فاطمه (س) در تفاسير اهل سنت - فاطمه (س) در تفاسير اهل سنت نسخه متنی

فاطمه (س) در تفاسير اهل سنت

غلامحسين
 اعرابى

«ايها
النّاس اعلموا انّى فاطمة و ابى محمّدصلى الله عليه وآله
وسلم... لا اقول ما اقول غلطاً و لا افعل شططاً؛ اى مردم! بدانيد: من
فاطمه ام و پدرم محمّدصلى الله عليه وآله وسلم است... گفتار و رفتارم
جز حق نيست.»(1)

سخن
گفتن درباره شخصيت والايى كه مدال «سيدة نساء العالمين»
را از دست آخرين پيامبر الهى گرفته است، كارى بس دشوار مى
نمايد.

شناخت
زواياى شخصيت ملكوتى آن حضرت، از دو جهت مشكل است:

1.ژرفاى شخصيت حضرت فاطمه عليها السلام

طاير
و هم فرو ماند و شهباز خيال عقل حيران ز كمال وى و انديشه
ملول (2)

2.تلاش منفى مخالفان

البته
به رغم همه اين تلاش ها، آن انوار الهى درخشندگى و تشعشع لازم
را در افق معنوى داشته و دارند؛ چرا كه:

«يريدون
ليطفوا نور الله باَفواهم والله متمّ نوره و لو كره الكافرون»(3)

ابن
اثير - از محققان و نويسندگان بنام اهل سنّت - از اوزاعى نقل مى
كند:

از
«واثلة بن الاسقع» شنيدم كه وقتى سر امام حسين عليه
السلام را به شام آوردند، فردى شامى به آن حضرت و پدرش اهانت كرد.
«واثله» از جا برخاست و گفت: سوگند به خدا! همواره على، حسن، حسين و
فاطمه را دوست مى دارم بعد از آنكه از پيامبر خدا، در روزى كه
در خانه «امّ سلمه» ملاقاتش كردم، اين جريان را مشاهده كردم كه حسن
آمد و پيامبر او را بر ران راست خود نشاند و حسين آمد، حضرت وى
را بر ران چپ خود قرارداد و هردو را بوسيد؛ سپس فاطمه آمد، پيامبر او
را در مقابل خود نشانيد، آنگاه على را دعوت كرد و اين آيه
را خواند: «انّما يريد الله ليذهب عنكم الرّجس اهل البيت
و يطهّركم تطهيراً»(4)

ابن
اثير مى گويد:

«اوزاعي»
در باب فضائل، غير از اين حديث، حديث ديگرى
روايت نكرده و همچنين «زهري» نيز جز يك حديث
در باب فضائل، چيز ديگرى نياورده است.

آنگاه
ابن اثير مى گويد:

«كانا
يخافان بنى امية؛ اوزاعى و زهرى از بنى اميه
مى ترسيدند!»(5)

آرى
فضاى رعب انگيزى كه بنى اميه ايجاد كرده بود،
باعث شد راويان و دانشمندان اسلامى نتوانند فضائل اهل بيت عليهم
السلام را انتشار دهند و جايگاه رفيع آنان را بازگو نمايند. اين
عامل باعث گرديد كه بسيارى از فضايل اهل بيت عليهم
السلام و امّ الفضايل، فاطمه زهراعليها السلام بر ما پوشيده
بماند. ليكن از باب «ما لايدرك كلّه لاتترك كلّه» به شمّه اى از
آنچه كه برخى از مفسّران اهل سنّت در فضايل حضرت فاطمه عليها
السلام بدان اشاره كرده اند، مى پردازيم.

در اين
مورد به سخنان سه مفسّر بزرگ؛ يعنى زمخشرى در تفسيركشّاف
و فخر رازى در تفسير كبير و طبرى در تفسير جامع البيان
فى تأويل القرآن بسنده مى كنيم.

مطالبى
را كه اين مفسّران با استفاده از آيات قرآنى درباره فاطمه
زهراعليها السلام و اهل بيت عليهم السلام متذكّر شده اند، مى
توان در قالب چند عنوان نقل كرد:

1.فاطمه عليها السلام، محور اهل بيت عليهم السلام

مسلّم
است كه مراد از «ابناء»، امام حسن و امام حسين عليهما السلام و از
«نساء»،(7) فقط فاطمه زهراعليها السلام و از «انفس»، حضرت على عليه
السلام است. طبرى، رازى و زمخشرى، هرسه در تفاسير خود نقل
كرده اند: وقتى پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم دلايل
خود را در مورد قصّه عيسى عليه السلام بيان داشت و نصاراى
نجران نپذيرفتند و بر عقيده نادرست خود درباره عيسى عليه
السلام اصرار ورزيدند؛ پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم
فرمود: «انّ الله امرنى ان لم تقبلوا الحجّة ان اباهلكم (8)؛ خداوند به من
دستور داده كه اگر حجّت و دليل را نپذيرفتيد، با شما مباهله (9)
كنم.»

پيامبرصلى
الله عليه وآله وسلم در موعد مقرّر با عبايى مشكى از خانه
بيرون آمدند؛ در حالى كه حسين عليه السلام را در بغل
داشتند و دست حسن عليه السلام را گرفته بودند. حضرت فاطمه عليها
السلام در پشت سر پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم و حضرت على
عليه السلام نيز پشت سر فاطمه عليها السلام بودند. پيامبر
به اهل بيت عليهم السلام فرمود:

 هرگاه
كه من دعا كردم، شما آمين بگوييد. در اين حال، اسقف نجران
خطاب به مسيحيان چنين گفت:

«من
چهره هايى را مى بينم كه اگر از خدا بخواهند كوهى
را از جايش بكند، چنين خواهد شد، پس مباهله نكنيد كه هلاك خواهيد
شد و بر روى زمين تا روز قيامت نصرانى باقى نخواهد
ماند.»

نصاراى
نجران از مباهله دست برداشتند و با پيامبرصلى الله عليه وآله
وسلم وارد مذاكرات صلح شدند و شرايط حكومت اسلامى را پذيرفتند.

زمخشرى
در كشّاف از ام المؤمنين عايشه و رازى در تفسير كبير
نقل كرده اند:

هنگامى
كه پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم براى مباهله خارج شد،
عبايى سياه بر دوش داشت، حسن آمد، حضرت او را زير عبا
قرار داد، آنگاه حسين آمد و حضرت عبا را بر روى او نيز پوشاند.
سپس فاطمه و در آخر على عليه السلام آمد. پيامبرصلى الله
عليه وآله وسلم - وقتى كه همه آنان جمع شدند - فرمود: «انّما يريد
الله ليذهب عنكم الرّجس اهل البيت...»(10).

از
مضمون مطالب فوق، استفاده مى شود كه: محور اهل بيت عليهم السلام
فاطمه زهراعليها السلام مى باشد؛ فاطمه و پدرش، فاطمه و فرزندانش و
فاطمه و همسرش.

زمخشرى
مى گويد:

اينكه
«ابناء» و «نساء» را بر «انفس» مقدّم داشت، براى اين است كه مكانت و
منزلت آنان را روشن سازد و اين، قوى ترين دليل بر فضل
اصحاب كساعليهم السلام است.

طبرى
مى گويد:

وقتى
آيه «مباهله» نازل شد، پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم به
دنبال حضرت على، فاطمه، حسن و حسين فرستاد تا به نزد حضرت آيند.

در ذيل
آيه «مودّت»(11) نيز مفسّران اهل سنّت به خوبى، مكانت و منزلت
فاطمه عليها السلام و اهل بيت عليهم السلام را بيان كرده
اند.

زمخشرى
در ذيل آيه «قل لا اسئلكم عليه اجراً الاّ المودّة فى
القربي»، اين روايت را نقل كرده است:

بعد
از نزول اين آيه، گفته شد: اى رسول خدا! چه كسانى قرباى
تو هستند كه ما موظّف به محبّت و مودّت آنان شده ايم؟

حضرت
فرمود: «على و فاطمة و ابناهما.»(12)

فخر
رازى در معرّفى مصداق اين آيه و اهل بيت عليهم
السلام چنين گفته است:

«آل
پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم كسانى اند كه امر آنان به
پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم برگشت مى كند و هركس كه
مآل كارش به پيامبر شديدتر و كامل تر باشد، «آل» محسوب مى شود.
شكّى نيست كه فاطمه، على، حسن و حسين شديدترين
تعلّق و وابستگى را نسبت به پيامبرصلى الله عليه وآله
وسلم داشته اند، پس آنان آل پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم
هستند.»(13)

فخر
رازى براى اثبات وجوب محبّت نسبت به حضرت فاطمه، على، حسن و حسين
عليهم السلام چنين ادامه مى دهد:

وقتى
اين چهارنفر؛ يعني: فاطمه، على، حسن و حسين عليهم
السلام مصداق اهل بيت پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم
هستند، لازم مى آيد كه از عظمت ويژه اى برخوردار باشند. و
بر اين جايگاه رفيع و ويژه چند مطلب دلالت دارد:

1.
همين آيه مودّت «...الاّ المودّة فى القربي».

2.
شكّى نيست كه پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم حضرت
فاطمه عليها السلام را دوست مى داشت و فرمود: «فاطمة بضعة منّى يؤذينى
ما يؤذيها».

3.
نقل متواتر، دلالت مى كند كه حضرت رسول صلى الله عليه وآله
وسلم، على و حسن و حسين عليهم السلام را دوست مى داشت،
وقتى اين مطلب ثابت شد بر امّت اسلامى واجب است مانند پيامبرصلى
الله عليه وآله وسلم اين شخصيت هاى معنوى را دوست
بدارند؛ زيرا قرآن مى فرمايد: «واتّبعوه لعلّكم تهتدون».(14)

در آيه
ديگر آمده است: «فليحذر الذين يخالفون عن امره»(15) و در
آيه ديگر: «قل ان كنتم تحبّون الله فاتّبعونى يحببكم
الله»(16)؛ در آيه اى نيز «لقد كان لكم فى رسول الله اسوة
حسنة»(17).

فخر
رازى در ادامه مى گويد:

دعا
براى آل پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم منصب بزرگى
است و از اين رو در پايان تشهّدِ نماز، براى آل پيامبرصلى
الله عليه وآله وسلم دعا قرار داده شده است: «اللهمّ صلّ على محمّد و
على آل محمّد وارحم محمّداً و آل محمّد.» و اين تعظيم و
بزرگداشت در حقّ هيچ كس غير از آل پيامبر يافت نمى
شود. همه اينها دلالت مى كند كه «محبت آل محمّد» واجب است.(18)

زمخشرى
در تفسير خود، پس از آنكه اثبات مى كند مراد از «قربي» و «آل»،
حضرت فاطمه عليها السلام و همسر و فرزندانش هستند، ادامه مى دهد كه
رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم فرمود:

«من
مات على حبّ آل محمّد مات شهيداً، اَلا و من مات على حبّ آل
محمّد مات مغفوراً له، اَلا و من مات على حبّ آل محمّد مات تائباً، اَلا و
من مات على حبّ آل محمّد مات مؤمناً مستكمل الايمان، اَلا و من مات على
حبّ آل محمّد بشّره ملك الموت بالجنّة، ثمّ منكر و نكير، اَلا و من مات على
حبّ آل محمّد يزف الى الجنّة كما تزف العروس الى بيت
زوجها، اَلا و من مات على حبّ آل محمّد فتح له فى قبره بابان الى
الجنّة، اَلا و من مات على حبّ آل محمّد جعل الله قبره مزار ملائكة الرّحمة،
اَلا و من مات على بغض آل محمّد لم يشمّ رائحة الجنّة».(19)

از
سخنان فخر رازى چنين بر مى آيد كه فاطمه زهراعليها
السلام محور آل البيت عليهم السلام است. وى مى گويد:

«...
و على منهم لانّه كان من اهل بيته بسبب معاشرته بنت النّبى عليه
السلام و ملازمته للنّبى (20)؛ حضرت على عليه السلام به سبب
زندگى و معاشرتش با دختر پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم و
همراه بودنش با پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم از جمله اهل بيت
است.»

2.
فاطمه عليها السلام، مظهر طهارت و عصمت

علاوه
بر روايات زيادى كه از طرق اهل سنّت و شيعه دلالت بر
طهارت و پاكى فاطمه زهراعليها السلام دارد، آيه «تطهير»(21)
محكم ترين دليل بر اين معنا است.

در
مورد آيه تطهير سه نظر وجود دارد:

1.
مراد، همسران پيامبر و فاطمه، على، حسن و حسين عليهم
السلام هستند.

اين
نظر را فخر رازى در تفسير خود ابراز كرده است.

«ثم
انّ الله ترك خطاب المؤنّثات و خاطب بخطاب المذكّرين بقوله: «ليذهب
عنكم الرّجس» ليدخل فيه نساء اهل بيته و رجالهم... و الاولى
ان يقال هم اولاده و ازواجه والحسن و الحسين منهم و على
منهم».(22)

البته
اين نظر را به چند دليل نمى توان پذيرفت؛ زيرا:

اوّلاً:
اگر همسران حضرت هم از جمله اهل بيت بودند، غلبه با زنان بود و تعبير
خطاب به كلمات و ضمائر، مذكّر وجهى نداشت.

ثانياً:
روايات متظافره دلالت بر اختصاص آيه تطهير به حضرت فاطمه عليها
السلام و همسر و فرزندانش دارد. حتّى يك روايت منسوب به پيامبر
كه دلالت بر شمول آيه نسبت به همسران پيامبرصلى الله عليه
وآله وسلم داشته باشد، هم وجود ندارد.

2.
نظر عَكْرمه، مبنى بر اختصاص آيه به همسران پيامبرصلى
الله عليه وآله وسلم.

طبرى
در تفسيرش نقل كرده است:

«كان
عكرمه ينادى فى السّوق: «انّما يريدالله ليذهب
عنكم الرّجس اهل البيت و يطهّركم تطهيراً» قال: نزلت فى
نساء النّبى خاصّة».(23)

اين
نظر هم قابل قبول نيست؛ زيرا:

اوّلاً:
عكرمه، مورد اعتماد فريقين نيست و آنچه گفته، برداشتِ شخصى
اوست؛ نه روايت از رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم.

ثانياً:
بر فرض اينكه روايت هم باشد، توان معارضه با روايات متظافره اى
را كه از طرق شيعه و سنّى نقل شده، ندارد. در اين خصوص رواياتى
كه از طريق اهل سنّت نقل شده، از رواياتى كه از طريق شيعه
نقل شده، بيشتر است.(24)

3.اختصاص آيه تطهير به آل عبا

طبرى
شانزده حديث در ذيل آيه، ذكر مى كند كه دلالت بر همين
معنا دارند. در برخى از آنها تصريح شده كه همسران پيامبرصلى
الله عليه وآله وسلم از جمله آنان نيستند.

آرى
مستفاد از همه اين روايات، اين است كه محور اهل بيت عليهم
السلام و مظهر پاكى و عصمت از گناه، فاطمه، همسر و اولاد آن بزرگوار هستند و
به همين خاطر است كه پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم در جريان
مباهله، فقط اين پنج نفر را براى مباهله به همراه خود مى برد و
احدى از اصحاب يا همسران خود را در اين ميدانِ امتحان -
كه فقط پاكى و صداقت كارساز است - همراه نمى كند.

اينك
براى تيمّن و تبرّك، دو روايت از رواياتى را كه طبرى
در تفسير خود نقل كرده ذكر مى كنيم:

1.
«... عن ابى سعيد الخدرى، قال: قال رسول الله صلى الله عليه
وآله وسلم نزلت هذه الآية فى خمسة فى و فى على رضى
الله عنه و حسن رضى الله عنه و حسين رضى الله عنه، و فاطمة رضى
الله عنها، انّمايريد الله ليذهب عنكم الرّجس اهل البيت و
يطهّركم تطهيراً...»(25)

2.
«... عن امّ سلمه، قالت: لما نزلت هذه الآية: «انّما يريد الله
ليذهب عنكم الرّجس اهل البيت و يطهّركم تطهيراً» دعا رسول
الله صلى الله عليه وآله وسلم علياً و فاطمة و حسناً و حسيناً،
فجلل عليهم كساءً اخيبرياً فقال: اللهمّ هؤلاء اهل بيتى،
اللهمّ اذهب عنهم الرّجس و طهّرهم تطهيراً. قالت امّ سلمه: الستُ منهم؟ قال:
انت الى خير...»(26)

البته
زمخشرى مثل اين روايت را از عايشه نيز نقل كرده
است:

«مِنْ
عائشة رضى الله عنها: انّ رسول الله صلّى الله عليه و سلّم خرج
و عليه مرط مرجل من شعر اسود، فجاءالحسن فادخله، ثمّ جاءالحسين
فادخله، ثمّ فاطمة، ثم على، ثمّ قال:

«انّما
يريد الله ليذهب عنكم الرّجس اهل البيت».(27)

3.فاطمه عليها السلام، مظهرايثار

آلوسى
در تفسير روح المعانى مى گويد: از لطايفى كه
دلالت مى كند بر اينكه اين سوره در مورد فاطمه و همسر و اولادش
نازل شده، اين است كه خداى سبحان در اين سوره، نامى از
حورالعين نبرده و به «ولدانٌ مخلّدين» تصريح كرده است و اين،
به خاطر رعايت حُرمت بتول و نور چشم رسول صلى الله عليه وآله
وسلم فاطمه زهراعليها السلام است.(28)

4.فاطمه عليها السلام، كوثر اعطا شده به پيامبر

«ابن
عبّاس، مقاتل، كلبى و عامّه اهل تفسير گفته اند كه عاص بن وائل همواره
مى گفت: انّ محمّداً ابتر، لا ابن له يقوم مقامه بعده، فاذا مات انقطع
ذكره و استرحتم منه».(29)

سدى
مى گويد: خداوند (در اين سوره) بيان كرده است كه دشمنان پيامبرصلى
الله عليه وآله وسلم ابتر و بى دنباله اند. ما كه مى بينيم
نسل اين كفّار منقطع شده است؛ ولى نسل پيامبرصلى الله عليه
وآله وسلم هر روز، رو به ازدياد و رشد است و اين چنين خواهد بود
تا روز قيامت.(30)

فخر
رازى در ضمن نقل اقوال، قول سوم را چنين بيان كرده است:

«كوثر،
اولاد پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم است؛ چون اين سوره
به عنوان ردّ بر گفتار كسانى نازل شده كه مى گفتند: پيامبر
فرزند ندارد.»

سپس
رازى چنين توضيح مى دهد:

پس
معناى سوره اين است كه خداوند به پيامبرصلى الله عليه
وآله وسلم نسلى عطا مى كند كه در طول زمان باقى خواهند بود.
بنگريد كه چقدر از اهل بيت را كشته اند؛ ولى جهان پر است از
آنان و از بنى اميه احدى كه قابل ذكر باشد باقى نمانده
است. آنگاه بنگر كه در بين اهل بيت چقدر از بزرگان علما وجود داشته
اند، مثل: باقر، صادق، كاظم، رضاعليهم السلام و نفس الزّكيه و امثال
آنان.(31)

پر
واضح است افرادى را كه رازى نام برده و همچنين ساير اولادى
كه از پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم در سراسر جهان و در كشورهاى
مختلف پراكنده اند و به عنوان «سادات» شناخته مى شوند، نسب آنان به كوثر
وجود فاطمه زهراعليها السلام منتهى مى شود.

كوتاه
سخن

در
مورد فاطمه زهراعليها السلام و اهل بيت پيامبرعليهم
السلام چه مى توان گفت؛ جز آنچه آلوسى، اين مفسّر شهيرِ
اهل سنّت، در تفسير خود گفته است:

چه مى
توان گفت جز آنكه: على، مولاى مؤمنان و وصى پيامبرصلى
الله عليه وآله وسلم است. و فاطمه، پاره تن احمد و جزء محمّدى است. و
حسن و حسين، روح و ريحان و سيد جوانان اهل بهشتند.

و در
پايان مى گويد:

«وليس
هذا من الرّفض بل ما سواه عندى هوالغى (32)؛ و اينكه مى
گويم، علامت رافضى بودن نيست؛ بلكه غير اين گفتن، غى
و گمراهى است.»

وآخر
دعوانا ان الحمد لله ربّ العالمين

1.
قسمتى از سخنان حضرت در خطبه اى كه در حضور مهاجرين و انصار در
مسجد پيامبر اسلام(ص) ايراد شد.

2.
شعر از ديوان حقيقى كردستاني.

3.
صف / 8.

4.
احزاب / 33.

5.
اسدالغابه، ج 2، ص 20،ذيل ترجمه امام حسين(ع).

6.
آل عمران / 61.

7.
به نظر مى رسد هرجا كه لفظ «نساء» در قرآن به پيامبر اسلام(ص) منسوب
شده، مراد فاطمه زهرا(س) و ساير زنان منسوب به پيامبر(ص) است؛ چرا كه
از همسران حضرت تعبير به «ازواج» شده است. در آيه 28، 50 و 59 سوره
احزاب چنين آمده است: (يا ايها النبى قل لازواجك ان كنتن
تردن الحيوةالدنيا و زينتها فتعالين امتعكن و اسرحكن
سراحاً جميلاً - و ان كنتن تردن الله و رسوله والدارالاخرة فان الله اعدّ
للمحسنات منكن اجراً عظيماً... يا ايها النبى انا احللنا
لك ازواجك التى اتيت اجورهن... و در سورهّ تحريم، آيه 1:
يا ايها النبى لم تحرم ما احل الله لك تبتغى مرضاة
ازواجك. و در سوره احزاب آيه: النبى اولى بالمؤمنين من
انفسهم و ازواجه امّهاتهم. و در آيه 53... و ماكان لكم ان تؤذوا رسول الله و
لا ان تنكحوا ازواجه من بعده ابداً... و در سوره تحريم، آيه 3: و اذا
اسرّ النبى الى بعض ازواجه حديثاً...) در غير از
آيه مباهله، در مواردى كه لفظ «نساء» آمده و منسوب به پيامبر(ص)
است، مراد اعم از همسران و دختران پيامبر(ص) هستند.

8.
تفسير رازى، ج 8، ص 85، ذيل آيه مباهله.

9.
مباهله از ريشه «بهلة» و به معناى لعن و نفرين كردن است (ر.ك:
تفسير كشّاف، ذيل آيه).

10. اين مطالب را زمخشرى در
كشّاف، ج 1، ص 367، رازى در تفسير كبير، ج 8، ص 85 و طبرى
در جامع البيان،ج 3،ص 297-299ذيل آيه مباهله آورده اند.

11.
شورى / 23.

12.
تفسير كشّاف، ج 4، ص 219 و 220، ذيل آيه.

13.
تفسير كبير، ج 27، ص 166، ذيل آيه مودّت.

14.
اعراف / 158.

15.
نور / 63.

16.
آل عمران / 31.

17.
احزاب / 21.

18.
تفسير كبير، ج 27، ص 166.

19.
تفسير كشّاف، ج 4، ص 220 و 221.

20.
تفسير كبير، ج 25، ص 209، ذيل آيه تطهير.

21.
احزاب / 33.

22 و
23. تفسير طبرى، ج 10، ص 298.

24.
ر.ك: تفسير الميزان، ج 16، ص 311.

25 و
26. تفسيرطبرى، ج 10، ص 296 و 297.

27.
تفسير كشّاف، ج 12، ص 365، ذيل آيه مباهله.

28.
روح المعانى، ج 29، ص 158.

29 و
30. تفسير كبير، ج 32، ص 132 و 133.

31.
«... فانظر كم قتل من اهل البيت، ثم العالم ممتلى منهم... ثم انظر كم
كان فيهم من الاكابر من العلماء كالباقر والصادق والكاظم والرضا(ع) و النفس
الزّكية، و امثالهم» ر.ك: همان، ص 124.

32.
همان.