درباره برزخ، چگونگي حيات برزخي، و فشار قبر توضيح دهيد؟ آيا عذاب قبر روحي است يا جسمي؟ عذاب قبر كساني كه در دريا غرق مي‏شوند يا توسط درندگان از بين مي‏روند چگونه است؟ آيا شهيدان عذاب قبر دارند؟


پاسخ :

انسان با مردن از دنيا منتقل به حيات ديگري ميشود به نام برزخ و روح آدمي به يك بدن لطيفي به نام «مثال» تعلق مي گيرد كه خيلي با بدن مادي در دنيا فرق دارد و تمام صحنه هايي را كه انسان بعد از مرگ تا قيامت در برزخ مشاهده مي كند همه با بدن مثالي است لذا سوال قبر، عذاب قبر و ... همه و همه مربوط به همان بدن مثالي است نه بدن جسماني و آن دسته از روايات كه تصريح به خرد شدن استخوان يا فشارهاي ديگر جسماني كرده است از باب تقريب ذهن و يا تشبيه براي مخاطبان است تا براي ما قدري روشن شود فشار بر بدن مثالي و روح انسان تا چه حدي صورت مي گيرد و گرنه اين چنين نيست كه فشار در همين قبر خاكي بر بدن مادي و جسماني وارد بشود.
واژه "برزخ" در اصل به معني چيزي است كه در ميان دو چيز حايل مي‏شود،سپس هر چيزي كه ميان دو چيز قرار مي‏گيرد برزخ گفته مي‏شود، روي همين جهت به عالمي كه ميان عالم دنيا و عالم آخرت قرار گرفته برزخ گفته مي‏شود(1). آيا وجود عالم برزخ يك پندار و فرض است يا واقعيت دارد؟ برهان عقلي و نقلي، قطعي بودن عالم برزخ را اثبات مي‏كند.
برهان عقلي: دلايل و برهان‏هايي كه تجرد روح را ثابت مي‏كند، وجود عالم برزخ را نيز اثبات مي‏كند، چرا كه برپايه اين دلايل، روح انسان با مرگ بدن فاني نمي‏شود، بلكه روح (كه گوهر مستقلي است)بدون جسم نيز به بقاي خود ادامه مي‏دهد؛ قبول اين سخن مساوي است با قبول عالم برزخ، و تا زماني كه قيامت كبري برپا نگردد، در اين عالم خواهد بود، زيرا مطابق آنچه از نصوص قرآن كريم و روايات متواتر كه از رسول گرامي اسلام‏صلي الله عليه وآله و ائمه اطهارعليهم السلام رسيده است، استفاده مي‏شود كه هيچكس بلافاصله پس از مرگ وارد عالم قيامت كبري نمي‏شود، زيرا قيامت كبري مقارن است با انقلاب‏ها و دگرگوني‏هاي كبري در همه موجودات زميني و آسماني، هنگامي كه قيامت كبري برپا شود هيچ چيزي در وضع خود باقي نمي‏ماند.(2)
دليل نقلي: الف - آيات از قران مجيد دلالت بر وجود عالم برزخ دارد، كه به ذكر يك نمونه بسنده مي‏شود، آنجا كه فرموده: "حتي اذا جاء احدهم الموت قال رب ارجعون لعلي اعمل صالحاً فيما تركت كلاًّ انها كلمة هو قائلها و من ورائهم برزخ الي يؤم يبعثون(3)". تا زماني كه مرگ يكي از آنان (كافران) را فرا رسد، مي‏گويد: پروردگار من، مرا باز گردانيد شايد در آنچه بجا گذاشتم و كوتاهي نمودم عمل صالح انجام دهم. ولي به او مي‏گويند: چنين نيست. اين سخني است كه او به زبان مي‏گويد؛ و اگر باز گردد كارش همچون گذشته است. و پشت سر آنان برزخي است تا روزي كه برانگيخته شود. در اين آيه مباركه "برزخ" به صراحت و روشني ذكر شده است. امام صادق‏عليه السلام در بيان آيه مباركه فرموده: "البرزخ: القبر، و هو الثواب والعقاب بين الدنيا والاخرة"(4) برزخ همان قبر است كه در ميان دنيا و آخرت قرار دارد، كه مؤمنين و نيكوكاران در آنجا در لذت هستند، كافران و بدكاران در عذابند.
ب - روايات: روايات درباره برزخ متواتر است، اينجا بسنده مي‏شود به فرمايش اميرمؤمنان‏عليه السلام كه هنگام مراجعت و بازگشت از جنگ صفين در كنار قبرستاني كه پشت دروازه شهر كوفه بود ايستاد و با ارواح مردگان چنين فرمود:"يا اهل الديار الموحشة،...انتم لنا فرط و نحن لكم تبع لاحق، اما الدور فقد سكنت، و اما الزواج فقد تكحت، و اما الاموال فقد قسمت، هذا الخبر ما عندنا، فما خبر ما عندكم؟(5)" شما بر ما پيش قدم شديد و ما نيز به شما ملحق خواهيم شد، خانه هايتان را ديگران ساكن شدند، همسرانتان به ازدواج ديگران در آمدند، اموالتان تقسيم شد! اينها خبرهائي در نزد ماست، نزد شما چه خبر است؟ آنگاه رو به ياران كرد و فرمود: آگاه باشيد اگر به اينها اجازه‏ي سخن گفتن داده شود به شما خبر مي‏دهند كه بهترين زاد و توشه در سفر آخرت پرهيزگاري است.(6)
حيات برزخي چگونه است؟
اصل وجود عالم برزخ يا برهان عقلي و نقلي به اثبات رسيد، اكنون مهم اين است كه بدانيم حيات عالم برزخ چگونه است؟ و روح انسان بعد از جدا شدنش از بدن، وقتي كه به عالم برزخ منتقل مي‏شود، در آنجا چگونه زيست مي‏كند، آيا به بدن ديگران قرار مي‏گيرد؟ يا مجرد از بدن مي‏باشد؟
آنچه از روايات استفاده مي‏شود اين است كه روح انسان بعد از پايان زندگي اين جهان در اجساد لطيفي قرار مي‏گيرد، كه نه بكلي مجرد است، و نه مادي محض، و چون همانند عالم جسماني است به آن "قالب مثالي" يا "بدن مثالي" مي‏گويند، كه از بسياري از عوارض مادي دنيا بركنار است.(7)
كليني (ره) در روايت معتبر از امام صادق‏عليه السلام نقل مي‏كند كه يكي از يارانش مي‏پرسد عده‏اي معتقدند كه ارواح مؤمنين در چينه دان پرندگان سبز رنگي قرار مي‏گيرند؟ در جواب فرمود"المومن اكرم علي اللّه من ان يجعل روحه في حوصلة طير، ولكن في ابدان كابدانهم"(8) مؤمن گرامي‏تر است نزد خداوند از اين كه روحش در چينه دان پرنده‏ي قرار دهد، بلكه ارواح آنها به بدنهاي شبيه به بدنهاي دنيوي قرار مي‏گيرد.
روح انسان وقتي كه به عالم برزخ منتقل مي‏شود(9)، وارد مرحله‏اي ديگر از حيات مي‏گردد، واقعيت هايي را در دنيا درك نكرده بود، در آنجا به آن آگاه مي‏گردد، و همه چيز را حس مي‏كند، از چيزهايي لذت مي‏برد و از چيزهايي ديگر رنج و عذاب مي‏كشد، لذت و رنج در عالم برزخ مربوط است به نوعي رفتار و اخلاقي،... كه در اين دنيا داشته است، كافران و بدكاران آنجا در عذابند. لذا آرزوي بازگشت به دنيا را دارند تا كارهاي شايسته و... انجام دهد و از عذاب هولناك برزخ نجات يابند، اما هرگز بازگشت ممكن نيست، اين نكته از آيات قرآن مجيد استفاده مي‏شود(10)."
ارواح مومنين و نيكوكاران در عالم برزخ از لذتهاي بهشت (نه بهشت جاويدان) بهره‏مند مي‏گردند و يا ملائكه‏هاي الهي و فرشتگان در گفت و شنود هستند، خداوند مي‏فرمايد: "الذين يتوفاهم الملائكة طيبين يقولون سلام عليكم ادخلوا بما كنتم تعلمون"(11) همانها كه فرشتگان مرگ روحشان را مي‏گيرند در حالي كه پاك و پاكيزه‏اند، به آنها مي‏گويند: سلام بر شما وارد بهشت شويد به خاطر اعمالي كه انجام مي‏داديد.
فشار قبر
در آغاز لازم است كه درباره واژه "قبر" توضيحي داده شود، آيا مقصود از قبر همان قبر خاكي و متعارف است؟ يا منظور چيز ديگري است؟ امام صادق‏عليه السلام فرمود: "البرزخ: القبر،...(12)". عالم برزخ، قبر است؛ ايشان در روايت ديگر فرمودند: "القبر منذحين موته الي يوم القيامة" مقصود از قبر برزخ انسان است كه از لحظه‏ي مرگ تا روز رستاخيز است.(13)
از اين روايت و از رواياتي كه درباره‏ي عذاب الهي قبر وارد شده است(14)، استفاده مي‏گردد كه منظور از قبر عالم برزخ است، نه اين "قبر خاكي". آية اللّه سبحاني مي‏فرمايد: واقعيت قبر همان برزخ است.(15) مرحوم شيخ مفيد فرموده: اثبات عذاب قبر از طريق آيات و اخبار است نه عقل، اخبار ازطريق عامه (اهل سنت) و شيعه درباره عذاب و فشار قبر در حد تواتر است.(16)
محقق طوسي (ره) فرموده: سؤال فرشتگان در قبر و رحمت عذاب براي مومنان و كافران در آن جايگاه از مسلّمات دين است، هر كس به سؤالات فرشتگان پاسخ درست بدهد مشمول رحمت الهي خواهد شد، و هر كس پاسخ نادرست دهد گرفتار عذاب خدواند خواهد شد.(17) تفتازاني گفته است: "والاحاديث في هذا الباب متواتر المعني". آنچه از كتاب انديشمندان استفاده گرديده است كه اخبار و روايات در اين مورد متواتر است كه در اين قسمت به ذكر چند نمونه بسنده مي‏شود.
1. پيامبر گرامي اسلام‏صلي الله عليه وآله فرمود: "القبر روضة من رياض الجنّة اوْ حفرة من حفر النيران" قبر باغي است از باغ‏هاي بهشت، يا گودالي است از گودال‏هاي جهنم، و كان‏صلي الله عليه وآله يقول في آخر صلواته: "اعوذ بك من عذاب القبر." حضرت در آخر نمازش به خداوند عرض كرد: خدايا پناه مي‏برم به تو از عذاب قبر(18).
2. از اميرمومنان‏عليه السلام نقل شده است كه حضرت در نامه‏اي به فرزندش مي‏نويسد: "قبر باغي است از باغ‏هاي بهشت، يا گودالي است از گودال‏هاي جهنم"(19) با توجه به اخبار و مفاد آنها در عذاب قبر جاي ترديد باقي نمي‏ماند و فشار قبر اولين نقطه‏اي از كيفرهاي عالم برزخ است.
3. در حديثي ديگر از پيامبر گرامي‏صلي الله عليه وآله نقل شده است كه حضرت فرمود: "أنه ليس من المؤمن الاّوله ضمّة"(20) هيچ مومني نيست كه فشار قبر نداشته باشد، و آن را كفاره و جبران گناه اسراف نعمت‏هاي الهي مي‏داند كه انجام داده است.(21)
آيا عذاب قبر روحي است يا جسمي؟ و كساني كه در دريا غرق مي‏شوند عذاب قبرشان چگونه است؟
اخبار و رواياتي كه به ما رسيده است دلالت مي‏كند كه عذاب مربوط به روح است، از جمله آن روايات اين است كه امام صادق‏عليه السلام فرمود: ارواح مومنان در خانه‏هايي از بهشتند، از غذاهاي آنجا مي‏خورند و از نوشيدني‏هاي آنجا مي‏نوشند. پيوسته مي‏گويند: پروردگارا قيامت را برپا كن و وعده‏هاي خود را درباره ما محقق ساز، و از ارواح مشركان پرسيدند، فرمود: ارواح مشركان در آتش معذّبند، مي‏گويند: پروردگارا قيامت را برپا مكن و وعده‏هاي خود را درباره ما محقق نساز(22) از متون ديني استفاده مي‏شود كه عذاب قبر مربوط به روح است. حتي اين عذاب‏هاي دنيوي نيز مربوط به روح است، و اگر روح در بدن نباشد شكنجه و آزار قابل درك نيست و بنا بر اين، مُدرِك و چشنده ايي عذاب روح است(23). آنچه تا كنون اثبات شد اين است كه عالم برزخ واقعيت دارد و در حقيقت قبر همان عالم برزخ است، و چشنده و درك كننده عذاب روح است، بنابراين روح انسان يا با مرگ در باغ‏هايي از باغ بهشت قرار مي‏گيرد و يا در گودالي از گودال‏هاي جهنم. در برزخ يا جانش با اين بدن برزخي متنعم است و يا جانش با آن بدن برزخي معذب مي‏شود و... اگر كافر بد انديشي طعمه طوفان دريا شود و در همان دل دريا هم جسدش سرد شود، جانش در آتش است، آتش برزخ، آتشي است كه در درون طوفان دريا زبانه مي‏كشد، خداوند درباره قوم نوح فرموده: "مما خطياتهم اغرقوا فادخلوا نارا"(24) قوم نوح در اثر فساد و تبهكاري ديرين غرق شدند و پس از غرق شدن با آتش سوختند(25) بنابراين در صدق عذاب و فشار قبر نياز نيست كه مرده درون قبر خاكي قرار گيرد. بلكه در هر كجا جان از بدنش جدا گردد اگر اهل عذاب باشد، مورد عذاب قرار مي‏گيرد، حتي رواياتي داريم كه همان دريا، هوا و... قبر او شده و فشار بر او وارد مي‏گردد.(26)
آيا شهداء عذاب قبر دارند؟
شهادت از والاترين مقام است، خداوند درباره شهيد فرموده: "ولا تقولوا يقتل في سبيل اللّه اموات، بل احياء و لكن لا تشعرون"(27) آنها كه در راه خدا كشته مي‏شوند نگوئيد كه مرده‏اند، بلكه آنان زنده‏اند ولي شما نمي‏دانيد، و در جاي ديگر مي‏فرمايد: "و لا تحسبن الذين قتلوا في سبيل اللّه امواتا بل احياء عند ربهم يرزقون"(28) هرگز گمان مبر كساني را كه در راه خدا كشته شدند مردگانند! بلكه آنان زنده‏اند و نزد پروردگارشان روزي داده مي‏شوند. پيامبر گرامي اسلام‏صلي الله عليه وآله فرمودند: "من لقي العدد فصبر حتي يقتل او يغلب لم يفتن في قبره"(29) كسي كه با دشمن روبرو شود و پايداري كند تا كشته شود يا پيروز گردد در قبر خود گرفتار نشود. در حديثي ديگر مي‏فرمايد: درخشش برق شمشيرها بر فراز سر او براي گرفتاري وي كافي است، از عذاب قبر.(30) شهيد خواه بدنش با گلوله‏هاي دشمن سوراخ، سوراخ گردد، و روحش به سرايي جاويدان پرواز كند، يا طعمه امواج دريا گردد و غرق شود و يا توسط كفار و دشمن در آتش دنيايي شربت شهادت بنوشد، روحش در بوستان بهشتي سير مي‏برد و از لذت‏هاي آن بهره‏مند مي‏گردد، و در قبر آسايش و آرامش دارند.(31)
براي مطالعه بيشتر:
1- آية اللّه عبداللّه جوادي آملي، تفسير موضوعي، ج2، تهران: نشر رجاء، چ 1366 2.
2- علي محمد اسدي، حيات پس از مرگ، قم: دفتر تبليغات اسلامي؛ 1362.
3- سيد عبدالحسين دستغيب، برزخ، شيراز: كانون تربيت، 1365.
4- احمد زمرديان، حقيقت روح، تهران: دفتر نشر فرهنگ الامي، چ 1368 1.
5- محمد حسين حسيني تهراني، معادشناسي، ج 1 - 2، تهران: حكمت، 1360.
6- آية اللّه جعفر سبحاني، خداوند و معاد، قم: دفتر تبليغات اسلامي، 1362.
7- آية اللّه ناصر مكارم شيرازي، پيام قرآن، ج 5، قم: مدرسه اميرالمؤمنين
8- علامه محمد حسين طباطبائي، معاد در الميزان، مترجم، محمد تقي مصباح يزدي، قم: نور فاطمه، 1360.
پاورقي ها:
1) راغب اصفهاني، المفردات: ص 43، (دفتر نشر الكتاب).
2) مرتضي مطهري، مقدمه‏اي بر جهان بيني اسلامي‏زندگي جاويد يا حيات اخروي، ص 496، قم: انتشارات صدرا.
3) مؤمنون/ 99 - 100.
4) علامه محمد باقر مجلسي، بحارالانوار، ج 6، ص 218، باب احاول البرزخ، ج 12، ح 3، (لبنان بيروت: دار احياء التراث العربي).
5) نهج البلاغه، كلمات قصار،كلمه 130.
6) حضرت رو به ياران كرد: ثم التفت الي اصحابه فقال: اما لواذن لهم في الكلام لاخبرو كم ان خير الزاد التقوي. همان مدرك.
7) آية اللّه مكارم شيرازي، پيام قرآن:463 5، ج 4، انتشارات مدرسه اميرالمؤمنين‏عليه السلام.
8) علامه محمد باقر مجلسي، بحارالانوار،268 6، باب احوال البرزخ، ح 119 و 124، ص 269؛ ايضاً محمد بن يعقوب كليني، فروع كافي، ج 3، ص 244 باب آخر في ارواح المومنين، ج 1، بيروت: دارالاضواء،1405 هق.
9) آية اللّه جوادي آملي مي‏فرمايد: خداي متعال در برزخ بدن كه مناسب با روح باشد به او مرحمت مي‏كند كه همين شخص دوباره در قيامت كبري به همين بدن اوليش به اذن خداوند تعلق بگيرد و ارتباطي برقرار كند. (تفسير موضوعي، ج 2،ص 507، درس پانزدهم، انتشارات مركز فرهنگي رجاء).
10) مومنون/ 99 - 100.
11) نحل/ 32.
12) علامه محمد باقر مجلسي، بحارالانوار، ج 6، باب احوال البرزخ و...، ص 205، (بيروت: دارالاحياء التراث العربي).
13) بحارالانوار، ج 6، احوال البرزخ و...، حديث 116، (بيروت: دارالاحياء التراث العربي).
14) همان مدرك، علامه محمد باقر مجلسي، بحارالانوار، ج 6، باب احوال البرزخ و...، ص 272، "الحكام في عذاب القبر السمع دون العقل".
15) منشور جاويد، ج 9، ص 239.
16) همان، ص 205 و 272.
17) الاعتقادات: باب 17، ص 37.
18) علامه محمد باقر مجلسي، بحارالانوار، ج 6، باب احوال البرزخ و...، ص 205، (بيروت: دارالاحياء التراث العربي).
19) حضرت فرمود: القبر روضة من رياض الجنة اؤ حفرة من حفر النّيران. همان مدرك، ص 218.
20) همان، ص 221، ح 16 - 19.
21) همان، 261.
22) علامه محمد باقر مجلسي، بحارالانوار، ج 6،باب احوال البرزخ و...، ص 234، حديث 49، (لبنان بيروت: دارالاحياء التراث العربي).
23) محسن قرائتي، اصول عقائد، (مركز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامي)، ص 469.
24) نوح/ 25.
25) آية اللّه جوادي آملي، عبداللّه ج 2، ص 504 - 505، چ1، (تهران: مركز نشر فرهنگي رجاء 1364).
26) ر،ك: كليني، فروع كافي، ج 3، ص 241، (تهران: دارالكتب الاسلامية - بحارالانوار، ح 6، باب احوال البرزخ،...)، ص 266 و 112؛ بيروت: دارالاحياء التراث العربي.
27) بقره/ 154.
28) آل عمران/ 169.
29) محمد محمدي ري شهري، ميزان الحكمة، حميد رضا مشايخي، ج 6، باب شهادت و عذاب قبر قم: دارالحديث، چ1.
30) همان مدرك، "لماسئل عن عدم افتتان الشهيد في القبر؟ قال: كفي ببارقة السيوف علي راسه فتنة".
31) عبداللّه جوادي آملي، تفسير موضوعي، ح 2، ص 503 - 506، مركز نشر فرهنگي رجاء، چ 1364 2، درس 33.