لطفا منتظر باشید ...
آيا درست است كه جبرئيل به صورت «دحيه كلبي» بر پيامبر (ص) نازل ميشد؛ در حالي كه كلبي شخصي بود كه ساز و دُهُل آورده بود و مردم را دور خود جمع مي كرد از نظر علمي و فلسفي آيا ميشود ملك در شكل انسان ظاهر شود؟
پاسخ
براي جواب پرسش نكاتي چند لازم به توضيح است كه مختصراً بيان ميشود.انواع وحي
وحي رساني خداوند به پيامبران به سه صورت بوده است كه در قرآن هم به آن اشاره شده است.وَ ما كانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلاَّ وَحْياً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولاً فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ ما يَشاءُ إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ[1]هيچ بشري را نرسد كه خدا با او تكلم كند؛ جزء از طريق وحي يا از پشت پرده يا فرشتهاي را ميفرستد تا به فرمان او آنچه را بخواهد به او وحي كند همانا خداوند بلند پايه و حكيم است.
نوع اول
يك قسم از وحي سخن گفتن خفي و بدون واسطه خداوند با پيامبر است كه در آية بالا فرمود: «إِلاَّ وَحْياً» در اين نوع از وحي طبق آيه بالا وحي را خداوند مقيد به چيزي نكرده است بر خلاف دو قسم ديگر، لذا معلوم ميشود كه در اين قسم، وحي خداوند تكلم سريع و خفي و بدون واسطه است، اين نوع وحي گاهي در حال بيداري انجام ميگيرد و گاهي در حال خواب، در اين قسم خداوند وحي را بدون واسطه بر قلب پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ ميفرستد.نوع دوّم
وحي از پشت پرده (من وراء حجاب)، در اين نوع خداوند بدون واسطه جبرئيل با پيامبر سخن ميگويد، پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ كلام خداوند را ميشنود ولي اين كلام از جايي يا شيئي خاص شنيده ميشود همان گونه كه خداوند از طريق درخت با موسي سخن گفت.فَلَمَّا أَتاها نُودِيَ مِنْ شاطِئِ الْوادِ الْأَيْمَنِ فِي الْبُقْعَةِ الْمُبارَكَةِ مِنَ الشَّجَرَةِ أَنْ يا مُوسى إِنِّي أَنَا اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ[2].«وقتي موسي به آن آتش نزديك شد از جانب وادي ايمن در آن بارگاه مبارك از آن درخت فرا رسيد كه اي موسي من خدا و پروردگار جهان هستم».
نوع سوم
وحي توسط جبرئيل (أَوْ يُرْسِلَ رَسُولاً فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ ما يَشاءُ) در اين نوع از وحي ارتباط خداوند با پيامبران به وسيلة جبرئيل بوده است.پس بنابراين يك نوع از وحي خداوند با پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ از توسط جبرئيل بوده است خود اين نوع از وحي به چند صورت تحقق يافته است.1. گاهي پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ صداي فرشته را ميشنيد اما خود او را مشاهده نميكرد.2. گاهي جبرئيل وحي را بر قلب پيامبر القاء ميكرد. نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ عَلى قَلْبِكَ[3].3. بعضي از اوقات پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ جبرئيل را به صورت حقيقياش مشاهده ميكرد. امّا اين نوع از وحي بيش از دو بار نبوده است يكي در آغاز وحي و در كوه حرا كه پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ جبرئيل را به صورتي ديد كه مشرق و مغرب را پرده كرده بود و از مشاهده او بيهوش شد پس جبرئيل به صورت يكي از مردم در آمد و او را در آغوش گرفت پس آن حضرت به هوش آمد، مرتبه دوّم هم به تقاضاي آن جناب بود كه از جبرئيل خواست كه او را به صورت واقعياش ببيند، جبرئيل عرض كرد طاقت مشاهده نداري فرمود: آن را دوست دارم، پس پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ در شبي مهتابي به سوي مصلي رفت پس جبرئيل را به صورت واقعياش ديد[4].4. گاهي جبرئيل به صورت انسان زيبايي براي رسول خدا تمثل پيدا ميكرد. در موقعي كه به صورت انسان زيبايي بر پيامبر نازل ميشد گاهي به صورت دحيه كلبي نازل ميشد.انّ جبرئيل كان يأتي نبينا ـ صلّي الله عليه و آله ـ في صورة الدحية الكلبي[5].
دحيه كلبي كيست؟
در تاريخ در احوالات دحيه كلبي گفته شده كه: او برادر رضاعي پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ بود و از زيباترين مردم آن زمان محسوب ميشود و هنگامي كه جبرئيل به سراغ پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ ميآمد در آن چهره نمايان ميشد، او از مشاهير صحابه پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ بود و به حسن صورت معروف و ضرب المثل بود، پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ او را به عنوان سفير پيش قيصر روم «هرقل» فرستاد و تا زمان خلافت معاويه زنده بود[6] همچنين گفته شده كه او در جنگ احد و غير آن حاضر بود[7]، و ابن عباس گفته: وقتي كه دحيه به مدينه آمد كسي نبود مگر اين كه ميآمد و او را نگاه ميكرد[8].حال اين سؤال مطرح است آيا از نظر فلسفي و علمي ميشود كه جبرئيل به صورت انسان (دحيه كلبي) بر پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ نازل شود.در جواب گفته ميشود:
همان طوري كه ميدانيم فرشتگان از جمله جبرئيل موجود مادي و جسماني نيستند تا ديده شوند پس بنابراين نزول جبرئيل نزول جسماني و به صورت تجافي (رفتن موجودي از مكاني به مكان ديگر) نبوده است بلكه بايد گفت: به صورت تمثل (ظاهر شدن فرشته به صورت انسان) بوده است، چون نزول جبرئيل تمثل او به صورت انسان در ظرف ادراك و وعاء ذهن پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ بوده است و اين هيچ گونه مشكلي ندارد، البته تمثل جبرئيل به صورت انسان خاصي اين جور نبوده كه جبرئيل حقيقت خويش را از دست بدهد و انسان شود و آن گاه بر پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ نازل شود، در جريان حضرت مريم هم جبرئيل به صورت انسان بر او متمثل شد، لذا علامه طباطبايي در اين باره ميفرمايد: معناي تمثل فرشته براي حضرت مريم، ظهور و جلوه او به صورت بشر براي مريم بود نه اين كه حقيقت جبرئيل عوض شود و فرشته انسان شود، جبرئيل در ظرف ادراك مريم به صورت بشر جلوه كرد نه در ظرف واقع، مريم بود كه جبرئيل را چنين مشاهده ميكرد نه اين كه جبرئيل انسان شده باشد[9].پس از اين كه جبرئيل به صورت دحيه كلبي در بيايد و بر پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ نازل شود هيچ گونه اشكال علمي وجود ندارد. چون در موقع نزول جبرئيل به صورت دحيه كلبي هيچ گونه قلب و انقلابي صورت نگرفته است.
در توضيح مطلب فوق اضافه ميشود كه جبرئيل موجودي نوراني و مجرد از ماده است و چون روح پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ از علائق جسماني منزه است وقتي كه به سوي عالم ماده توجه كند بخشي از حقايق علمي كه در ذات جبرئيل موجود است به قلب مبارك پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ منعكس ميگردد كه اين همان وحي است در مرحله وحي جز افاضه علوم چيزي وجود ندارد نه صورتي در كار است و نه كلامي موجود است.
امّا صورت و كلام در مرحله خيال و حس مشترك به وجود ميآيد، وقتي كه اين حقايق از قلب و روح پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ به قوه خيال و حس مشترك آن حضرت نزول يافت در اين جا است كه جبرئيل به صورت انساني زيبا براي پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ جلوه كند كه با او سخن گويد؛ زيرا مرحله خيال و حس مشترك مرحله صورت سازي است، پس پيامبر بود كه در ظرف خيال و وعاء ذهن خود جبرئيل را به صورت انسان زيبا مشاهده ميكرد و كلامش را ميشنيد ولي ديگر انسانها كه اطراف پيامبر بودند از مشاهده او محروم بودند مگر كساني كه پيامبر در نفس آنها تصرف كند و آنها را براي چنين دركي آماده كرده باشد، البته مراد اين نيست كه مشاهده جبرئيل و شنيدن كلام او امري پوچ و پنداري خلاف واقع باشد بلكه پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ واقعاً جبرئيل را به صورت دحيه كلبي مشاهده ميكرد و كلام او را واقعاً ميشنيد ولي همه اينها در عالم خيال و مثال بود[10].
شواهد قرآني و روايي تمثل
گفته شد كه گاهي جبرئيل به صورت دحيه كلبي يا انسان ديگري بر پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ نازل ميشد، در قرآن و روايات مواردي وجود دارد كه فرشتگان و يا يك امر غير مادي به صورت انسان متمثل ميشده از جمله:1. در جريان مريم جبرئيل به صورت بشري براي او ظاهر شد، فَأَرْسَلْنا إِلَيْها رُوحَنا فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِيًّا[11]«پس روح خود (جبرئيل) را به سوي او فرستاديم پس به صورت انساني تمام برايش تمثل جست».2. در قصه بشارت دادن فرشتگان به ابراهيم براي به دنيا آمدن اسحاق و يعقوب، ملائكه به صورت انسان بر ابراهيم ظاهر شدند[12].3. تمثل ابليس به صورت سراقة بن مالك در جنگ بدر كه براي قريش به اين صورت ظاهر شد كه در تفاسير در ذيل آيه 48 از سوره انفال به اين ماجرا اشاره شده است.4. تمثل ابليس در دار الندوة به صورت پيرمردي، همچنين تمثلش در روز عقبه به شكل عنية بن حجاج و تمثل ابليس براي حضرت يحيي به صورت عجيبي يا تمثل دنيا براي حضرت علي ـ عليه السّلام ـ به صورت زني زيبا[13].پس بنابراين اگر جبرئيل به صورت دحيه كلبي بر پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ نازل ميشد اولاً هيچ گونه مشكلي از لحاظ علمي ندارد و علاوه اين كه شواهد قرآني و روايي براي چنين تمثلهايي وجود دارد.امّا اين كه در شأن نزول آيه 11 از سوره جمعه دارد كه وقتي كه دحيه كلبي از شام برگشت وقتي وارد مدينه شد در روز جمعهاي بود كه حضرت پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ مشغول خطبه خواندن بود و شروع به نواختن كردند كه مردم متوجه ورود آنها به مدينه شوند، اين مسأله منافاتي با نزول جبرئيل به صورت دحيه كلبي ندارد به خاطر اين كه جبرئيل چون نميخواست به صورت واقعياش بر پيامبر نازل شود به صورت دحيه كلبي كه مرد زيبايي بود و بسيار خوش سيما بود لذا به شكل او ظاهر ميشد و هدف ديگري در بين نبوده است.علاوه اين كه اين جريان كه در تاريخ در مورد دحيه كلبي نقل شده است مربوط ميشود به موقعي كه هنوز دحيه كلبي مسلمان نشده بود[14].معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:1. ادب فناي مقريان، جوادي آملي (قم، مركز نشر اسراء، چاپ دوّم، 1381) ج 1.2. وحي در اديان، ابراهيم اميني.3. التمهيد، محمد هادي معرفت، (قم، موسسه نشر الاسلامي) ج 1.[1] . شوري/51.[2] . قصص/30.[3] . شعراء/193.[4] . اميني، ابراهيم، وحي در اديان، قم، مركز انتشارات و دفتر تبليغات، چاپ اوّل، 1377، ص 617.[5] . مجلسي، محمد باقر، بحارالانوار، بيروت، موسسة الوفاء، چاپ دوّم، 1403، ج 14، ص 343.[6] . مكارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، تهران، دارالكتب الاسلاميه، چاپ هچدهم، 1379، ج 20، ص 488.[7] . ابن اثير، اسد الغابه، بيروت، دار احياء التراث العربي، ج 2، ص 130.[8] . عسقلاني، الاصابه، بيروت، دارالكتاب العربي، ج 1، ص 464.[9] . طباطبايي، محمد حسين، الميزان، بيروت، موسسه الاعلمي للمطبوعات، چاپ اوّل، 1417، ج 14، ص 36.[10] . اميني، ابراهيم، وحي در اديان، قم، مركز انتشارات دفتر تبليغات، چاپ اوّل، 1377، ص 117.[11] . مريم/17.[12] . هود/76.[13] . طباطبائي، محمد حسين، الميزان، بيروت، موسسه الاعلمي للمطبوعات، چاپ اوّل، 1417، ج 14، ص 36.[14] . عروسي حويزي، تفسير نور الثقلين، بيروت، موسسة التاريخ العربي، چاپ اوّل، 1422، ج 7، ص 372.
