شيطان جزء فرشتگان و مجردات است و بنا به گفته قرآن به جز انسان و جن كه صاحب اختيار مي باشند بقيه صاحب اختيار نيستند، چرا شيطان از فرمان خداوند مبني بر سجده بر آدم ـ عليه السلام ـ سرپيچي كرد در حالي كه از خود اختياري نداشت؟


پاسخ :

در ابتدا به طور خلاصه به اين نكته مي پردازيم كه شيطان يعني چه و كيست؟ و ابليس چه نسبت و رابطه اي با شيطان دارد، آنگاه ببينيم آيا ابليس ملك بوده يا اينكه غير ملك بوده و صاحب اختيار؟
شيطان چيست و كيست؟
شيطان در لغت يعني خبيث و پست و موجودي سركش و متمرد، و از موارد استعمال آن در قرآن نيز بر مي آيد كه شيطان به موجودي كه سعي مي كند دو دستگي ايجاد نمايد و اختلاف و فساد به راه اندازد گفته مي شود، چنانكه مي خوانيم: «شيطان مي خواهد بين شما عداوت ايجاد كند...»[1] و به موجود خاصي اطلاق نشده بلكه حتي به انسانهاي شرور نيز اطلاق گرديده است. آنجا كه مي خوانيم: «اين چنين در برابر هر پيامبري دشمني از شياطين انس و جن قرار داديم...»[2] بنابراين شيطان، اسم عام است، ولي ابليس اسم خاص است براي شيطاني كه تمرّد خدا را نمود و در مقابل آدم ـ عليه السلام ـ سجده نكرد و علت اينكه به او شيطان اطلاق مي شود فساد و شرارتي است كه در او وجود دارد.[3]
ابليس و ملائكه
آيا ابليس از ملائكه بوده است يا نه؟ بعضي گفته اند كه ابليس از جنس ملائكه بوده چون قرآن او را از ملائكه استثناء نموده و فرموده:(... فسجد الملائكه الاّ ابليس) و اين استثناء دليل بر اين است كه ابليس جزو ملائكه بوده، ولي اين قول درست نيست و صحيح اين است كه ابليس از جنس ملائكه نبوده به چند دليل:
1. ملائكه معصومند و قرآن پاكي و عصمت آنها را بيان نموده و فرموده است: آنها (فرشتگان) بندگان شايسته اويند، هرگز در سخن بر او پيشي نمي گيرند، و (پيوسته) به فرمان او عمل مي كنند.»[4] مرحوم علامه طباطبايي (ره) از اين آيه استفاده نموده كه اگر ابليس از جنس فرشتگان بود هرگز چنين عصياني را مرتكب نمي شد.[5]
2. قرآن كريم تصريح نموده كه ابليس از جنس فرشتگان نبوده بلكه از طائفه جن است، چنانكه مي خوانيم: «به ياد آريد زماني را كه به فرشتگان گفتيم: براي آدم سجده كنيد، آنها همگي سجده كردند جز ابليس كه از جن بود و از فرمان پروردگارش بيرون شد».[6]
3. از دلائل واضحي كه مدعاي ما را اثبات مي كند اين است كه قرآن از يك سو مي فرمايد: «و جن را از شعله هاي مختلط و متحرك آتش خلق كرد.»[7] و از سوي ديگر هنگامي كه ابليس از سجده بر آدم سرپيچي كرد منطقش اين بود «من از او بهترم، مرا از آتش آفريده اي و او را از گِل»[8] پس ثابت مي شود كه شيطان همانند ساير جن ها از آتش خلق شده، در حالي كه ملائكه از نورند نه از آتش.
4. قرآن كريم براي ابليس ذريه و فرزندان قائل شده و فرموده است: «آيا او (شيطان) و فرزندانش را به جاي من، اولياي خود انتخاب مي كنيد در حالي كه آنها دشمن شما هستند؟»[9] و حال آن كه فرشتگان ذريّه ندارند.
5. ما رواياتي داريم كه تصريح دارند ابليس از جنس ملائكه نبوده است كه در اينجا به دو روايت اشاره مي نمائيم:
1ـ در كتاب «عيون الاخبار» از امام رضا ـ عليه السلام ـ نقل شده كه فرموده است: «به لطف خداوند متعال فرشتگان همگي معصومند و محفوظ از كفر و زشتيها مي باشند، راوي مي گويد: به امام عرض كردم مگر ابليس فرشته نبود؟ حضرت فرمود: نه او از جن بود آيا سخن خداوند رانشنيده اي كه مي فرمايد: «به ياد آريد زماني كه به فرشتگان گفتيم: براي آدم سجده كنيد، آنها همگي سجده كردند جز ابليس كه از جن بود...»[10]
2ـ در تفسير عياشي از جميل بن درّاج نقل شده كه گفت از امام صادق ـ عليه السلام ـ پرسيدم آيا ابليس از ملائكه بود و يا مأمور بعضي از امور آسماني بوده؟ فرمود: از ملائكه نبود و در آسمان هم مأموريتي نداشت، او از جن بود ولي همراه فرشتگان بود آن چنانكه ملائكه او را از جنس خود مي پنداشتند ولي خداوند مي دانست كه او از آنها نيست....»[11]
پس به خاطر اين که ابليس ساليان سال عبادت کرده بود اگر چه از جن بود ولي در کنار ملائک تولي گرفته بود و لذا خطاب خداوند به ملائکه و استثنا ابليس از ملائک بدين خاطر بوده است نه اين که ابليس از ملائکه باشد بلکه از طائفه جن بوده است.
نتيجه بحث:
از پنج دليل و شاهد فوق نتيجه مي گيريم كه ابليس از جنس ملائكه نبوده بلكه از جن بوده و چون جن بوده مانند ساير اجنه صاحب اختيار بوده و عصيان امر الهي را نموده است. (و كان من الجنّ ففسق عن امر ربّه)كه او (شيطان) از جن بود و از فرمان پروردگارش بيرون شد.[1] . مائده/ 91. «انما يريد الشيطان اَنْ يوقع بينكم العداوة و البعضاء».
[2] . انعام/ 112. «و كذلك جعلنا لكلّ نبي عدواً شياطين الانس و الجنّ».
[3] . مكارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، تهران، دارالكتب الاسلاميه، چاپ حيدري، 1372، ج 1، ص 192ـ191.
[4] . «بل عباد مكرمون لا يسبقونه بالقول و هم بأمر يعملون) انبياء/ 27.
[5] . طباطبايي، سيد محمد حسين، تفسير الميزان، سيد محمد باقر موسوي همداني، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1364، ج 8، ص 26.
[6] . كهف/ 50. «و اذ قلنا للملائكة اسجدوا لِآدم فسجدوا الاّ ابليس كان من الجنّ ففسق عن امر ربّه».
[7] . الرحمن/ 15. «و خلق الجانّ من مارج من نّار».
[8] . اعراف/ 12. «قال اَنا خيرٌ منهُ خلقني من نّار و خَلقْتَهُ من طين».
[9] . كهف/ 50. «افتتّخذونه و ذرّيتَهُ اولياءَ مِن دوني و هم لكُم عدوٌّ بئسَ للظّالمين بدلا».
[10] . عبدالعلي الحويزي، نور الثقلين، قم، مؤسسه اسماعيليان، 1412 هـ ق، ج 3، ص 267.
[11] . همان.