تفاسیر قرن دهم
الحاشية علي تفسير الكشاف
اثـر ابـوالـمـعـالي محمد صدرالدين ثالث (828 - 903 ق) فرزند غياث الدين منصور اول حسيني دشتكي شيرازي، از فلاسفه و اكابر اماميه. ايـن اثر حواشي و تعليقات دشتكي بر تفسير الكشاف تاليف جاراللّه زمخشري (م 528 ق) مي باشد كه با مذاق فلسفي خويش نگاشته است. نـسخه اي از اين حاشيه در كتابخانه سلطان سليمان خان عثماني در استانبول محفوظ است و در فهرست اين كتابخانه ضبط است. فرزندش امير غياث الدين منصور (م 948 ق) نيز داراي تفسير حاشيه بر كشاف مي باشد. منابع : احياءالداثر من القرن العاشر، 218؛ الذريعة، 6/46؛ مجالس المؤمنين، 2/229.
قراضة النظير و خلاصة التفسير
اثـر شـيخ تقي الدين ابراهيم (840 - 900 يا 905 ق) فرزند علي بن الحسن عاملي كفعمي، جبعي حارئي حائري معروف به كفعمي، از مفسران و محدثان اماميه. تفسير مورد بحث در تلخيص و تنقيح تفسير مجمع البيان لعلوم القرآن شيخ طبرسي (م 548 ق) مي باشد به اختصار و تنقيح بعضي توضيحات مي پرازد. نسخه اي از اين تفسير در كتابخانه مجلس شوراي اسلامي محفوظ است. بـراي كـفـعمي چند اثر ديگر ياد كرده اند: 1) اختصار تفسير علي بن ابراهيم قمي، تلخيصي است روائي از تفسير قمي، كه در يك مجموعه نزد افندي صاحب رياض العلما موجود بوده است. 2) الـواضـحة في شرح سورة الفاتحة، در شرح و بيان سوره فاتحة الكتاب است كه مؤلف آن را جزء منابع كتاب خود البلد الامين (در دعا) قرار داده است. 3) اختصار غريب القرآن سجستاني، تلخيص غريب القرآن سجستاني است. 4) الوجيز في قراءة الكتاب العزيز، نام ديگر آن اللفظ الوجيز است. در قراءآت قرآن و ضبط اعراب آن. 5) اخـتصار زبدة البيان، تلخيص تفسير زبدة البيان انسان الانسان المنتزع من مجمع البيان تاليف شيخ زين الدين عاملي نباطي كه مختصر تفسير مجمع البيان شيخ طبرسي است. 6) اخـتصار جوامع الجامع طبرسي، مختصري است از تفسير جوامع الجامع امين الاسلام طبرسي كه در بعضي موارد افزوده هائي بر آن دارد. 7) تـفـسير سورة الفاتحه، در بيان تفسير و خواص آيات الفاتحة الكتاب است و غير از تاليفات ديگر مؤلف است. مـنـابـع : احياء الداثر من القرن العاشر، 6؛ الاعلام، زركلي، 1/53؛ اعيان الشيعة، 2/184؛ امل المل، 1/28؛ ايـضاح المكنون، 1/192؛ الذريعة، 17/65؛ روضات الجنات، 1/20؛ رياض العلماء، 1/21؛ كشف الـظـنـون، 2/1982؛ مـعـجـم الـدراسات القرآنية، 234؛ معجم المؤلفين، عمر رضا كحاله، 1/65؛ مفسران شيعه، 137.
جامع البيان في تفسير القرآن
اثر معين الدين محمد (832 - 906 ق) فرزند عبدالرحمن بن محمد ايجي شيرازي، از علماي عصر خود. تـفـسـيـر مورد بحث در يك جلد به زبان عربي و شيوه كلامي و ادبي با بهره از روايات و احاديث فريقين سني و شيعه تدوين شده است و آن شامل تمام قرآن از سوره الحمد لغايت سوره الناس در نوع خود بسيار محققانه و از تفسيرهاي معروف قرن دهم هجري مي باشد. چند نسخه خطي از اين تفسير امروزه موجود است از جمله نسخه كتابخانه مدرسه باقريه مشهد و نسخه كتابخانه الخديوية مصر. ايـن تـفـسـيـر نـخـستين بار در لاهور به سال 1879 م به طبع رسيد سپس در حاشيه اكليل في استنباط التنزيل سيوطي در دهلي به سال 1296 ق تجديد چاپ گرديد. مـنـابع : الاعلام، 6/195؛ ايضاح المكنون، 1/303؛ الضوء اللامع، 8/37؛ فهرست كتابخانه الخديوية، 1/159؛ كشف الظنون، 1/452، معجم المطبوعات، 1/500؛ معجم المؤلفين، 10/153.
الواضحة في تفسير الفاتحة
اثـر مـلا مـحـمـد مـعين الدين (م 907 ق) فرزند شرف الدين محمد هروي فراهي معروف به ملا مسكين يا معين مسكين كه در هرات و كنار بقعه خواجه عبداللّه انصاري جنب برادرش نظام الدين محمد به خاك سپرده شده است. تفسير مورد بحث در بيان و تفسير سوره الحمد و به فارسي است. امروزه نسخه هاي متعدد از اين تفسير در دست است. از جمله نسخه اي در كتابخانه جعفريه در مدرسه هندي كربلا. بـراي مـلا مـعين مسكين اثرات ديگري ذكر كرده اند: 1) بحرالدرر، در چند جلد به زبان فارسي و عربي. آنرا در شهر مزار شريف تاليف كرده و آيه يطعمون الطعام علي حبه مسكينا و يتيما و اسيرا را در حـق مـولا امـيـرالـمؤمنين (ع) مي داند و مي گويد: به سنان ملك دنيا گرفت و به سه نان ملك عقبي گرفت مسكين تو، كه نه سنان داري نه سه نان. 2) احسن القصص، كه در تفسير و شرح آيات سوره يوسف است و در 1278 ق در تهران چاپ سنگي و در 1309 ق در لـكنهو كه آن را چاپ نقره كار گويند و بهترين تصحيح آن به كوشش دكتر سيد جعفر سجادي از سوي دانشگاه تهران و سپس مؤسسه اميركبير منتشر شده است. 3) حـدائق الـحـقـايـق في كشف اسرار الدقائق، اين كتاب در چند جلد به زبان فارسي و به شيوه عرفاني و با استناد به اشعار مؤلف و ديگران تدوين گرديده است. نـسـخـه هاي متعددي از اين تفسير در كتابخانه ها موجود است از جمله در كتابخانه آستان قدس رضوي (شماره هاي 1516 و 9843) و در كتابخانه آية اللّه مرعشي. اين كتاب با پيش گفتار دكتر سيد جعفر سجادي و توسط دانشگاه تهران طبع و منتشر گرديده است. مـنـابـع : احـياء الداثر من القرن العاشر، 230؛ تاريخ حبيب السير، 4/340؛ الذريعة، 25/12؛ مزارات هـرات، 2/114؛ مـعجم الدراسات القرآنية، 315؛ مؤلفين كتب چاپي فارسي و عربي، خانبابا مشار، 6/261؛ فهرست نسخه هاي خطي فارسي، منزوي، 1/67؛ مفسران شيعه، 134.
تفسير دواني
(تـفـسـير آيه اسراف)، اثر مولانا جلال الدين محمد (820 - 908 ق) فرزند اسعد دواني، از مشاهير حكماي شيعه. تـفـسـير مورد بحث در شرح و تفسير معضلات چند آيه شريفه از قرآن است كه به شيوه عرفاني و فلسفي تاويل و تفسير گرديده است. دو نسخه خطي از اين اثر در كتابخانه آستان قدس رضوي مي باشد (شماره 1471). نـسـخـه هـاي آستان قدس رضوي اختصاص به تفسير آيه 31 سوره اعراف دارد: يا بني آدم خذوا زيـنـتـكـم عـنـد كل مسجد و كلوا و اشربوا و لا تسرفوا انه لا يحب المسرفين و نسخه كتابخانه جعفريه مدرسه هندي در كربلا شامل تفسير آيات ديگري نيز مي باشد كه اين تفسير مرتب است بر چـنـدين موقف و فصل : مولانا جلال الدين دواني را تفسيرهاي ديگري است : 1) تحفه روحاني، در علم حروف و اسرار آيات و خواص كلمات و بينات قرآن كه با مشرب عرفاني و فلسفي خود اسراري از قرآن را ذكر مي كند. 2) تـفسير قلاقل يا چهار قل، در يك جلد و به زبان عربي و به شيوه كلامي و فلسفي شامل بحث و شـرح چـهـار سـوره قـرآن : قل يا ايها الكافرون، قل هو اللّه احد، قل اعوذ برب الفلق، قل اعوذ برب الناس. 3) تـفسير سورة الاخلاص، اين كتاب در يك جلد به زبان عربي و به شيوه عرفاني و فلسفي سوره اخلاص را مبسوطا شرح كرده و به نام السلطان ناصرالدين ابوالفتح عبدالقادر اتحاف كرده است. نسخه هائي از اين كتاب موجود است از آن جمله در كتابخانه آستان قدس رضوي (شماره 6406) چهار نسخه. مـنـابـع : احـيـاء الداثر من القرن العاشر، 220؛ الاعلام، زركلي، 6/32؛ اعيان الشيعة، 9/122؛ البدر الطالع، 2/130؛ ايضاح المكنون، 1/54؛ الذريعة، 4/331؛ شذرات الذهب في اخبار من ذهب، 8/160؛ الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، سخاوي، 7/133؛ كشف الظنون، 1/39؛ معجم المؤلفين، عمر رضا كحاله، 9/47؛ مفسران شيعة، 135.
تفسير سورة الفاتحة
اثر شيخ صدرالدين (زنده در 908 ق) از مفسران شيعة در عصر خويش. تفسير مورد بحث اختصاص به تفسير سوره فاتحه دارد. پايان فراغت از تاليف در 908 ق بوده است. شيخ آقابزرگ تهراني نسخه اي را كه در كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي محفوظ است معرفي مي نمايد. منابع : الذريعة، 4/340؛ مفسران شيعة، 135.
معدن العرفان في فقه مجمع البيان لعلوم القرآن
اثـر شـيـخ ابـراهـيم (زنده در 909 ق) فرزند حسن وراق، از فقهاي عصر خود، و از طرق اجازات علماي اماميه. تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربي شامل بخشي از آيات قرآن است. مـؤلـف آيـات احـكـام قـرآن را گـردآوري نـموده سپس پس از ذكر آيه به بيان احكام فقهي آيه مي پردازد و داراي مقدمه اي مشتمل بر چند فن است. وي در مـقـدمـه خـود سبب تاليف را چنين بيان كرده است (ثانيها: ان اليات الفقهية لم يفرد لها اصحابنا رضوان اللّه عليهم مجمعا وافيا و لا نصابا شافيا مع انها اعظم الطرق الي الاحكام الفقهية و الالـة الاسـتدلالية علي المسائل الاجتهادية) او نظر دارد به اينكه مفسران اماميه كمتر به تفسير آيات احكام قرآن پرداخته اند و تاليفات مستقل در اين باب كم است لذا مبادرت به تفسير فقه قرآن مجيد نموده است. ذكري از اين تفسير در الذريعة نيامده است. ظـاهـرا نسخه منحصر به فرد مورخه 968 ق از مخطوطات كتابخانه دانشگاه لوس آنجلس آمريكا است. و ضمن مجموعه شماره 1061 در آن كتابخانه موجود است. مـنـابع : اعيان الشيعة، 2/127؛ بحارالانوار، 108/94؛ احياء الداثر من القرن العاشر، 3؛ رياض العلماء، 1/15؛ مستدرك الوسائل، 3/417؛ مجله تراثنا، شماره 2؛ سال 4، 1409 ق.
جواهر التفسير
اثـر مـولي كمال الدين حسين (م 910 ق) فرزند علي بيهقي سبزواري مشهور به واعظ كاشفي، از حكما و شعراء مفسران شيعه. اين اثر به نام تفسير العروس و تفسير الزهراوين (يعني دو سوره بقره و آل عمران) نيز شهرت دارد كه همگي متحد هستند.








مـفـسـر آن را بـه امر وزير امير نظام الدين علي شيرنوائي جعتائي وزير سلطان حسين ميرزا بايقرا تاليف نموده است. تـفسير در ديباچه تفسير ديگرش موسوم به مواهب عليه مي گويد كه مي خواسته اين تفسير را در چهار جلد تاليف نمايد و موفق به پاك نويس مجلد اول گرديده است ولي باقي هنوز پيش نويس و غير مرتب مي باشد و عمرش به تكميل آن وفا نكرد و اين اثر تا تفسير آيه 84 سوره نساء را دربردارد. مفسر مقدمه خويش را در چهار اصل كه شامل بيست و دو عنوان است مرتب كرده است و به فنون متعلق به تفسير قرآن و بيان فضيلت انواع علوم قرآن مي پردازد. اصل اول) در فضائل قرآن و اسامي آن و مباحث حدوث و قدم و سماع در چهار عنوان. اصل دوم) در بيان جامعيت قرآن و چگونگي انشعاب علوم از آن در پنج عنوان. اصل سوم) در ذكر الفاظي كه ميان مفسرين متداول است در هشت عنوان. اصل چهارم) در بيان مطالب متفرقه كه شناختن آن لازم است در شش عنوان. سـپـس بـه تـفـسير بسمله و سوره فاتحه پرداخته و بعد تفسير سوره بقره و آل عمران را به پايان رسانده و در و در شرح آيه 84 از سوره نساء متوقف مانده است. امـروزه نـسـخه هاي متعدد از اين تفسير در دست است از جمله شش نسخه در كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي. نسخه هاي نفيس ديگري در كتابخانه مدرسه سپهسالار (شماره 1948 به بعد) موجود است. تفسيرهاي ديگري براي واعظ كاشفي نقل كرده اند بدين قرار: 1) تفسير سوره يوسف، كه در شصت مجلس آن را براي اصحاب خود املاء كرده است كه نتيجه آن را جامع الستين گويند. تفسيري است عرفاني و ادبي و اخلاقي با استشهاد از قصص و حكايات لطيفه و اشعار فارسي زيبا و شيرين قدما. نـسـخـه هـايـي از آن در دست است از جمله در كتابخانه مدرسه سپهسالار (شماره 2001) و در كـتابخانه مجلس (شماره 12722)، 2) مختصر التفاسير: مختصر جواهر التفسير لتحفة الامير در بيست هزار بيت كه نسخه اي از آن در كتابخانه كوپرلي زاده در استانبول موجود است. 3) الـمـواهـب العلية، مختصر جواهر التفسير تاليف فوق الذكر كه به همان سبك تدوين كرده و به وزير عليشير نوائي اهداء كرده است. نـسـخـه هـائي از آن موجود است كه 20 نسخه در كتابخانه آستان قدس رضوي و در 1317 ش در تهران چاپ شده است. مـنابع : احياءالداثر من القرن العاشر، 69؛ الذريعة 5/265؛ ريحانة الادب، 5/29؛ فهرست كتب خطي كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي، 1/466؛ مزارات هرات، 2/115؛ مفسران شيعه، 127؛ مؤلفين كتب چاپي فارسي عربي، خانبابا مشار، 2/810.
منتخب ترجمان القرآن
اثر عادل (م ح 915 ق) فرزند علي بن عادل حافظ خراساني، از علماي شيعه اديب و شاعر. تـفـسـيـر مـورد بحث در يك جلد به زبان فارسي و شيوه ادبي اصل اين تفسير از علامه مير سيد شريف علي جرجاني (740 - 816 ق) كه آن را به ترتيب سوره هاي قرآن كريم تنظيم نموده است مـي بـاشـد سـپس عادل خراساني سبك و تنظم آن را تغيير داده است و به ترتيب حروف الفبائي درآورده و تـنـظـيـم كرده است سپس مقدمه خود را با حذف بسمله و خطبه الحمد جرجاني به مقدمه او افزوده است. نسخه مورخه سال 1101 ق در دانشگاه تهران موجود است.
ايـن تـفسير نخست در سال 1313 ق در تبريز چاپ سنگي گرديد سپس در سال 1330 ق تجديد چـاپ گـشـت و در سال 1333 ش با مقدمه آقاي دكتر محمد دبير سياقي تجديد طبع گرديده است. مـنـابـع : مـنـتـخـب ترجمان القرآن، چاپي ؛ احياء الداثر من القرن العاشر، 116؛ الذريعة، 22/384؛ فهرست دانشگاه، 3/5352.
تفسير شبستري
اثر شيخ برهان الدين ابراهيم (شهيد در 915 يا 917 ق) فرزند حسن شبستري نقشبندي ملقب به سيبويه ثاني، از علماي نحو و صرف و لغت و اديب شاعر. وي ايراني تبار و از مردم شبستر آذربايجان است و به جهت تشيعش به قتل رسيد. اشـعـار بـسـياري در مدح و ثناء و ولايت اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب (ع) دارد كه تشيع او را مـي رساند از جمله اين بيت در (التائيه) او موسوم به (نهاية البهجة) در نظم الكافيه و قد حذف التنوين في مثل قولنا شفيعي حسين بن علي فتمت تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربي و شيوه عرفاني شامل بخشي از قرآن كريم است كه تا پايان سوره يوسف نگاشته شده و اين آخرين اثر مؤلف است كه ناتمام به شهادت رسيده است. شـيـخ نجم الدين الغزي در الكواكب السائرة باعيان المئة العاشرة به شرح حال وي پرداخته او را از فـضـلاء عـصر خود مي خواند كه داراي مصنفات در صرف و نحو و صاحب قصيده تائيه در نحو كه بـي نـظير است ذكر كرده سپس تفسير قرآن كريم او را ياد كرده و تصريح نموده است كه تا سوره يوسف نگاشته و بعد شهادت او را بدست خوارج در ارزنجان كه همان تصحيف آذربايجان باشد ذكر نموده است. نـسـخه اي از اين تفسير در كتابخانه شيخ محمد صالح برغاني در كربلا موجود است و نسخه هاي ديگر در كتابخانه تركيه. مـنـابـع : اعـيـان الشيعة، 2/127؛ الاعلام، 1/35؛ ايضاح المكنون، 1/308؛ الذريعة، 3/201؛ شذرات الـذهـب، 8/68؛ كـشـف الـظـنـون، 1/208؛ الكواكب السائرة باعيان المئة العاشرة، 1/110؛ معجم المؤلفين، 1/22.
قصص الانبياء
از شيخ عبداللطيف (زنده در 917 ق) فرزند شيخ شمس الدين علي واعظ بيرجندي، از متكلمين و مفسرين شيعه در قرن دهم هجري (دايرة المعارف تشيع، 3/569). تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان فارسي و شيوه كلامي و داستاني شامل بخشي از قرآن كريم مرتب بر مقدمه و چند باب. مـؤلـف آيـات داسـتـانـهـاي پـيغمبران را گردآوري نموده سپس با بهره از روايات و اخبار ائمه معصومين (ع) به تفسير و شرح مي پردازد. نـسـخه هاي متعددي از اين تفسير موجود است كهنترين آنها مورخه 947 ق در كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي (شماره 6833) موجود است. مـنـابـع : الذريعة، 17/103؛ فهرست الفبائي و خطي فارسي كتب خطي آستان قدس، 445، 513؛ احياءالداثر من القرن العاشر، 135.
تفسير تستري
اثر سيد ضياءالدين يا جمال الدين نوراللّه (م ح 925 ق) فرزند سيد شمس الدين محمد شاه حسيني مرعشي تستري، از علماي شيعه جد قاضي نوراللّه شوشتري (شهيد 1019 ق). تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربي و شيوه روائي و كلامي شامل آيه 34 سوره بقره (و اذ قلنا للملائكة اسجدوا لدم فسجدوا الا ابليس ابي و استكبر و كان من الكافرين) كه به طور مبسوط به تفسير و بيان اين آيه پرداخته است. و نـسـخـه ايـن تـفسير از مخطوطات كتابخانه قاضي نوراللّه شوشتري موجود بوده و در مجالس الـمؤمنين مي نويسد (كه آن را به التماس يكي از اعيان آن ديار تاليف نموده و در آنجا بسياري از حقايق و دقايق درج فرموده). منابع : احياء الداثر من القرن العاشر، 270؛ الذريعة، 4/323؛ مجالس المؤمنين، 1/519.
الدرالنظيم في خواص القرآن العظيم
تـرجمه و نگارش شيخ احمد (زنده در 926 ق) فرزند حاج محمد سكاكي طبسي، از علماي عصر صفويه. ايـن اثر ترجمه و نگارش بر مبناي تفسير عربي از ابوالسعادات عفيف الدين عبداللّه يافعي تميمي (668 - 768 ق) از عـرفـاء و صـوفـيـه كـه به تفسير الدرالنظيم في فضائل القرآن و الذكر الحكيم معروف است. شيخ احمد سكاكي (در 926 ق) عربي آن را به فارسي ترجمه نموده و چندين مقدمه و ديباچه بر آن افـزوده اسـت و در مـقدمه مي نويسد كه آن را به خواهش جمعي از بزرگان به فارسي ترجمه كرده است. چند نسخه نفيس از اين ترجمه در دست است. از جمله نسخه مورخه 930 ق عصر مؤلف از كتب خطي كتابخانه كاتب اين سطور در كربلاست. نـسـخـه ديـگـر كـهـن بدون تاريخ كه در كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي (شماره 8654) محفوظ است. مـنـابع : الذريعة، 4/101؛ فهرست الفبائي كتب خطي كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي، 245؛ معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية، 67؛ احياءالداثر من القرن العاشر، 13.
شرح الدر النظيم في خواص القرآن العظيم
اثر شيخ نظام الدين عبدالعلي (م 932 يا 934 ق) فرزند محمد بيرجندي، از علماي اعلام، حكيم و منجم. اسـماعيل پاشا بغدادي به غلط وي را از علماي حنفي ذكر نموده و خيرالدين زركلي نيز به تبع از بغدادي وي را حنفي مذهب مي خواند. حال آنكه مفسر از علماي شيعه در عصر صفوي بوده و آثار بسياري از خود باقي گذاشته است. قسمتي از مؤلفات و مصنفات وي در كتابخانه آستان قدس رضوي محفوظ است. آقابزرگ تهراني، در طبقات اعلام الشيعه به شرح حال وي پرداخته و مؤلفات وي را در الذريعه ياد كرده است (- بيرجندي). تـفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربي شرحي است مزجي بر تفسير الدر النظيم في فضائل القرآن و الذكر الحكيم كه متن از ابوالسعادات عفيف الدين عبداللّه يافعي تميمي (668 - 768 ق) است. بيرجندي به شرح الدرالنظيم يافعي پرداخته و متعرض خواص سوره ها نيز مي گردد. در سـوره الاعراف، آيه 180 (و اللّه الاسماء الحسني) به تفصيل اسماء و صفات خداوند را ياد كرده است. نسخه اي از اين تفسير نزد شيخ احمد سكاكي طبسي بوده كه در ترجمه خود از آن نقل مي نمايد. و نسخه مورخه 1053 ق در كتابخانه كاتب ابن سطور در كربلا محفوظ است. منابع : احياء الداثر من القرن العاشر، 125؛ الاعلام، زركلي، 4/30؛ الذريعة، 13/245؛ كشف الظنون، 1/41؛ كـتـبـخانه جور ليلي علي پاشا، 25؛ معجم المؤلفين، عمر رضا كحاله، 5/266؛ نور عثمانيه كتبخانه، 171؛ فهرست الفبائي كتب خطي كتابخانه مركزي آستانه قدس، 16.








جامع الفوائد و دافع المعاند
اثر شيخ علم (زنده در 937 ق) فرزند سيف بن منصور نجفي حلي، از محدثين و فضلاي اماميه. ايـن تـفـسـيـر تـلـخيص و انتخابي است از تفسير تاويل اليات الباهرة في العترة الطاهرة اثر سيد شرف الدين علي حسيني استرآبادي كه به ترتيب سوره هاي قرآن كريم است. ايـن اثـر از منابع علامه مجلسي در مجلد اول بحارالانوار بوده و امروزه نسخه خط مؤلف در نجف اشرف از مخطوطات كتابخانه مولي محمد علي خوانساري و دو نسخه در كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي (شماره 1544) و نسخه كتابخانه سپهسالار (شماره 2005) محفوظ است. مـنابع : احياء الداثر من القرن العاشر، 143؛ الذريعة، 5/66، 18/149؛ رياض العلماء، 3/321؛ فهرست الفبائي كتب خطي كتابخانه آستان قدس رضوي، 473؛ مفسران شيعه، 136. تـفـسـير ديگري كه به نام فتح نامه موسوم گرديده از ابن همام در كليات فوق ذكر گرديده كه مؤلف در آن سوره الفتح را طي 1350 بيت شعر تاويل و تفسير نموده است. مـنـابـع : الـذريـعة، 18/128؛ فهرست دانشگاه تهران، 10/1524، 1525؛ فهرست نسخه هاي خطي فارسي، 1/49، 52.
روضة القلوب
مفسر ابن همام (زنده در 940 ق) از عرفا و شعراي شيعه. تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان فارسي و شيوه عرفاني شامل سوره ياسين كه مفسر در 206 بيت آيات سوره ياسين را نظما تفسير نموده است. نـسـخـه اين تفسير ضمن كليات او شامل شرح حديث ما الحقيقه، حكايت آل عبا، روضة القلوب (هـمين تفسير)، هداية العارفين، اسرار دل، مثنوي شهادتنامه، تحفة الملوك، مصابيح الهدي، فتح نامه، ترجمه اربعين مير سيد علي در كتابخانه دانشگاه تهران (شماره 2654 ق) موجود است.
تاويل آيات الظاهره في فضائل العترة الطاهرة
اثر سيد شرف الدين علي حسيني استرآبادي نجفي (م ب 940 ق)، از علماء و فقهاي شيعه در قرن دهم هجري. ايـن تـفـسير در بيان و شرح آيات وارده در فضائل خاندان عصمت و نبوت (ع) است كه از اخبار و احاديث وارده از طريق فريقين عامه و خاصه بدست رسيده است. مـفـسـر از كـتاب كنزالفوائد كراچكي (م 449 ق) و كتاب ما نزل من القرآن في اهل بيت عليهم الـسـلام، تـالـيـف ابن الحجام و كتاب كشف الغمه اربلي و مصنفات علامه حلي و ساير كتب نقل مي نمايد. اين تفسير از منابع علامه مجلسي در بحارالانوار مي باشد و توسط شيخ علم منصور نجفي، خلاصه كرده است كه آن را جوامع الفوائد و دافع المعاند ناميده است. امروزه از تفسير مورد بحث شش نسخه در كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي (شماره 1449) موجود است. ايـن اثـر بـه تـحـقـيـق حسين استاد ولي، در 1409 ق از دفتر انتشارات اسلامي وابسته به جامعه مدرسين قم انتشار يافته است. مـنـابـع : احـياء الداثر من القرن العاشر، 145؛ امل المل، 2/131؛ الذريعة، 3/304؛ روضات الجنات، 4/27؛ ريـاض الـعـلماء، 4/66؛ فهرست الفبائي كتب خطي كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي، 101، 1/418؛ مـعـجم رجال الفكر و الادب في النجف، 30؛ معجم الدراسات القرآنية، 48؛ مفسران شيعه، 136؛ هدية العارفين، 1/845.
ترجمة الخواص
(تـفـسير زواري)، اثر ابوالحسن علي (زنده در 947 ق) فرزند حسن زواري، از مفسران و علماي اماميه. تفسير مورد بحث در دو ملجد بزرگ به شيوه روائي تاليف شده است. نام آن ترجمة الخواص است ولي به اسم تفسير زواري نيز مشهور مي باشد. زواري در بـيـان گفتار خويش و تفسير آيات قرآن از اخبار و روايات وارده از ائمه اطهار (ع) نقل نموده و به شرح فضائل خاندان عصمت و نبوت (ع) مي پردازد. انجام اثر، اين دوبيتي سروده مؤلف است : اين نافه رقم نمود بر لوح بيان كشاف دقايق معاني نهان از فـضل اله چون به اتمام رسيد تاريخ وي از (فضل اله) است عيان (947 ق) امروزه هفت نسخه از ايـن كتاب در كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي (شماره هاي 1217 تا 1220) و دو نسخه در مـجـلس شوري (شماره هاي 14338 و 14817) و نسخه مورخه 1020 ق در كتابخانه بشير آغا در استانبول محفوظ است. تفسير ديگري به نام مجمع الهدي يا قصص الانبياء به ابوالحسن زواري نسبت مي دهند كه در يك جلد و به زبان فارسي و به شيوه كلامي و قصه اي در مورد داستانهاي پيامبران و امامان (ع) از آيات قرآن جمع آوري كرده و به شرح آيات پرداخته است. صـاحـب الذريعة درباره اين كتاب مي نويسد: كبير حسن الفوائد آقاي منزوي يك نسخه از اين تفسير را در كتابخانه آكسفورد (شماره 598) ياد كرده است. مـنـابع : احياء الداثر من القرن العاشر، 152؛ الذريعة، 4/100؛ فهرست كتب خطي كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي، 123، 1/423؛ اعيان الشيعة، 8/318.
تفسير دشتكي
اثـر غياث الدين منصور ثاني (م 948 ق) فرزند صدرالدين محمد ثالث دشتكي شيرازي معروف به غياث الحكماء. ايـن تـفـسـيـر در شرح و بيان بعضي از آيات قرآن است كه دشتكي آنها را انتخاب و با آراء فلسفي خويش شرح كرده است. نسخه اي از اين تفسير در كتابخانه جعفريه مدرسه هندي در كربلا موجود است. شـيخ آقابزرگ تهراني در الذريعة به نسخه ديگري در كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي اشاره دارد. و احتمال اتحاد آن را با تفسير ديگر مفسر يعني تفسير سوره هل اتي داده است. غياث الحكما دشتكي اثرهاي ديگري نيز دارد: 1) حاشيه بر تفسير كشاف، كه حواشي و تعليقاتي بر تفسير جاراللّه زمخشري است و قاضي نوراللّه شوشتري به آن اشاره كرده است. نـسخه اي از اين اثر در مجموعه شماره 13708 از موقوفات ابن خاتون در كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي محفوظ است. 2) تـفـسير سوره هل اتي، كه آميخته با آراء فلسفي مفسر است و صدرالدين محمد دشتكي فرزند غياث الدين قسمتي از مناجات آخر اين كتاب را در اثر خويش (الذكري) نقل نموده است. مـنـابع : احياء الداثر من القرن العاشر، 354؛ الاعلام، زركلي، 7/304؛ اعيان الشيعة، 10/141؛ ايضاح الـمـكـنون، 1/50؛ الذريعة، 4/296، 6/208؛ فوائد الرضوية، 668؛ مجالس المؤمنين، 2/230؛ معجم الدراسات القرآنية، 93؛ معجم المؤلفين، عمر رضا كحاله، 13/19.
تفسير الهي اردبيلي
اثر مولانا شيخ جمال الدين و يا كمال الدين حسين (م 950 ق) فرزند شرف الدين خواجه عبدالحق معروف به الهي اردبيلي، از علماي عصر صفوي. ايـن تـفـسـيـر در دو مجلد به زبان فارسي مي باشد و ميرزا عبداللّه افندي نسخه خط مؤلف را در اردبيل مشاهده نموده و مي گويد تفسير تمام قرآن كريم مي باشد و مفسر نخستين شخصي است كه در عصر صفويه به تاليف تفسير فارسي و ساير علوم اسلامي پرداخته است. الـهـي اردبـيلي تفسير ديگري بنام تفسير كبير دارد كه به زبان عربي در شرح و بيان سوره فاتحة الكتاب و بعضي از آيات سوره بقره و ناتمام مانده است. مـنـابـع : احـياء الداثر من القرن العاشر، 60؛ تحفه سامي، 49؛ الذريعة الي تصانيف الشيعة، 4/261؛ رياض العلماء، 2/98؛ مفسران شيعه، 136.
تفسير آية الكرسي
اثـر سـيـد مـحمد (زنده در 952 ق) فرزند سيد حسين معروف به فخرالدين حسيني استرآبادي امامي، از فلاسفه و مفسران شيعه در عصر صفوي. ايـن تـفسير در بيان و تفسير آية الكرسي و به فارسي مي باشد كه مفسر آن را به نام شاه طهماسب صفوي نگاشته و در سال 952 ق از تاليف آن فراغت يافته است. نخست به خواص آية الكرسي سپس به بيان توحيد و اثبات واجب مي پردازد. نسخه اي از اين كتاب در كتابخانه شيخ محمد علي بن محمد جعفر قمي در كربلا و نسخه دوم در كـتابخانه علامه محمد حسين قمشي نجفي در نجف موجود بوده و به نظر شيخ آقابزرگ تهراني رسيده است. منابع : الذريعة، 4/330؛ معجم الدراسات القرآنيه عند الشيعة الاماميه، 75؛ احياء الداثر، 179.
الدر الثمين في اسرار الانزع البطين
اثر شيخ تقي الدين (م ح 955 ق) فرزند عبداللّه حلبي، از علماي شيعه. اين تفسير منتخب از كتاب مشارق انوار اليقين و تفسير الدر الثمين شيخ رجب برسي مي باشد كه شامل پانصد آيه از آيات قرآن كريم است كه در فضائل حضرت اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب (ع) و خاندان عصمت و طهارت مي باشد. و نيز مفسر قوائد ديگري به آن افزوده است و نام آن را الدر الثمين في اسرار الانزع البطين نهاده. نسخه اي از اين تفسير را ميرزا عبداللّه افندي در قريه تيمجان گيلان مشاهده كرده است. نـسـخـه اي ديگر مورخه 1010 ق از مخطوطات كتابخانه شيخ محمد سماوي در نجف بوده كه از نظر شيخ آقابزرگ تهراني گذشته است. منابع : احياء الداثر من القرن العاشر، 34؛ الذريعة الي تصانيف الشيعة، 8/65؛ رياض العلماء 2/307.
تفسير آية الكرسي
اثـر شيخ شمس الدين محمد (م 942 يا 957 ق) فرزند احمد خفري حكيم و مفسر محقق، از ائمه فتوي و هيئة و نجوم و شاگرد صدرالدين محمد دشتكي (م 903 ق). تـفـسـير مورد بحث در بيان و شرح و خواص آية الكرسي است كه مفسر با مذاق فلسفي خويش به تفسير آن پرداخته است و آنرا مرتب نموده بر يك مقدمه و دو مقصد و نيز در اول آن سه مطلب را بيان مي نمايد. شـيـخ آقـابزرگ تهراني نسخه مورخه 1093 ق را در كتابخانه شيخ جعفر سلطان العلماء در تهران مشاهده كرده است. مـنابع : تحفه سامي، 49؛ احياء الداثر من القرن العاشر، 217؛ تتميم امل المل، 64؛ الذريعة، 4/331؛ مجالس المؤمنين، 2/233؛ مفسران شيعه، 137.
التكميل الشاف في معاني الكشاف
اثـر شـيخ سراج الدين محمد (م 957 ق) فرزند يحيي معروف به تميمي بصري و بهران زيدي، از علماي زيديه و متكلمين و مفسران يمن.









اين تفسير در شش جلد بزرگ به زبان عربي است. مفسر آن را عمدتا بر مبناي دو تفسير يعني تفسير الكشاف جاراللّه زمخشري (م 538 ق) و تفسير ابن كثير تدوين كرده است. سپس به مناسبت هر آيه از آيات قرآن روايات و احاديثي نقل كرده و نكات و فوائدي بر وفق مشرب زيدي خود بر آن افزوده است. جلد اول مورخه 999 ق (شماره 173) در كتابخانه الجامع الكبير صنعاء موجود است. مـنـابـع : الاعـلام، 7/140؛ ايـضـاح المكنون، 1/269؛ البدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع، 2/278؛ معجم المؤلفين، 12/109؛ مؤلفات الزيدية، 1/323؛ هدية العارفين، 6/243.
تفسير شهيد ثاني
اثـر شـيـخ زين الدين (911 - شهيد 966 ق) فرزند نورالدين علي عاملي معروف به شهيد ثاني، از اركان طائفه جعفريه و اعاظم علماي شيعه. تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربي و شيوه روائي و كلامي است. مـفسر در اين اثر به بيان معني و شرح مبسوط بسمله سپس به تفسير آيه (و السابقون الاولون من المهاجرين و الانصار و الذين اتبعوهم باحسان) پرداخته و در 940 ق از تاليف آن فراغت يافته است. نسخه هاي اين تفسير امروزه در دست مي باشد.
مـنـابع : احياء الداثر من القرن العاشر، 90؛ اعيان الشيعة، 7/143؛ امل المل، 1/92؛ الذريعة، 4/327؛ ريـاض الـعـلماء، 2/365؛ الاعلام، 3/64؛ الكني و الالقاب، 2/381؛ لؤلؤة البحرين، 28؛ معجم رجال الحديث، 7/372.
خواص اليات
اثر شيخ احمد (زنده در 972 ق) فرزند محمد تميمي قزويني، از علماي عصر صفوي. اين تفسير در يك جلد به زبان فارسي و شيوه روائي و كلامي است.
و در پايان تفسير خود نظما به شرح خواص اسماءاللّه تعالي پرداخته است. سال فراغت از تاليف سنه 972 ق مي باشد.
نـسـخـه اي از ايـن كـتـاب نـزد سيد ابوالقاسم رياضي خوانساري در نجف از نظر صاحب الذريعة گذشته است و نسخه اصل در كتابخانه وقفي شيخ محمد صالح قزويني در كربلا موجود است. مـنـابـع : احـياء الداثر من القرن العاشر، 10؛ الذريعة، 7/270؛ معجم الدراسات القرآنيه عند الشيعة الامامية، 152.
تفسير شاهي
(تـفـسـير آيات الاحكام)، اثر امير ابوالفتح (م 976 يا 978 ق) فرزند ميرزا محمد علي معروف به امير محذوم حسيني جرجاني، از فقهاي اماميه. پـدرش امـيـر مخدوم سني مذهب و صاحب كتاب نواقص الروافض بود ولي امير مخدوم به تشيع گرويد. او سبط شمس الدين محمد معروف به سيد شريف جرجاني است.
تـفـسير مورد بحث به زبان فارسي در بيان آيات احكام و فقه قرآن و شامل شرح معاني مفردات و اعراب آيات و نقل احاديث و روايات مرويه از ائمه اطهار (ع) مي باشد. و به امر شاه طهماسب صفوي تاليف گرديده لذا به تفسير شهي شهرت دارد. نـسـخه اي از عصر مؤلف (974 ق) از مخطوطات كتابخانه آستان قدس رضوي (شماره 1252) است، كه نيز اهدائي نادرشاه افشار مي باشد. و دو نسخه ديگر به شماره 1251 و 1253 محفوظ در همان كتابخانه است. ايـن تـفسير در 1380 ق به اهتمام حاج ميرزا ولي اللّه اشراقي سرابي در دو مجلد در تبريز به چاپ رسيده است. مـنـابـع : احـيـاء الداثر من القرن العاشر، 176؛ فهرست كتب خطي كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي، 1/441؛ رياض العلماء، 5/486؛ مفسران شيعه، 121؛ الذريعة، 1/41، 4/277.
منهج الصادقين
اثـر مـولـي فـتح اللّه (م 988 ق) فرزند شكراللّه معروف به ملا فتح اللّه كاشي، از مفسران و علماي شيعي. مفسر از برجستگان علماي دربار شاه طهماسب صفوي بود تاريخ وفات او را 988 ق ضبط كرده اند كـه مـطابق است با كلمه ملاذ الفقهاء و يكي از شعرا ماده تاريخ وفات مفسر را در قطعه اي چنين سروده است : فقها را چو ملاذي بجز آن قدوه نبود بهر تاريخ نوشتند ملاذ الفقهاء تفسير مورد بحث به زبان فارسي در پنج جلد مي باشد كه نسخه مورخه 983 ق از اين كتاب از مخطوطات كتابخانه آستان قدس (شماره 1558) مي باشد. اين تفسير مكررا به چاپ رسيده است. چاپ آخر آن در ده مجلد به تحقيق ابوالحسن شعراني با مقدمه ناشر (اسلاميه) در سالهاي 1340 - 1341 ش بـه شيوه حروفي و مجدد در ده مجلد در تهران به سال 1351 ش به تحقيق علي اكبر غفاري با مقدمه و پاورقي ابوالحسن مرتضوي از سوي همان ناشر تجديد طبع يافته است. مـلا فتح اللّه كاشاني تفسيرهاي ديگري از اين قرار دارد: 1) زبدة التفاسير، به زبان عربي بعد از دو تفسير ديگرش نگاشته و نسخه اي از آن در كتابخانه آستان قدس رضوي (شماره 11223) موجود است. 2) خلاصة المنهج، يا خلاصة منهج الصادقين، در سه جلد كه خلاصه تفسير بزرگ منهج الصادقين و به زبان فارسي نوشته است و اكنون 20 جلد از آن در كتابخانه آستان قدس موجود است. اين كتاب در تهران و تبريز مكررا چاپ شده است كه چاپ اخير آن به تصحيح شادروان ابوالحسن شعراني در 6 مجلد توسط انتشارات اسلاميه انجام و منتشر گرديده است. 3) ترجمه قرآن، كه ترجمه بعضي از آيات قرآن به زبان فارسي است. مـنـابـع : احـيـاء الـداثـر من القرن العاشر، 177؛ اعيان الشيعة، 8/393؛ الذريعة، 23/193؛ روضات الجنات، 5/345؛ رياض العلماء، 4/318؛ فهرست كتب خطي كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي، 566، 1/583؛ كـشـف الـحـجب و الاستار عن اسماء الكتب، 568؛ معجم الدراسات القرآنية، 293؛ مفسران شيعه، 132.
الدر النظيم في خواص القرآن العظيم
اثر مجهول المؤلف از مفسران شيعه در عصر صفوي (م ح 990 ق). شيخ آقابزرگ تهراني در الذريعة مي نويسد اگرچه در مقدمه تفسير الدرالنظيم في خواص القرآن العظيم (به زبان فارسي) آن را به ابوالسعادات عفيف الدين عبداللّه يافعي تميمي (668 - 768 ق) نسبت داده و مدعي است كه خود مؤلف آن را به فارسي ترجمه كرده است. ولي پس از تطبيق آن با تفسير عربي وي بطور قطع برمي آيد كه ترجمه اصل عربي نيست. چون از اول فصل خواص سوره حجرات تا پايان كتاب تفسير عربي هفت صفحه است اما در تفسير فـارسـي از اول سوره حجرات تا پايان كتاب سي و يك صفحه مي باشد با اينكه صفحات فارسي به قطع بزرگ تر است. همچنين خيلي بعيد به نظر مي رسد كه يافعي تاليفات فارسي داشته باشد. زيـرا يـافـعي از مردم يمن است و تمام عمر خويش را در حجاز و شام و قاهره سپري كرده است و آموختن فارسي در اين بلاد دشوار است. چنانچه فرض كنيم اين امكان هم بود سبك نگاشته اين تفسير با قرن هشتم انطباق ندارد و از نظر ادبـي بـه سـبك صفوي نزديك تر مي باشد و همچنين در اصل عربي يافعي رواياتي از حضرت امام رضا (ع) ياد نكرده است ولي در تفسير فارسي در فصل ذكر خواص اسماء الحسني اين جمله مكررا آمده است. و حضرت امام علي بن موسي الرضا (ع) فرموده و همچنين در اصل عربي به نقل از البرق اللامع غـسائي و از كتاب فواتح السور غزالي و كتاب مستوجبة المجاهد و شفاء الصدور و ديگر منابع زياد نقل شده كه در ترجمه فارسي آن از منابع مطلقا بهره نگرفته است. آنـچـه كـه مـسلم است اين تفسير فارسي الدرالنظيم في خواص القرآن العظيم از يافعي نيست و مفسر آن از علماء و مفسران عصر صفوي مي باشد. همچنين اين تفسير غير از ترجمه الدرالنظيم شيخ احمد سكاكي طبسي است كه آن را در 926 ق به فارسي ترجمه كرده است. امروزه نسخه هايي از اين تفسير در دست است و در 1311 ق در بمبئي چاپ سنگي گرديده است. مـنابع : الذريعة، 8/83؛ فهرست كتابهاي چاپي فارسي، خانبابا مشار، 2/2103؛ مؤلفين كتب چاپي فارسي و عربي، 3/941.
زبدة البيان في براهين احكام القرآن
اثـر شـيـخ احـمد (م 993 ق) فرزند محمد اردبيلي معروف به مقدس اردبيلي، از مشاهير علما و فقهاي اماميه. اين تفسير در يك مجلد به زبان عربي و شيوه روائي و اختصاص به آيات فقهي و احكام قرآن دارد. و آن را به ترتيب كتب فقهيه بر هجده كتاب تنظيم نموده طوري كه آغاز آن كتاب طهارت و پايان آن كتاب قضاء و شهادات است. مـفـسـر در حكم و تفسير آيات احكام از احاديث و روايات ائمه معصومين (ع) بهره بسيار گرفته است. و بـه فقه و نيز در آغاز تفسير خويش، جهت تيمن، به تفسير سوره فاتحه پرداخته است و اين اثر از كتب معتبر آيات احكام مي باشد كه مورد توجه علماي اماميه بوده و حواشي بسياري بر آن نگاشته شـده از جمله : حاشيه فيض كاشاني (م 1091 ق) و حاشيه ملا عبدالفتاح تنكابني (م 1124 ق) و حـاشيه سيد نعمت اللّه جزائري و حاشيه ميرزا فضل اللّه استرآبادي و ديگران و همچنين اين تفسير به فارسي ترجمه شده و سيد محمد سعيد طباطبائي قهبائي (1012 - 1092 ق) شرح مبسوطي به نـام مـفاتيح الاحكام بر آن نگاشته است مفسر مباحث خويش را در هر كتاب از اين تفسير در چند بـخش تقسيم نموده سپس آيه هاي هر بخش را گردآوري كرده و در هر مبحثي عنوان مي كند و نيز بعضي از مباحث مانند كتاب الصوم و كتاب الخمس را در يك عنوان تفسير نموده است. وي احتمالا از كتاب كنزالعرفان فاضل مقدام (م 826 ق) بسيار بهره مند شده است. نـسـخـه هـاي خـطي ايـن تـفـسير شايع است از جمله شانزده نسخه در كتابخانه آستان قدس (شماره هاي 1208 و 1209) و پنج نسخه در كتابخانه آيت اللّه مرعشي در قم موجود است. اين تفسير نخستين بار در 1305 ق چاپ سنگي شده است. و در 1386 ق به تحقيق محمدباقر بهبودي تصحيح و طبع گرديده است. همچنين نسخه اي از ترجمه قديمي اين اثر (قبل از 1240 ق) در كاظمين در كتابخانه سيد حسن صدر كاظمي محفوظ است.









مـنـابـع : احـيـاء الداثر، 8؛ اعيان الشيعة، 3/80؛ امل المل، 2/23؛ الذريعة، 12/21؛ روضات الجنات، 1/79؛ ريـاض الـعلماء، 1/56؛ فهرست كتابخانه مدرسه سپهسالار، 1/83؛ فهرست الفبائي كتابخانه مـركـزي آستان قدس، 295؛ فهرست كتابخانه مرعشي قم، 8/377؛ لؤلؤة البحرين، 148؛ مؤلفين كتب چاپي فارسي و عربي، 1/461.
آيات الاحكام
اثر شيخ ملا محمد بن حسن طبسي (م ق 993 ق) از فقهاي اماميه و مفسران شيعه. اين اثر در يك جلد و به زبان عربي است.
مـفـسـر آن را بـه شرح و بيان و تفسير آيات فقهيه قرآن اختصاص داده و بر اساس كتب فقهيه از طهارت تدوين نموده و پايان آن باب قضاء و شهادات مي باشد. نـسـخه اي از اين تفسير نزد مقدس اردبيلي (م 993 ق) موجود بوده است و آن را از منابع تفسير خود زبدة البيان في براهين احكام القرآن قرار داده است و از آن در ابواب مختلف نقل نموده است. اين تفسير غير از زبدة البيان در آيات قصص قرآن طبسي مي باشد كه در سال 1083 ق تاليف كرده است. شيخ آقابزرگ تهراني در الذريعة نسخه اي را در كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي معرفي كرده است. منابع : الذريعة، 1/43؛ معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية، 3؛ مفسران شيعه، 136.