كلام جديد را به صورت دقيق و متفق عليه تعريف كنيد فرق علم كلام با كلام جديد چيست؟ مگر مباحث كلام جديد همان مباحث اعتقادي ديني نيست آيا نوعي ازمباحث اعتقادي داريم كه منوط به زمان نشود و كلام قديم و جديد بر آن صدق نكند ودر واقع كلام بي زمان چيست؟

پاسخ :

در گام نخست از اين نكته نبايد غافل شد كه با توجه به رويكرد هاي متفاوت نسبت به كلام جديد ارائه تعريفي متفق عليه كه مورد پذيرش همه نظريه ها باشد امري دشوار مي نمايد، اما مي توان پس از بررسي اين نظريه ها و برگزيدن يكي از آنها تعريفي را ارائه نمود. با توجه به تعدد رويكرد ها نسبت به كلام جديد كه بيان آنها از حوصله اين مقاله خارج است، مي توان آنها را در دو قالب كلي دسته بندي كرد:
1. برخي معتقدند كه كلام جديد تفاوت ماهوي و بنيادين با كلام قديم دارد براي اين كه فضاي تفكر به طور كلي در اين روزگار تغيير كرده و جازميت علمي و فلسفي رخت بربسته است، اثبات عقلي و يقيني عقايد حقه كه هدف كلام سنتي به شمار مي رفت، ناممكن گشته است و در يك كلام سؤال ها و پرسش هاي جديد و روش ها و مباني و مبادي و فضاي ديگري حاكم شده است؛ بنابراين به ناچار بايد به شيوه ديگري از خدا و نبوت و انسان و معاد و وحي سخن گفته شود.
اين رويكرد گرفتار نوعي سنت ستيزي و اسير تحولات غربي شده است و با متاثر شدن از فلسفه نقادي كانت و نسبيت انگاري جديد و مباني هرمنوتيكي هايدگر و گادامر، تلقي خاصي از وحي و كلام پيدا كرده است.[1]
2. در مقابل، رويكردهاي متعددي وجود دارد كه تفاوت ميان كلام جديد و قديم را جوهري نمي دانند اما برخي تجدد و نوشدن را وصف متكلمان دانسته و معتقدند به جاي تقسيم علم كلام به قديم و جديد بايد متكلمان را به قديم و جديد تقسيم كرد.[2] برخي ديگر تجدد را وصف شبهات و ابزار معرفي مي كنند و گروهي ديگر تجدد را وصف مسايل كلامي دانسته و عده اي جديد بودن را وصف دلايل و يا مؤيدات مي دانند.
مقايسه کلام قديم و جديد
در مقايسه كلام قديم و جديد دو محور كلي يافت مي شود: يكي محور ثبات و ديگري محور تغير و طبعاً كلام جديد بر محور تغير مي چرخد و همراه و همپاي آن تحول مي يابد و در نتيجه تجدد در علم كلام امري است نسبي و در زمانهاي مختلف تحول خواهد يافت ، گرچه معيار تحول آن تغير زماني نيست، بلكه يك رشته اموري است كه در زمان رخ مي دهند پس زمان ظرف تحول و تجدد كلام است و نه معيار و ملاك آن.
الف: محورهاي ثبات در علم كلام
1. موضوع علم كلام كه عبارت است از معتقدات ديني و بازگشت آنها به اعتقاد به وجود خداوند و صفات جمال و جلال اعم از صفات ذاتي و فعلي، تكويني و تشريعي. با تامل و تدبر روشن مي شود كه همه مسايل و مباحث كلامي اعم از قديم و جديد به مطلب فوق باز مي گردند و بحث درباره معجزه، وحي، ضرورت و قلمرو دين، انتظار بشر از دين، شرور، سكولاريسم، پلوراليزم ديني، دين و حقوق بشر، اسلام و حقوق زن و ... در حقيقت بحث درباره عالمانه و حكيمانه بودن دستگاه تكوين و تشريع است كه همگي فعل خداوند متعال است.
2. اهداف و رسالت هاي علم كلام كه سه قلمرو دارد: يكي معرفت جويي كه مربوط به خود متكلم است ديگري تعليم و آموزش و ارشاد و هدايت كه مربوط به افراد ديگر است و سوم تبيين، اثبات، تحكيم و دفاع كه مربوط به عقايد و آموزه هاي ديني است.
3. روشهاي كلي بحث و استدلال كه همان روشهاي منطقي اند.[3]
ب: محورهاي تجدد
گاه تجدد در مسايل به گونه تجدد در نگرشها و رويكردهاي جديد به مسايل پيشين است يعني موضوع يا مساله جديدي مطرح نشده است، بلكه مسئله سابق با نگرش و رويكردي جديد مورد بحث قرار گرفته است مثلاً بحث درباره شرور در گذشته بيشتر از جنبه توحيد و سپس عدل الهي مورد اهتمام بود و اكنون از اين جهت كه معترضان از آن به عنوان يك پا را دوكس در حوزه عقايد ديني ياد مي كنند. به گمان آنان پديده شرور با اعتقاد به قدرت مطلقه و خيرخواه بودن خدا ناسازگار است.
قسم ديگر از تجدد در مسايل اين است كه واقعاً مساله جديدي مطرح شده كه در گذشته نبوده است مانندبحث اسلام و حقوق بشر يا رابطه علم و دين.
2. تجدد در روش
بايد توجه داشت كه روشهاي كلي و منطقي بحث و استدلال ثابتند با اين حال تطبيق آن روشها بر موارد خاص و كاربرد آنها در شرايط مختلف، متفاوت و متغير است فرهنگ امروزي بشر به روشهاي نظري محض چندان اعتنايي ندارد و به استفاده از روش استقراء، تجربه و تمثيل و فايده انديشي در مسايل ديني تمايل بيشتري دارد چنانكه زبده نگر و خلاصه گرا نيز هست.
3. تجدد در زبان
بدون ترديد متكلم نقش واسطه اي ميان وحي ومخاطبان وحي دارد. بدون ترديد تحول در ذهن مخاطبان وحي، مستلزم تحول در زبان متكلم است به همين جهت ممكن است گفته شود كه تجدد در كلام به معناي بيان عصر انديشه هاي ديني است كلام جديد؛ يعني كلام معاصر به معناي هم زباني متكلم با مخاطبان معاصر است كه ذهن و زبان كاملاً نويني يافته اند.[4]
از مطالب ياد شده روشن مي شود كه كلام جديد با كلام قديم تفاوت ماهوي ندارد زيرا تفاوت ماهوي در يك علم درگرو تغيير موضوع يا اغراض و يا روش هاي كلي آن است و اين سه در علم كلام ثابتند البته اگر همه مسايل يك علم يا اكثريت آنها به كلي تغيير كنند قهراً آن علم نو خواهد شد، ولي اين مطلب فرضيه اي بيش نيست و تاكنون در علم كلام جامة عمل نپوشيده است، پس كلام جديد چيزي جز تكامل يافته همان كلام قديم نبوده كه عبارت است «از مجموعه بحث ها و استدلالهايي كه در دفاع از محتويات متون ديني انجام مي گيرد» و تنها برخي تجددها را برتافته است و بسياري از مسايل آن با فلسفه دين اشتراك دارد.
تفاوتهاي كلام قديم و جديد
با توجه به گفتار گذشته قلمرو و حدود تفاوت كلام قديم و جديد روشن شد، اما مي توان تفاوتهاي ديگري را نيز كه بعضاً برآيند تفاوتهاي سابق است را بيان كرد.
الف: توجيه گزاره هاي ديني با توجه به مشكلات عملي
رويكرد متكلمان قديم به مسايل كلامي صرفاً نظري بود و آنان به پي آمدهاي عملي گزاره هاي ديني چندان توجهي نداشتند اما امروزه پاره اي از شهبات كه متوجه باورهاي اعتقادي اخلاقي و حقوقي دين است، ناظر به پي آمدهاي عملي آنهاست؛ في المثل ممكن است در مورد حكمي اخلاقي يا حقوقي (فقهي) اشكال شود كه التزام به اجراي آن در اوضاع و احوال كنوني يا ممكن نيست يا پي آمدهاي ناگواري دربر دارد .
ب) نحوه برخورد با متكلمان اديان ديگر
متكلمان قديم صرفاً در صدد اشكال تراشي براي مخالفان خود بودند اما امروزه متكلمان براي آموختن و كسب نقاط قوت به اديان ديگر نزديك شده و در صدد شناسايي آن اديان برآمده اند زيرا در برهه فعلي اصل دين مورد هجوم خصمانه ملحدان قرار گرفته است.
ج) انتظار از متكلم
انتظاري كه نوعاً در گذشته از متكلمان مي رفت صرفاً دفاع و مناظره بود اما امروزه بيشتر انتظار مي رود كه آنان نسخه اي براي درمان دردهاي صعب العلاجي چون ترس از مرگ و احساس تنهايي و معنا داري زندگي و غيره ارائه دهند[5] نتيجه آنكه كلام قديم و جديد تفاوت ماهوي نداشته، ولي در عين حال يكسري تجددها را در زبان و روش و مسايل كلام جديد مشاهده مي كنيم كه باعث جعل اصطلاح كلام جديد شده است.
با توجه به گفتار سابق روشن مي شود كه مباحث اعتقادي چيزي خارج از علم كلام نبوده و در نتيجه خارج از محدوده كلام قديم و يا جديد نمي باشند و تفاوت اين دو نيز امري ماهوي نبوده بلكه تجدد در محورهاي ياد شده وصف جديد را آفريده است وگرنه فارغ از محورهاي تجدد نفس زمان هيچ گونه دخالتي در تفاوت كلام قديم و جديد ندارد از اين رواست كه سخن پرسشگر محترم كه از كلام بي زمان سؤال كرده اند معناي كامل و دقيقي نخواهد داشت.
معرفي منبع جهت مطالعه بيشتر:
1ـ فرامرز ملكي، احد، هندسه معرفتي كلام جديد، بخش اول و دوم، موسسه فرهنگي دانش و انديشه معاصر، چ1، 1378.[1] . خسروپناه، عبدالحسين،كلام جديد، مركز مطالعات و پژوهش هاي فرهنگي حوزة علميه، چاپ اول، 1379، ص17.
[2] . جوادي آملي، عبدالله، ر.ك: قبسات، سال اول، شماره دوم، ص63.
[3] . رباني گلپايگاني، درآمدي بر علم كلام، قم، دارالفكر، 1378، ص149ـ150.
[4] . اوجبي، علي، كلام جديد، موسسه فرهنگي انديشه معاصر، چاپ اول، 1375، ص110.
[5] . فنايي، ابوالقاسم، درآمدي بر فلسفه دين و كلام جديد، اشراق، چاپ اول، 1375، ص97ـ95.