گفته شده مدرسه فيضيه توسط فتحعلي شاه قاجار تأسيس شده است، اگر درست است پس چرا آن را به فيض كاشاني نسبت مي‌دهند؟


پاسخ :

شهر قم از ديرباز مأوي و مأمن شيعيان و مركز علم و حديث و فقه و فقاهت بوده است، چنانكه مقابر و زيارتگاه‌هاي برجاي مانده از گذشته حكايت از اين حقيقت دارد كه اين شهر به خاطر مركزيت تشيع يكي از قطبهاي علمي و مراكز مهم جهان اسلام خصوصاً تشيع به شمار مي‌آيد. مدارس ديني و بناهاي مذهبي ديرپا در اين شهر وجود دارد كه در گذشته در آنها علم فقه، حديث و قرآن و ساير علوم الهي و... تدريس مي‌شد.[1]
هر يك از بزرگان شيعه براي ترويج علوم اقدام به ايجاد مدارس علمي در اين شهر نموده‌اند از جمله مدارس مهم علمي اين شهر كه در دوره صفويه به خاطر حمايت‌هاي سلسله صفويان از مذهب شيعه تأسيس شده مدرسه فيضيه و دارالشفاء است اين دو مدرسه در عصر صفويان در قم تأسيس شده، مدرسه فيضيه قبل از مدرسه دارالشفاء تأسيس شده است و بخاطر حسن همجواري آنها با مرقد مطهر كريمه اهل‌بيت از مزيت خاصي برخوردار شده‌اند و نام حوزه قم را با نام حضرت معصومه (س) در جهان معروف نموده‌اند.
قم از قرون اولية اسلامي مركز شيعيان شده و در اين شهر بزرگاني از اصحاب ائمه زيسته و به ترويج علوم اسلامي پرداخته‌‌اند، بذر علم در اين شهر از ديرباز پاشيده شده اما گسترش عمده آن از دوران صفويان آغاز گشته است. «مدرسة فيضيه» از بناهاي عهد صفويه است كه در جنب صحن كهنه بنا شده به طوري كه نوشته‌اند از بناهاي شاه طهماسب اول است چنانكه بر سر در ايوان جنوبي مدرسه كه به طرف صحن كهنه باز مي‌شود كتبيه آن بنام شاه طهماسب صفوي است. عين عبارت كتيبه اين است قد اتفق بناء هذه العماره الشريفه والعتبه السنيه والسده العليه الفاطميه في زمان دولة سلطان اعاظم السلاطين برهان اكارم خلف الخواقين خليفة الانبياء والمرسلين والائمه الطاهرين المعصومين شيد مباني الشريعه المصطفويه مؤسس اساس المله المرتضويه رافع الويه العدل والاحسان ابوالمظفر شاه طهماسب بهادر خان... بسعاية تعاوة اكابر السادات والنقباء الاشراف الامير شرف الدين اسحق تاج الشرف الموسوي في سنة «934».[2]
بنابر نقل متون معتبر تاريخي بناي اوليه اين مدرسه مربوط به قرن ششم هجري است كه با نام مدرسة آستانه مشهور بوده است. و بعد در زمان صفوي تجديد بنا گرديد و در نيمه نخستين قرن سيزدهم بناي مدرسه فيضيه جايگزين مدرسه آستانه شد.[3]
به طوري كه نوشته‌اند بناي اوليه تا حدود حوض وسط مدرسه بوده و وجه تسميه به فيضيه ‌را نيز چنين گويند كه چندي، محدث حكيم و فقيه عليم عالم رباني مولي محسن فيض كاشاني در اين مدرسه سكونت داشته، اما بناء فعلي مدرسه مربوط به دوره فتحعلي شاه است كه در سنه 1213 و 1214 هجري بنياد شده و بناي سابق را خراب كرده و مدرسه را بزرگ و رفيع نموده‌اند و به طوري كه نوشته‌اند 75 ذرع طول و 50 ذرع عرض است مشتمل بر چهل حجره تحتاني و 4 ايوان رفيع بنيان و غرفات سپهرنشان كه در آن تاريخ دوازده غرفه بود و حوض مربع دوازده ذرع در دوازده ذرع و در جدول آب در طول 12 ذرع و در عرض 3 ذرع حوض‌هاي طرفين را فعلاً پر كرده‌اند.[4]
وجه تسميه اين مدرسه به نام فيضيه شايد به اين خاطر بوده است كه فيض كاشاني مدتي در شهر قم اقامت و در اين مدرسه تدريس مي‌نمود و محل تدريس يا محل اقامت دائمي او بوده است كه بين مردم بنام مدرسه فيض معروف شده چنانكه نام مدارس قديم در بغداد به نام نظاميه كه مؤسس و مروج آنها خواجه نظام الملك بوده است معروف شده، و شايد علت تسميه آن بنام فيضيه هنگامي كه در عصر قاجار تجديد بنا مي‌شد، بنابر پيشنهاد علماي عهد قاجار بوده است كه خواسته‌اند بنام فيض كاشاني بنا شود چنانكه در مقدمه ديوان فيض چنين نوشته‌اند «... مدرسه فيضيه قم نيز بنام او بنياد شده و سالهاست كه از مراكز علمي عالم تشيع است و وي نيز روزگاري در اين دانشگاه اسلامي به تدريس و تعليم علوم عقلي و نقلي اشتغال داشته است.[5] چنانكه روشن است، فيض كاشاني از علماي بزرگ عهد صفويه است كه معاصر با شاه عباس و شاه صفي و شاه سليمان بوده است و او يكي از برجسته‌ترين شاگردان ملاصدراي شيرازي و داماد او بوده،[6] از خاندان فيض علماي بزرگي برخاسته‌اند كه تا امروز به فرهنگ اسلامي خدمت نموده و مي‌نمايند، از جمله آنها مرحوم آيت الله العظمي فيض قمي و دكتر فيض مي‌باشد كه اكنون در دانشگاهها تدريس و اشتغال به خدمات فرهنگي دارد،[7] لذا احتمال دارد كه در عصر قاجار نيز بنابر پيشنهاد نواده‌هاي فيض كه در شهر قم رياست شرعي داشته‌اند اين نام به مدرسه فيضيه نهاده شده است.
معرفي منابع، جهت مطالعه بيشتر:
1ـ گنجينة دانشمندان، نوشته آقاي رازي.
2ـ مدارس ديني شيعه، نوشتة آقاي اصفهاني.[1]. غنيمه، عبدالرحيم، تاريخ دانشگاه‌هاي بزرگ اسلامي، ترجمه كسائي، تهران، چاپ دانشگاه، 1372، ص 9 و محمدي، محمد، زندگينامه حضرت معصومه ـ عليها السلام ـ قم، انتشارات علامه، چاپ چهارم، 1351، ص29 و 26.
[2] . ناصر الشريعه، محمد حسين، تاريخ قم، تهران دارالفكر، چاپ سوم، 1350، ص 155.
[3] . زنده دل، حسن، و دستياران، قم، انتشارات جهانگردان و ايرانگردان، ج اول، 1379، ص 57.
[4] . همان، ص 156.
[5] . كاشاني، فيض، ديوان اشعار، تصحيح محمد پيمان، تهران، سنائي، چاپ چهارم، 1370، ص 13.
[6] . خوانساري، روضات الجنات، قم، اسماعيليان، 1390 هـ . ، ص 18.
[7] . باقري، احمد، خاندان فيض در مقالات و بررسي‌ها، دفتر 67 تهران، دانشگاه 79، سال سي دوم ص 22 ‌ـ 13 و رازي، محمد شريف، گنجينة دانشمندان، تهران، اسلاميه، 1352، ج 1، ص 39.