رسم الخط مصحف نسخه متنی

ناميده است و شرح ذيلى را كه ابن عاشر بر منظومه الخراز نوشته در آخر كتاب قرار داده و آن را «تنبيه الخلاّن الى شرح الاعلان بتكميل مورد الظمآن» نامگذارى كرده است(1).

حركت كتاب نويسى درباره رسم مصحف در اينجا متوقف نشد، بلكه تأليفات ديگرى هم وجود دارد كه خارج از محدوده «العقيله» و «المورد» مى باشد. ابوالعباس احمد بن محمد بن عثمان مراكشى معروف به ابن البناء (متوفى 721 هـ) كتابى نوشته و آن را «عنوان الدليل فى مرسوم خط التنزيل»(2) ناميده است. او اين كتاب را در توجيه مواردى از رسم مصحف نوشته كه با قواعد خط مخالف است(3).

همچنين محمد بن محمود بن محمد بن احمد شيرازى (متوفى حدود 780 هـ) كتاب «كشف الاسرار في رسم مصحف الامصار»(4) را نوشته است و از نام آن چنان به نظر مى رسد كه درباره تعليل و توجيه رسم الخط مصحف است به همان نحوى كه ابوالعباس مراكشى در عنوان الدليل انجام داده است، ولى پس از آنكه به نسخه خطى آن كه به صورت عكسى در اختيار ما بود مراجعه كردم، ديدم كه او در اين كتاب غالبا به توصيف رسم كلمات پرداخته و از آنچه دانى در المقنع آورده است افزونتر نيست، جز اينكه آن را چندين باب كرده و سندهاى روايات گاهى بعضى از خود روايات و را حذف كرده است.

هر يك از زركشى (متوفى 794 هـ) در البرهان(5) و سيوطى (متوفى 911 هـ) در الاتقان(6)و قسطلانى (متوفى 923 هـ) در لطائف الاشارات(7) و دمياطى (متوفى 1117 هـ) در الاتحاف(8) هر كدام فصولى آورده اند كه در آنها قضايا و موضوعات و فروعى را كه در كتابهاى رسم آمده است، ذكر كرده اند(9).

1. شرح مارغنى با هر سه قسم آن در سال 1326 هـ در تونس چاپ شده و اخيرا نيز در قاهره (دارالقرآن 1974) به چاپ رسيده است و شيخ احمد محمد ابوزيتحار از علماى معاصر الازهر شرحى بر مورد الظمان دارد به نام «لطائف البيان فى رسم القرآن شرح مورد الظمآن» و آن يك شرح كلاسيك است كه مناسب دانشجويان معهد القراءات در الازهر مى باشد. جلد اوّل اين كتاب در سال 1969 و جلد دوم آن در سال 1970 در قاهره چاپ شده است.

2. در مجله «الميثاق» از يافتن مجموعه اى از مؤلفات ابوالعباس مراكشى خبر داده شده بود كه از جمله آنها «اعلان الدليل» مى باشد. بنگريد به: مجله الازهر، ج 5، ص 506 شماره رجب 1391 هـ / 1971 م.

3. بنگريد به سيوطى:الاتقان، ج 4، ص 145 و قسطلانى، ج 1، ص 285 و حاجى خليفه، ج 2، ستون 1174.

4. نسخه اى از اين كتاب (28 برگ) در كتابخانه اوقاف در بغداد به شماره (24058 مجاميع) موجود است.

5. ج 1، ص 430ـ376.

6. ج 4، ص 162ـ145 سيوطى در رساله اى كه در خط دارد (ص 56) و در: اتمام الدراية لقرّاء النقايه كه در حاشيه مفتاح العلوم سكاكى چاپ شده است (ط 1، قاهره، المطبعة الادبية 1371 هـ ص 132) اشاره مى كند به اينكه در اين باره فصلى را در التحبير منعقد كرده و آن را به صورتى كه تاكنون نوشته نشده تهذيب كرده و سپس آن را در اوراق جداگانه اى قرار داده و «كبت الاقران فى كتب القرآن» ناميده و در اتمام الدرايه، (مكتب القرآن) آمده كه گمان مى كنم تحريف شده باشد.

7. ج 1، ص 306ـ279.

8. دمياطى (احمد بن محمد): اتحاف فضلاء البشر فى القراءات الاربع عشر» قاهره، 1359 هـ ص 9. دمياطى در آخر هر سوره اى مسائلى از رسم را كه در آن سوره آمده ذكر كرده است.

9. در اينجا دو كتاب قديمى در رسم وجود دارد كه مؤلف آنها شناخته نشده است; نام يكى از آنها «جامع الكلام فى رسم مصحف الامام» است و نسخه هاى خطى متعددى از آن وجود دارد; و ديگرى كتاب «الهجاء» است كه يك نسخه خطى از آن در يكى از كتابخانه هاى تركيه است. ميكروفيلم آن نيز در معهد المخطوطات مى باشد. كتاب دوم در مقايسه با كتاب اوّل اهميت بيشترى دارد چون مؤلف هميشه مصادر خود را ذكر مى كند.