قواعد وقف و ابتدا در قرآن - قواعد وقف و ابتدا در قرآن نسخه متنی

قواعد وقف و ابتدا در قرآن

مقدمه

بسم اللّه الرحمن الرحيم .

دكتر محمد كاظم شاكر

الحمدللّه رب العالمين وصلى اللّه على سيدنا محمد وآله الطاهرين .

وقـف و ابـتـدا از فنون مهم در قرائت قرآن است , قارى قرآن بايد بتواند جمله ها وعبارتها را از هم بازشناسد, تا بر جاى نيكو وقف كند و از جاى نيكو مجددا قرائت را آغاز كند, ندانستن مواضع وقف و ابـتـدا, سـبـب مـى شـود كه آيات قرآن به طورنادرست تقطيع شده , معانى نادرستى به گوش شـنونده القا شود, على (ع ) درروايتى , رعايت محلهاى وقف در قرآن را يكى از دو ركن اساسى در ترتيل قرآن دانسته اند (1)

عـلـمـاى قرائت در گذشته به اين فن توجه كافى مبذول داشته , به طورى كه بسيارى از قاريان مشهور, از جمله بعضى از قراى سبعه , در اين زمينه داراى تاءليف بوده اند.

نوشته هاى مربوط به وقف و ابتدا را مى توان به چهار دسته تقسيم كرد:

1 ـ كتب مستقل

مـراد از كـتـب مـستقل , كتبى است كه موضوع آنها وقف و ابتداست , دكتر يوسف عبدالرحمن در مـقـدمه اى كه بر كتاب المكتفى , اثر عثمان بن سعيد دانى نوشته ,78 كتاب را نام برده است كه با عـنوان وقف و ابتدا در قرآن به رشته تحريردرآمده است , مشهورترين اين كتب , به ترتيب تاريخى , عبارتند از: الف ) المقاطع والمبادى , از ابوحاتم , سهل بن محمد بن عثمان سجستانى (متوفاى 248 ه ق ).

ب ) الايضاح فى الوقف والابتداء, از محمد بن قاسم بن بشار انبارى (متوفاى328 ه ق ).

پ ) القطع والائتناف , از ابوجعفر احمد بن محمد بن اسماعيل , معروف به ابن نحاس (متوفاى 338 ه ق ).

ت ) المكتفى فى الوقف والاهتداء, از ابوعمرو, عثمان بن سعيد دانى (متوفاى444 ه ق ).

ث ) الاهتداء فى الوقف والابتداء, از دانى .

ج ) المرشد, از حسن بن على بن سعيد عمانى (متوفاى بعد از 500 ه ق ).

چ ) وقوف القرآن , از محمد بن طيفور سجاوندى (متوفاى 560 هق ).

ح ) الايضاح فى الوقف والابتداء, از سجاوندى .

خ ) المقصد لتلخيص ما فى المرشد, از شيخ زكريا انصارى (متوفاى 926 ه ق ).

د) منار الهدى فى الوقف والابتداء, از احمد بن عبدالكريم بن محمد اشمونى , ازاعيان قرن 11.

2 ـ كتب علم قرائت .

بـرخـى در ضـمن كتب مربوط به علم قرائت , به اين بحث پرداخته اند, مانند: ابن جزرى در كتاب النشر فى القرائات العشر, قسطلانى در لطائف الاشارات وسخاوى در جمال القراء و كمال الاقراء.

3 ـ كتب علوم قرآنى .

بـعضى در ضمن مباحث علوم قرآنى , به اين بحث پرداخته اند, مانند: بدرالدين زركشى در البرهان فى علوم القرآن و جلال الدين سيوطى در الاتقان فى علوم القرآن .

4 ـ كتب تجويد.

تـقريبا در همه كتب مربوط به تجويد, به طور مختصر به مساله وقف و ابتدا واقسام آن اشاره شده است , متاءسفانه در كشور ما اين فن شريف قرآنى , موردتوجه لازم قرار نگرفته و تاءليفى مستقل در ايـن زمينه به انجام نرسيده است ,اكنون كه به بركت انقلاب شكوهمند اسلامى , قرائت قرآن كريم به طورروزافزون مورد توجه نوجوانان و جوانان ما قرار گرفته است , شايسته است كه متصديان امر قـرائت , قـاريـان قـرآن را به آموختن فنون مربوط به قرائت و از جمله وقف و ابتدا تشويق كنند, تا قـرائت ريـشـه دار و حرفه اى در كشور رونق گيردنگارنده بعد از چندين بار تدريس وقف و ابتدا, مـنـاسـب ديد كه نتايج تحقيق وتدريس خود را در اختيار دوستداران قرآن و قرائت آن قرار دهد, اميدوارم كه آموزش اين فن در دستور كار مؤسساتى كه به امر آموزش قرآن مى پردازند قرارگيرد, در اينجا توجه مدرسان و دانش پژوهان را به نكات زير جلب مى كنم : 1) اين كتاب جهت آموزش در يك ترم تحصيلى دانشگاهى تدوين شده است ,از آنجا كه معمولا ترم تـحصيلى با يكى دو هفته تعطيلى مواجه مى شود, اين كتاب در پانزده درس تدوين شده , تا امكان تدريس تمام آن باشد.

2) بـه جهت جلوگيرى از حجيم شدن كتاب , از ترجمه اكثر آيات اجتناب كرديم ,انتظار اين است كـه دانـش پـژوهان , خود به قرآن مترجم رجوع كنند, تا با درك معانى آيات , بر كيفيت يادگيرى خود بيفزايند.

3) از آنـجـا كـه سوره هاى آغازين قرآن داراى آيات طولانى است و طبيعتامواضع وقف آنها بيشتر اسـت , لذا مثالها را بيشتر از حزب اول قرآن آورده ايم , ودر پايان ضميمه اى حاوى تجزيه و تركيب كـلـمات حزب اول , همراه با بيان حكم وقف و ابتداى آنها آورده ايم , پيشنهاد مى شود كه مدرسان گـرامـى بـعـد از تـدريـس اقـسام وقف , بخشى از وقت هر جلسه را به تمرين اين آيات بپردازند, تادانش پژوهان در زمينه شناخت عبارتهاى قرآنى , مهارت كافى به دست آورند.

4) سـوره هـاى پـايانى قرآن داراى آياتى كوتاه و با فواصل زياد است , جهت آشنايى دانش پژوهان با نحوه وقف و ابتدا در اين سورها, جهت تمرينات رابيشتر به اين سوره ها معطوف داشته ايم .

5) عـلامـت سـتـاره (*) در بـين آيات , به عنوان نشانه (وقف ) گذاشته شده است , درپايان , ضمن آرزوى توفيق براى همه كسانى كه در جهت تعميق آموزش قرآن تلاش مى كنند, از همه دانشوران و دانش پژوهان علوم قرآنى و به ويژه قرائت قرآن , درخواست مى شود كه معايب كتاب را به نگارنده تذكر دهند و نظرهاى اصلاحى خود را از ما دريغ نفرمايند.

وما توفيقى الا باللّه عليه توكلت واليه انيب .

محمدكاظم شاكر.

15/5/1375.