لطفا منتظر باشید ...
توحید در قرآن
علامه طباطبايي
مقدمه: در مورد توحيد آيات بسياري در قرآن وجود دارد اما سوره توحيد اهميت فوق العاده اي در اين خصوص دارد که در اين مقاله به مساله توحيد از منظر اين سوره مي پردازيم:
بِسمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ(1) اللَّهُ الصمَدُ(2) لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ(3) وَ لَمْ يَكُن لَّهُ كفُواً أَحَدُ(4)
ترجمه آيات
به نام الله كه رحمان و رحيم است، بگو او الله يگانه است (1).
كه همه نيازمندان قصد او ميكنند (2)
نزاده و زاييده نشده (3)
و هيچ كس همتاي او نيست (4)
بيان آيات
اين سوره خداي تعالي را به احديت ذات و بازگشت ما سوي الله در تمامي حوائج وجوديش به سوي او و نيز به اينكه احدي نه در ذات و نه در صفات و نه در افعال شريك او نيست ميستايد، و اين توحيد قرآني، توحيدي است كه مختص به خود قرآن كريم است، و تمامي معارف (اصولي و فروعي و اخلاقي) اسلام بر اين اساس پيريزي شده است.
و روايات وارده از طرق شيعه و سني در فضيلت اين سوره بسيار زياد است، حتي از هر دو طريق رسيده كه اين سوره معادل با يك ثلث قرآن است، كه ان شاء الله رواياتش به زودي از نظر خواننده ميگذرد.
و اين سوره هم ميتواند در مكه نازل شده باشد و هم در مدينه، و آنچه از بعضي از روايات وارده در سبب نزول آن ظاهر است اين است كه در مكه نازل شده.
قل هو الله احد كلمه هو ضمير شان و ضمير قصه است، و معمولا در جايي بكار ميرود كه گوينده اهتمام زيادي به مضمون جمله بعد از آن داشته باشد، و اما كلمه الله مورد اختلاف واقع شده، حق آن است كه علم به غلبه براي خداي تعالي است، يعني قبلا در زبان عرب اسم خاص براي حق تعالي نبود، ولي از آنجايي كه استعمالش در اين مورد بيش از ساير موارد شد، به خاطر همين غلبه استعمال، تدريجا اسم خاص خدا گرديد، همچنان كه اهل هر زباني ديگر براي خداي تعالي نام خاصي دارند، و ما در تفسير سوره فاتحه (اولين سوره قرآن) در باره اين كلمه بحث كرديم.
و كلمه احد صفتي است كه از ماده وحدت گرفته شده، همچنان كه كلمه واحد نيز وصفي از اين ماده است، چيزي كه هست، بين احد و واحد فرق است، كلمه احد در مورد چيزي و كسي بكار ميرود كه قابل كثرت و تعدد نباشد، نه در خارج و نه در ذهن، و اصولا داخل اعداد نشود، به خلاف كلمه واحد كه هر واحدي يك ثاني و ثالثي دارد يا در خارج و يا در توهم و يا به فرض عقل، كه با انضمام به ثاني و ثالث و رابع كثير ميشود، و اما احد اگر هم برايش دومي فرض شود، باز خود همان است و چيزي بر او اضافه نشده.
مثالي كه بتواند تا اندازهاي اين فرق را روشن سازد اين است كه: وقتي ميگويي احدي از قوم نزد من نيامده، در حقيقت، هم آمدن يك نفر را نفي كردهاي و هم دو نفر و سه نفر به بالا را، اما اگر بگويي: واحدي از قوم نزد من نيامده تنها و تنها آمدن يك نفر را نفي كردهاي، و منافات ندارد كه چند نفرشان نزدت آمده باشند، و به خاطر همين تفاوت كه بين دو كلمه هست، و به خاطر همين معنا و خاصيتي كه در كلمه احد هست، ميبينيم اين كلمه در هيچ كلام ايجابي به جز در باره خداي تعالي استعمال نميشود، (و هيچ وقت گفته نميشود: جاءني احد من القوم - احدي از قوم نزد من آمد) بلكه هر جا كه استعمال شده است كلامي است منفي، تنها در مورد خداي تعالي است كه در كلام ايجابي استعمال ميشود.
يكي از بيانات لطيف مولانا امير المؤمنين - عليهالسلام - در همين باب است كه در بعضي از خطبههايش كه در باره توحيد خداي عز و جل ايراد فرموده چنين آمده: كل مسمي بالوحدة غيره قليل يعني - و خدا داناتر است - هر چيزي غير خداي تعالي، وقتي به صفت وحدت توصيف شود، همين توصيف بر قلت و كمي آن دلالت دارد، به خلاف خداي تعالي كه يكي بودنش از كمي و اندكي نيست.
و ما در بحثي كه پيرامون توحيد قرآني در جلد ششم اين كتاب (تفسير الميزان) داشتيم، پارهاي از كلمات آن جناب را كه در باره توحيد صادر شده نقل نموديم.
الله الصمد اصل در معناي كلمه صمد قصد كردن و يا قصد كردن با اعتماد است، وقتي گفته ميشود: صمده، يصمده، صمدا از باب نصر، ينصر معنايش اين است كه فلاني قصد فلان كس يا فلان چيز را كرد، در حالي كه بر او اعتماد كرده بود.
بعضي از مفسرين اين كلمه را - كه صفت است - به معاني متعددي تفسير كردهاند كه برگشت بيشتر آنها به معناي زير است: سيد و بزرگي كه از هر سو به جانبش قصد ميكنند تا حوايجشان را برآورد و چون در آيه مورد بحث مطلق آمده همين معنا را ميدهد، پس خداي تعالي سيد و بزرگي است كه تمامي موجودات عالم در تمامي حوائجشان او را قصد ميكنند.
آري وقتي خداي تعالي پديد آورنده همه عالم است، و هر چيزي كه داراي هستي است هستي را خدا به او داده، پس هر چيزي كه نام چيز صادق بر آن باشد، در ذات و صفات و آثارش محتاج به خدا است، و در رفع حاجتش او را قصد ميكند، همچنان كه خودش فرموده: الا له الخلق و الامر، و نيز به طور مطلق فرموده: و ان الي ربك المنتهي، پس خداي تعالي در هر حاجتي كه در عالم وجود تصور شود صمد است، يعني هيچ چيز قصد هيچ چيز ديگر نميكند مگر آنكه منتهاي مقصدش او است و بر آمدن حاجتش به وسيله او است.
از اينجا روشن ميشود كه اگر الف و لام بر سر كلمه صمد در آمده، منظور افاده حصر است، ميفهماند تنها خداي تعالي صمد علي الاطلاق است، به خلاف كلمه احد كه الف و لام بر سرش در نيامده، براي اينكه اين كلمه با معناي مخصوصي كه افاده ميكند در جمله اثباتي بر احدي غير خداي تعالي اطلاق نميشود، پس حاجت نبود كه با آوردن الف و لام حصر احديت را در جناب حق تعالي افاده كند، و يا احديت معهودي از بين احديتها را برساند.
و اما اينكه چرا دوباره كلمه الله ذكر شد، با اينكه ممكن بود بفرمايد: قل هو الله احد و صمد ؟ ظاهرا اين تكرار براي اشاره به اين معنا بوده كه هر يك از دو جمله هو الله احد و الله الصمد مستقلا كافي در تعريف خداي تعالي است، چون مقام، مقام معرفي خدا به وسيله صفتي است كه خاص خود او باشد، پس معنا چنين است كه معرفت به خداي تعالي حاصل ميگردد چه از شنيدن جمله هو الله احد و چه از شنيدن الله الصمد چه آنجور توصيف و تعريف شود و چه اينجور.
و اين دو آيه شريفه در عين حال هم به وسيله صفات ذات، خداي تعالي را معرفي كرده، و هم به وسيله صفات فعل.
جمله الله احد خدا را به صفت احديت توصيف كرده، كه احديت عين ذات است.
و جمله الله الصمد او را به صفت صمديت توصيف كرده كه صفت فعل است، چون گفتيم صمديت عبارت از اين است كه هر چيزي به سوي او منتهي ميشود.
بعضي از مفسرين گفتهاند: كلمه صمد به معناي هر چيز توپري است كه جوفش خالي نباشد، و در نتيجه نه بخورد و نه بنوشد و نه بخوابد و نه بچه بياورد و نه از كسي متولد شود.
كه بنابر اين تفسير، جمله لم يلد و لم يولد تفسير كلمه صمد خواهد بود.
لم يلد و لم يولد و لم يكن له كفوا احد اين دو آيه كريمه از خداي تعالي اين معنا را نفي ميكند كه چيزي را بزايد.
و يا به - عبارت ديگر ذاتش متجزي شود، و جزئي از سنخ خودش از او جدا گردد.
چه به آن معنايي كه نصاري در باره خداي تعالي و مسيح ميگويند، و چه به آن معنايي كه وثني مذهبان بعضي از آلهه خود را فرزندان خداي سبحان ميپندارند.
و نيز اين دو آيه از خداي تعالي اين معنا را نفي ميكنند كه خود او از چيزي متولد و مشتق شده باشد، حال اين تولد و اشتقاق به هر معنايي كه اراده شود، چه به آن نحوي كه وثنيت در باره خدايان خود گفتهاند، كه بعضي اله پدر و بعضي ديگر اله مادر و بعضي ديگر اله فرزند است، و چه به نحوي ديگر.
و نيز اين معنا را نفي ميكنند كه براي خداي تعالي كفوي باشد كه برابر او در ذات و يا در فعل باشد، يعني مانند خداي تعالي بيافريند و تدبير نمايد، و احدي از صاحبان اديان و غير ايشان قائل به وجود كفوي در ذات خدا نيست، يعني احدي از دينداران و بيدينان نگفته كه واجب الوجود (عز اسمه) متعدد است، و اما در فعل يعني تدبير، بعضي قائل به آن شدهاند، مانند وثنيها كه براي خدايان خود الوهيت و تدبير قائل شدند، حال چه خداي بشري مانند فرعون و نمرود كه ادعاي الوهيت كردند، و چه غير بشري.
و ملاك در كفو بودن در نظر آنان اين است كه براي اله و معبود خود استقلال در تدبير قائلند و ميگويند: الله تعالي تدبير فلان ناحيه عالم را به فلان معبود واگذار نموده و او فعلا مستقل در تدبير آن ناحيه است، همانطور كه خود خداي تعالي مستقل در تدبير آن ارباب و آلهه است، و او رب الارباب و اله الالهه است.
و اگر برابري در صفات را نشمرديم، براي آن بود كه صفت، يا صفت ذات است يا صفت فعل، صفت ذات كه عين ذات است و صفت فعل هم از فعل انتزاع ميشود.
و اين معناي از كفو بودن در غير آلهه مشركين نيز تصور دارد، نظير استقلالي كه بعضي براي موجودي از موجودات ممكن بپندارند، اين نيز مصداقي است براي كفو بودن، چون برگشت اين فرض نيز به اين است كه انسان بپندارد مثلا فلان گياه خودش مستقلا بيماري ما را شفا ميدهد و در بهبودي از بيماريمان احتياجي به خداي تعالي نداريم، با اينكه گياه مذكور از هر جهتي محتاج به خداي تعالي است، و آيه مورد بحث اين را نيز نفي ميكند.و صفات سهگانهاي كه در اين سوره نفي شده، يعني متولد شدن چيزي از خدا، و تولد خداي تعالي از چيز ديگر، و داشتن كفو، هر چند ممكن است نفي آنها را متفرع بر صفت احديت خداي تعالي كرد، و به وجهي گفت فرض احديت خداي تعالي كافي است در اينكه او هيچ يك از اين سه صفت را نداشته باشد، و ليكن اين معنا زودتر به نظر ميرسد كه متفرع بر صمديت خدا باشند.
اما اينكه متولد نشدن چيزي از خدا فرع صمديت او است، بيانش اين است كه ولادت كه خود نوعي تجزي و قسمت پذيري است به هر معنايي كه تفسير شود، بدون تركيب تصور ندارد، كسي كه ميزايد و چيزي از او جدا ميشود بايد خودش داراي اجزايي باشد، و چيزي كه جزء دارد محتاج به جزء خويش است، چون بديهي است موجود مركب از چند چيز وقتي آن موجود است كه آن چند جزء را داشته باشد، و خداي سبحان صمد است هر محتاجي در حاجتش به او منتهي ميگردد، و چنين كسي احتياج در او تصور ندارد.
و اما اينكه زاييده نشدنش از چيزي فرع صمديت او است بيانش اين است كه تولد چيزي از چيز ديگر فرض ندارد مگر با احتياج متولد به موجودي كه از او متولد شود، و خداي تعالي صمد است، و كسي كه صمد باشد احتياج در او تصور ندارد.
و اما اينكه كفو نداشتنش متفرع بر صمديت او است، بيانش اين است كه كفو چه اينكه كفو در ذات خداي تعالي فرض شود و چه كفو در فعل او، وقتي تصور دارد كه كفو فرضي در عملي كه در آن عمل كفو شده مستقل در ذات خود و بينياز از خداي تعالي باشد، و گفتيم كه خداي تعالي صمد است و صمد علي الاطلاق هم هست، يعني همان كفو فرضي در آن عمل كه كفو فرض شده محتاج او است و بينياز از او نيست، پس كفو هم نيست.
بنابر اين روشن شد كه نفي در دو آيه، متفرع بر صمديت خداي تعالي است، و مال صمديت خداي تعالي و فروعات آن به اثبات يگانگي خدا در ذات و صفات و افعال او است، به اين معنا كه خداي تعالي در ذاتش واحد است و چيزي شبيه به او نيست، نه در ذاتش و نه در صفات و افعالش، پس ذات خداي تعالي به ذات خود او و براي ذات خود او است، بدون اينكه مستند بغير خودش باشد و بدون اينكه محتاج بغير باشد، به خلاف غير خداي تعالي كه در ذات و صفات و افعال خود محتاج خداي تعالايند، و او است كه به مقتضا و لياقت ساحت كبريايي و عظمتش موجودي را با صفات و افعال معين خلق ميكند، پس حاصل مفاد سوره اين است كه، خداي تعالي را به صفت احديت و واحديت توصيف ميكند.
و از جمله سخناني كه در باره اين آيه گفته شده، اين است كه مراد از كفو، همسر است، چون همسر هر كسي كفو او است.
و بنا به اين گفتار آيه شريفه همان را افاده ميكند كه آيه تعالي جد ربنا ما اتخذ صاحبة افاده ميكند.
و ليكن اين حرف صحيح نيست.
بحث روايتي
در كافي به سند خود از محمد بن مسلم از امام صادق - عليهالسلام - روايت كرده كه فرمود: يهوديان از رسول خدا - صلي الله عليه و آله - پرسيدند: مشخصات و حسب و نسب پروردگارت را براي ما بيان كن.
آن جناب تا سه روز پاسخ نداد، تا آنكه سوره قل هو الله احد نازل شد.
و در كتاب احتجاج از امام عسكري - عليهالسلام - روايت آورده كه فرمود: سؤال كننده عبد الله بن صورياي يهودي بوده، و در بعضي روايات اهل سنت آمده كه سائل عبد الله بن سلام بوده، و اين سؤال را در مكه كرد، و بعد از شنيدن پاسخ ايمان آورد، ولي ايمان خود را پنهان ميداشت، و در بعضي ديگر آمده جمعيتي از يهود بودند كه اين سؤال را از آن جناب كردند، و در روايات بسياري از طرق اهل سنت آمده كه اصلا سؤال از ناحيه يهوديان نبوده، بلكه از ناحيه مشركين مكه بوده، و به هر حال هر چه بوده مراد از حسب و نسب، صفات و مشخصات خداي تعالي است.
و در كتاب معاني به سند خود از اصبغ بن نباته از علي - عليهالسلام - روايت آورده كه در ضمن حديثي فرمود: نسبت خداي عز و جل همان سوره: قل هو الله... است و در كتاب علل به سند خود از امام صادق - عليهالسلام - روايت كرده كه در حديث معراج فرمود: خداي تعالي به آن جناب - يعني به رسول خدا - صلي الله عليه و آله - - فرمود: قل هو الله احد، را همانطور كه نازل شده بخوان، كه اين سوره نسبت و معرف من است.
و نيز به سند خود از موسي بن جعفر روايتي در معناي اين روايت آورده.
و در الدر المنثور است كه ابو عبيد در كتاب فضائل خود از ابن عباس از رسول خدا - صلي الله عليه و آله - روايت كرده كه فرمود: سوره قل هو الله احد ثلث قرآن است.
روايات از طرق اهل سنت در اين معنا بسيار زياد است، و آن را از عدهاي از صحابه از قبيل ابن عباس (كه روايتش گذشت)، و ابي الدرداء، ابن عمر، جابر، ابن مسعود، ابي سعيد خدري، معاذ بن انس، ابي ايوب، ابي امامه، و غير نامبردگان از رسول خدا - صلي الله عليه و آله - روايت كردهاند، و نيز در عدهاي از روايات وارده از امامان اهل بيت - عليهمالسلام - آمده، و مفسرين در توجيه آن وجوهي مختلف ذكر كردهاند، كه معتدلترين آن اين است كه تمامي معارف قرآني به سه اصل بر ميگردد، توحيد و نبوت و معاد، و سوره مورد بحث از اين سه اصل يك اصل را متعرض شده، از اول تا به آخرش در باره آن سخن گفته، و آن اصل توحيد است.
و در كتاب توحيد از امير المؤمنين - عليهالسلام - روايت آورده كه فرمود در عالم رؤيا خضر - عليهالسلام - را ديدم، و اين رؤيا يك شب قبل از جنگ بدر بود، به آن جناب گفتم: از آنچه داري چيزي به من تعليم بده كه بر دشمنان پيروز شوم.
خضر گفت: بگو: يا هو يا من لا هو الا هو، همينكه صبح شد، رؤياي خود را براي رسول خدا - صلي الله عليه و آله - بازگو كردم، به من فرمود: اي علي اسم اعظم را ياد گرفتي، و اين كلام در جنگ بدر همچنان بر زبانم بود.
و نيز در آن كتاب آمده كه امير المؤمنين علي - عليهالسلام - سوره قل هو الله احد را خواند، و وقتي فارغ شد گفت: يا هو يا من لا هو إلا هو اغفر لي و انصرني علي القوم الكافرين - اي كسي كه نيست او مگر او، مرا بيامرز و مرا بر قوم كافر ياري فرما. و در نهج البلاغه در باره خداي تعالي آمده: الاحد لا بتاويل عدد - احد است، اما نه به تاويل عدد.
اين روايت را در توحيد هم از حضرت رضا - عليهالسلام - نقل كرده به اين عبارت: احد لا بتاويل عدد.
و در اصول كافي به سند خود از داوود بن قاسم جعفري روايت آورده كه گفت: به امام ابي جعفر دوم جواد الائمه - عليهالسلام - عرضه داشتم: كلمه صمد چه معنايي دارد، فرمود به معناي سيد مصمود اليه است، يعني بزرگي كه تمام موجودات عالم در حوائج كوچك و بزرگ به او مراجعه ميكنند و محتاج اويند.
مؤلف: و در تفسير كلمه صمد معاني ديگري از ائمه اهل بيت - عليهمالسلام - روايت شده، از آن جمله امام باقر - عليهالسلام - فرمود: صمد به معناي سيد و بزرگي است كه سايرين او را اطاعت كنند، سيدي كه مافوق او هيچ آمر و ناهي نباشد.
و از حسين بن علي (عليهماالسلام) روايت شده كه فرموده است: صمد كسي و چيزي را گويند كه جوف ندارد، و نيز به كسي گويند كه نميخوابد، و همچنين به كسي گفته ميشود كه لم يزل بوده و لا يزال خواهد بود.
و از امام سجاد - عليهالسلام - نقل شده كه فرمود: صمد كسي است كه هر گاه بخواهد چيزي را ايجاد كند تنها بگويد: باش آن چيز موجود شود.
و باز صمد به معناي كسي است كه موجودات را بدون الگوي قبلي خلق كرده، آنها را اضداد و به اشكال مختلف و ازواج خلق كرده، كسي است كه در يكتايي و ضد نداشتن يگانه است، و نيز در نداشتن شكل و مثل و شريك يكتا است.
و اصل در معناي صمد همان معنايي است كه از ابي جعفر دوم - عليهالسلام - نقل كرديم، چون در معناي آن لغتي از مفهوم قصد گرفته شده بود، و بنا بر اين، معاني ديگر و مختلفهاي كه از ساير ائمه - عليهمالسلام - نقل شد تفسير به لازمه معناي اصلي است، چون همه آنها از لوازم مقصود بودن خداي تعالي است، آري خداي تعالي مقصودي است كه هر موجودي در هر حاجتي كه دارد به سوي او رجوع دارد، و خود او دچار هيچ حاجتي نميشود.
و در كتاب توحيد از وهب بن وهب قرشي از امام صادق - عليهالسلام - از آباي گرامياش - عليهمالسلام - روايت آورده كه اهل بصره به حسين بن علي (عليهماالسلام) نامهاي نوشته، و در آن از كلمه صمد پرسيدند، حضرت در پاسخشان اين نامه را به ايشان نوشت: بسم الله الرحمن الرحيم، اما بعد، مبادا در قرآن كريم خوض كنيد.
و در آن جدال راه نيندازيد، و بدون علم و از روي مظنه و سليقه در باره آن چيزي مگوييد، كه از جدم رسول خدا - صلي الله عليه و آله - شنيدم كه ميفرمود: كسي كه بدون علم در باره قرآن سخن بگويد، نشيمنگاه او پر از آتش خواهد بود، و خداي سبحان خودش كلمه صمد را تفسير كرده، بعد از آنكه فرمود: الله احد الله الصمد، آن را با دو آيه بعد تفسير نموده، فرمود: لم يلد و لم يولد و لم يكن له كفوا احد.
و نيز در آن كتاب به سند خود از ابن ابي عمير از موسي بن جعفر - عليهالسلام - روايت آورده كه فرمود: و بدانكه خداي تعالي واحد و احد، و صمد است، نه فرزنددار ميشود تا فرزندش از او ارث ببرد، و نه خود از كسي متولد شده تا پدرش با او شريك باشد و باز در آن كتاب در خطبه ديگر از امير المؤمنين - عليهالسلام - آمده كه فرمود: خداي عز و جل كسي است كه از كسي متولد نشده تا در عزت شريكي داشته باشد، و خود فرزنددار نميشود تا موروثي از بين رفتني باشد.
و در همان كتاب در ضمن خطبهاي از آن جناب آمده كه فرمود: خداي تعالي بزرگتر از آن است كه كفوي داشته باشد تا به آن كفو تشبيه شود.
در اين معاني كه تاكنون از روايات نقل كرديم روايات ديگري نيز هست.
علامه طباطبايي- ترجمه تفسير الميزان، موسوي همداني, ج20, ص 669 - 678
