لطفا منتظر باشید ...
قرآن در نگاه امام صادق عليه السلام
روزى
كه رسول الله (ص) دو وزنه سنگين و دو ميراث گرانبها (قرآن وعترت) را به مردم
معرفى كرد و براى نجات از گمراهى، تمسك به«ثقلين» را توصيه فرمود، اهل بيت
خويش را نيز به عنوان قرآن شناسان خبير معرفى كرد، تا پس از او، امت از ائمه
الهام بگيرند و شاگردى عترت را با افتخار بپذيرند.
صادق
آل محمد(ص)، در باره حبل المتين قرآن و شيوه بهره گيرى ازآن و جايگاه كلام الهى،
سخنان بسيارى دارد كه در اين نوشته به اختصار به برخى از محورهاى تعاليم و
توصيههاى حضرتش اشاره مىكنيم، باشد كه جامعه قرآنى و ولايى ما، از حضرت صادق(ع)
سرمشق بگيرد و از سرچشمه هدايت قرآنى، جان عطشناك خويش را سيراب سازد.
1-
قرآن، تجلىگاه خدا
كلام
الهى، جلوهاى از قدرت و علم و حكمت خداست و آيات قرآن،هريك نشانهاى از عظمت
الهى است. امام صادق(ع) در زمينه جلوه گاه بودن قرآن براى ذات مقدس خدا البته
براى چشمهاى بيدار و دلهاى آگاه مىفرمايد:
"لقد
تجلى الله لخلقه فى كلامه و لكنهم لايبصرون"
خداوند
بر خلق خويش در كلام خودش تجلى كرده است، ولى آنان خدا را نمىبينند.
2-
گنجينه كامل
معارف
قرآن بىپايان است. به تعبير خود قرآن (تبيانا لكل شيء)است، بيانگر هرچيز. هر پند
و حكمت، هر حكم و قانون، هر علم ودانش ريشه در قرآن دارد. حتى براى آگاهى از
سرگذشت پيشينيان و سرنوشت آيندگان و دانشهاى آسمان و زمين بايد به قرآن نگريست و
به كمك اهل بيت عليهم السلام ، از اين منبع و گنجينه كامل بهره گرفت. امام
صادق(ع) مىفرمايد:
«خداوند
بىهمتا و قدرتمند، كتاب خويش را بر شما نازل فرمود واو راستگو و نيكوكار است. در
قرآن، خبر شما و خبر آنان كه پيش از شما بودند و آنان كه پس از شما خواهند آمد،
همچنين خبرآسمان و زمين است...»
و در
سخن ديگرى به جنبه تبيان بودن قرآن چنين اشاره مىفرمايد:
"ان
الله انزل فىالقرآن تبيان كل شىء، حتى و الله ما ترك شيئا يحتاج العباد اليه الا
بينه للناس..."
خداوند
در قرآن، بيان هرچيز را نازل كرده است. به خدا قسم هيچ چيزى را كه بندگان به آن
نيازمندند، فروگذار نكرده و براى مردم بيان فرموده است.
3-
عهدنامه الهى
قرآن،
عهدى استوار ميان خدا و مردم است و آيات اين كتاب، متناين عهدنامه را بيان
مىكند. در عهد نامه بايد نگريست، به آن بايد پاى بند بود، مفاد آن را نبايد زير
پا گذاشت. امام صادق(ع) درباره اين عهدنامه و لزوم تلاوت بخشى از آن در هرروز،
چنينمىفرمايد:
«القرآن
عهدالله الى خلقه، فقد ينبغى للمرء المسلم ان ينظر فىعهده و ان يقراء منه فى كل
يوم خمسين آيه.»
قرآن
عهد خداوند نسبت به بندگان اوست. سزاوار است كه يك انسانمسلمان در اين عهدنامه
الهى بنگرد و هر روز پنجاه آيه از آن رابخواند.
روشن
است كه مرور بر مفاد يك عهدنامه، براى يادآورى از آن قرارداد و رعايت آن در عمل
است. ميثاق خدا با بندگان برشناختن احكام الهى و عبرت گرفتن از حكايات قرآن و عمل
به اوامر او وتدبر در آيات است. جالب است كه امام صادق(ع) وقتى مىخواست قرآن
تلاوت كند، قرآن را كه به دست راست خويش مىگرفت، دعايى مىخواند كه به عهد بودن
قرآن و تعهدات انسان در قبال اين قرار داد،اشاره دارد. مضمون آن دعا چنين است:
«خداوندا!
من عهد و كتاب تو را گشودم. خدايا! نگاهم را در اين كتاب، عبادت قرار بده و
قرائتم را تفكر، و تفكرم را عبرتآموزى. خدايا! مرا از آنان قرار بده كه از مواعظ
تو در اين كتاب، پند مىگيرند و از نافرمانىات پرهيز مىكنند. وقتى كتاب تورا
مىخوانم، بر دل و گوشم مهر مزن و بر ديدگانم پرده ميفكن وقرائت مرا خالى از تدبر
مگردان، بلكه مرا چنان قرار بده كه درآيات و احكامش ژرف بنگرم، دستورهاى دين تو را
بگيرم و عمل كنم و نگاه مرا در اين كتاب، غافلانه و قرائتم را بيهوده و
بىثمرمساز.»
4-آينه
عبرت
درخلال
آيات قرآن، سرگذشت اقوامى از گذشته آمده است. چه نيكان وصالحان كه در سايه ايمان و
عمل و پيروى از حق، سعادتمند شدند،چه عنودان و لجوجان كه با تكذيب انبياء و انكار
خدا و طغيان وفساد، گرفتار عذاب الهى گشتند. قرآن، كتاب قصه و داستان نيست،ولى
سرشار از قصص و حكايات افراد و امتهاست و همه بر اساس درس گرفتن و الهام و عبرت و
پند.
امام
صادق(ع) مىفرمايد:
«عليكم
بالقرآن! فما و جدتم آيه نجا بها من كان قبلكم فاعملوا به، و ما وجدتموه هلك من
كان قبلكم فاجتنبوه.»
برشما
باد قرآن! هر آيهاى را كه يافتيد كه گذشتگان، با عمل به محتواى آن آيه نجات
يافتند، شماهم به آن عمل كنيد و هر آيه را ديديد كه بيانگر هلاكت پيشينيان است،
شماهم از آن (عامل هلاكت) بپرهيزيد.
اين
شيوه برخورد با آيات قرآن، سودمندترين شيوهاى است كه درعمل فردى و اجتماعى
مسلمانان اثر مىگذارد و قرآن هدايتگر قارى مىشود.
5-
احكام جاودانه
دين
خدا و آيات قرآن، حاوى يك سلسله احكام الهى است كه تا دامنه قيامت استمرار مىيابد.
آنچه كه حلال الهى و حرام الهىاست، مشمول مرور زمان نمىشود و حكم خدا در اثر
«جو» يا«شرايط جديد» يا «تمايلات اين و آن» عوض نمىگردد. امام صادق(ع) در تشريح
بعثتهاى سلسله نورانى انبيا، به دوره بعثت رسول خاتم(ص) مىرسد و مىفرمايد: «تا
آن كه محمد(ص) آمد و قرآن و شريعت و راه و روش قرآن را آورد. پس حلال آن تا روز
قيامت حلال است و حرام آن تا روز قيامت حرام مىباشد.»
و در
سخنى ديگر، جريان قرآن را در عصرها و زمانها، همچون جريان شب و
روز و ماه و خورشيد مىداند. با بيان امام صادق(ع) راه برانديشه كسانى كه احكام
خدا را مقطعى و دورهاى مىدانند و عصر حاضر را براى اجراى احكام قرآن مناسب
نمىدانند و قوانين وحى را براى تنظيم امور بشريت امروز و جامعه كنونى كافى
نمىبينند، بسته مىشود.
6-
هميشه زنده و شاداب
غير از
احكام قرآن و حلال و حرام آن كه ابدى است، خود اين كتاب ژرف و فصيح و متين نيز با
گذشت زمان كهنه نمىشود و پيوسته معارف آن براى همه اقشار در همه زمانها درخشندگى
و آموزندگى دارد.
امام
صادق(ع) در حديثى به رمز و راز اين جاودانگى و طراوت هميشگى در كلام خدا اشاره
دارد. مردى از آن حضرت مىپرسد: چرا قرآن با نشر و درس و بررسى، تازه تر و شاداب
تر مىشود و هرگز كهنه نمىشود.؟
امام
صادق(ع) در پاسخ مىفرمايد:
«لان
الله تبارك و تعالى لم يجعله لزمان دون زمان و لا لناس دون ناس فهو فى كل زمان
جديد و عند كل قوم غض الى يوم القيامه.» (8)
براى
اين كه خداى متعال آن را براى زمانى خاص يا مردمى خاص قرار نداده است. از اين رو
قرآن در هر زمان تازه است و نزد هرقومى شاداب است تا روز قيامت.
طراوت
و تازگى قرآن براى همه و هميشه، به خاطر آن است كه معجزه جاويد پيامبر(ص) و كلام
الهى است و در هر عصرى پاسخگوى نيازهاى فكرى، هدايتى و اجتماعى مردم است.
7-
حفظ، آموزش و عمل
گرچه
تلاوت قرآن و حفظ كردن آيات آن ثواب دارد و ارزشمند است، ولى تكليف مسلمانان در
اين حد خلاصه نمىشود. حفظ كردن بايد همراه با عمل باشد و ياد دادن و ياد گرفتن به
قصد اجراى فرمودههاى خداى متعال. حضرت صادق(ع) فرموده است:
«الحافظ
للقرآن، العامل به، مع السفره الكرام البرره »
كسى كه
حافظ قرآن و عمل كننده به آن باشد، همراه با سفيران والامقام و نيكوكار الهى
(فرشتگان مقرب) خواهد بود.
ضرورت
آموختن قرآن نيز در كلام آن حضرت مطرح است. مىفرمايد:
«ينبغى
للمؤمن ان لايموت حتى يتعلم القرآن او يكون فى تعلمه.» (10)
سزاوار
است كه مؤمن نميرد، تا آن كه قرآن را آموخته باشد، يا در حال و مسير فراگرفتن قرآن
باشد.
با اين
حال، پاى بندى به احكام قرآن و عمل به آن در تعبير امام صادق(ع) چنين بيان شده
است:
« واحذر
ان تقع من اقامتك حروفه فىاضاعه حدوده »
بپرهيز
از اين كه در مسير اقامه حروف، به اضاعه حدود بيفتى.
بسيارند
آنان كه در شكل و ظاهر به قرآن مىپردازند و در وراى جلوههاى ظاهرى قرآنى، عمل
به قرآن مطرح نيست. اين گونه برخورد تشريفاتى و مراسمى و شكلى با قرآن، در شان
كلام الهى و منشورآسمانى نيست.
8-ادب
و آداب تلاوت
خواندن
قرآن نيز آدابى دارد، هم آداب ظاهرى همچون مسواك، وضو، ترتيل، صوت خوش، رو به قبله
بودن، حفظ احترام كلام الله و... وهم آداب باطنى و حالتهاى روحى و توجه قلبى و
عنايتبه كلام خداو پيداكردن حالت خشوع و تذكر و تاثير پذيرى ازتلاوت، اين نكات
در كلمات امام صادق(ع) بسيار بيان شده است. به برخى از اينرهنمودها اشاره
مىشود:
امام
صادق(ع) مىفرمايد:
هرگاه
نزد تو قرآن تلاوت مىشود، برتولازم است گوش بدهى و سكوت وتوجه داشته باشى:
«اذا
قرىء عندك القرآن وجب عليك الانصات و الاستماع.»
اين
همان نكته قرآنى است كه در آيه 204 سوره اعراف آمده است:
« و
اذا قرىء القرآن فاستمعوا له و انصتوا »
و در
سخن ديگرى به نقل ازحضرت رسول(ص) مىفرمايد كه: «راه قرآن» را نظيف و پاكيزه
كنيد. مىپرسند: راه قرآن چيست؟
مىفرمايد:
دهان مىپرسند: چگونه؟ مىفرمايد: با مسواك.
در
حديث ديگر، امام صادق(ع) فرموده است:
كسى كه
قرآن بخواند، ولى قلبش رقت پيدا نكند و در برابر خداوند خاضع نشود و در درون،
حالت حزن و خشيت و هراس نيابد، شان وجايگاه والاى خدا را سبك شمرده است. بنگر كه كتاب
پروردگارت را چگونه مىخوانى و با منشورخويش چه برخوردى دارى و اوامر ونواهى آن
را چگونه پاسخ مىدهى و حدود و تكاليف آن را چگونه امتثال و فرمان بردارى
مىكنى؟! در آيههاى وعد و وعيد، درنگ كن، در امثال و مواعظ قرآن انديشه كن. مبادا
اقامه حروف و قرائت ظاهر، تو را در تباه ساختن حدود آن بيندازد!...
تلاوت
با حزن و حالتى اندوهناك كه نشان دهنده تاثر روحى قارى از آيات كلام خداست، ادب
ديگرى از آداب تلاوت است. امام صادق(ع)فرموده است:
«ان
القرآن نزل بالحزن فاقرؤه بالحزن.»
قرآن
با حزن نازل شده است، شما هم، آن را حزين قرائت كنيد.
9-
جوانان و قرآن
انس
با قرآن، دلهاى جوانان را روشن و زندگيهاشان را با صفا مىكند و عامل جذب آنان به
پاكى و راه خدا مىشود.
امام
صادق(ع) مىفرمايد: هرجوان مومنى كه قرآن بخواند، قرآن با گوشت و خون او در
مىآميزد و خداوند او را با فرشتگان بزرگوارهمراه مىسازد و قرآن روز قيامت
نگهدارنده او (از دوزخ) خواهدبود:
«من
قرئى القرآن و هو شاب مؤمن، اختلط القرآن بلحمه و دمه، وجعله الله مع السفره
الكرام البرره و كان القرآن حجيزا عنه يوم القيامه.»
بخصوص،
خانه هايى كه نواى خوش قرآن از حنجرههاى داوودى از آنها به گوش مىرسد و صبح و
شام، جوانان صاحبدل و روشن ضمير، همدم كتاب خدايىاند و لحظات خويش را با انس با
قرآن سپرى مىكنند، مشمول رحمت خدا و هدايت قرآنى مىشوند. اين گونه خانههاى
نورانىاز تلاوت، در آسمانها تابان و فروزان است. امام صادق(ع)مىفرمايد:
خانهاى
كه يك فرد مسلمان در آن قرآن تلاوت مىكند، براى اهل آسمان نورانى ديده مىشود،
همچنان كه مردم دنيا در آسمان ستاره درخشان را مىبينند.
10-
نكته هاى ديگر
همچنان
كه ياد شد، در درياى كلمات حضرت صادق(ع) گهرهاى فراوانى وجود دارد كه در باره قرآن
كريم است. نقل آن ها به طول مىانجامد. عصاره و خلاصهاى از آن مضامين را كه در
برخى روايات ديگر آمده است، تقديم مىكنيم.
امام
صادق(ع)، قرآن را داراى آيات ناسخ و منسوخ و محكم ومتشابه مىداند و بهره گيرى از
قرآن را براى كسانى روا مىشمرد كهبه اين نكات توجه داشته باشند و گرنه گمراه
مىشوند و گمراه مىكنند. وى براى فراگيرى هر حرف از قرآن، پاداش ده حسنه بيان
مىكند و مىفرمايد: قرآنى كه خوانده نمىشود و غبار بر آن مىنشيند، روز
قيامتبه درگاه خدا شكايت مىكند. تلاوت راستين را آن مىداند كه قرآن خوانان،
وقتى به آيات بهشت و جهنم مىرسند، مىايستند و تامل مىكنند. اهل بيت عليهم
السلام را وارثان كتاب خدا و برگزيدگان خلق مىشمرد و از اين خاندان به عنوان
وجهالله،آيات، بينات و حدودالله ياد مىكند و ولايت ائمه را قطب و محورقرآن و همه
كتب آسمانى معرفى مىكند و قرآن را «ثقل اكبر» مىنامد و آن را چراغ هدايت و فروغ
تاريكى و حيات بخش قلب بينا و گشاينده چشم و دل مىشمارد. از ديدگاه آن حضرت،
قرآن«معيار» و ملاك درستى و حقانيت هر حرف و حديث است و مىفرمايد:
هر چه
كه از ما براى شما نقل مىشود، در صورتى كه مخالف با قرآن باشد ما نگفتهايم و
شما نپذيريد. امام اهل بيت پيامبر(ص) را خزانه داران علم الهى و بازگوكنندكان
وحى خدا مىداند و از تفسير به راى نهى مىكند و از آن قارى كه به خاطر خود نمايى
يا كسب درآمد، به قرائت مىپردازد، نكوهش مىكند.
اميد
است كه در سايه رهنمودهاى حضرت صادق عليه السلام، با چشمه وحى الهى آشناتر شويم و
«قرآنى» بينديشيم و «قرآنى» زندگى كنيم.
