چاپ اول، 1380، ص30.[7] . همان، ص29.[8] . همان ، ص37.[9] . جيمز ويفلند، ترجمه: زرين كبَد، شمس الدين، انتشارات مرواريد، تهران، چاپ هفتم، 1373، ص158 ـ 157 و 159، اقتباس.[10] . همان ، ص148.[11] . همان ، ص129[12] . پروفسور روبرت نوك، ترجمه: ساعد زمان، چگونه حافظه برتر داشته باشيم؟ انتشارات ققنوس، تهران، چاپ چهارم، 1371، ص196.[13] . احاديث پزشكي، محمدي ري شهري، ترجمه دكتر حسين صابري، 1384، قم، دار الحديث، فصل دوم. نيز ر.ك: به حاشيه مفاتيح الجنان، شيخ عباس قمي، نشر فاطمه الزهراء، ص874 ـ 823.[14] . همان.[15] . همان.[16]. كليات مفاتيح الجنان شيخ عباس قمي، نشر فاطمه الزهراء، قم، چاپ سوم، 1378، ص823.حميد خاکسار
