تفاسیر قرن نهم
تفسير ابوالفضل ديلمي
اثر شيخ ابوالفضل (م ح 800 ق) فرزند بهاءالدين يوسف ديلمي مرقاني، از علماي تفسير. تفسير مورد بحث در دو مجلد بزرگ قرار دارد و مفسر پس از ذكر چند آيه از قرآن كريم به تفسير و تـاويل آيات مذكور مي پردازد و هنگام تفسير آيه انما وليكم اللّه تصريح به امامت و ولايت الهي حـضرت علي بن ابي طالب (ع) كرده و مساله انفاق انگشتري را در حال ركوع توسط امام (ع) نقل مي نمايد و نيز حديث تفسير الصادقين در خصوص حضرت علي بن ابي طالب (ع) و شيعيان او را. سپس حكم به ايمان ابوطالب داده است كه وي با ايمان بر اسلام وفات يافت و همچنين از حضرت امام جعفر الصادق (ع) روايات بسياري نقل كرده است و هنگام ذكر نام حضرت علي بن ابي طالب (ع) از وي بعنوان اميرالمؤمنين عليه السلام اسم مي برد. و نـيـز در اول سـوره مـريـم به حديث نحن معاشر الانبياء لا نورث اشاره كرده و مي گويد اين تـهمت و افترائي است جهت غصب فدك و مقصود از يرثني و يرث من آل يعقوب ارث مال است نه ارث علم. سپس به ارث عايشه كه پيراهن و نعلين حضرت رسول اكرم (ص) را به ارث برد اشاره كرده است. و بعد خطبه حضرت زهراء (س) را ياد كرده است. از مـنابع اين تفسير، تفسير طبرسي و تفسير زمخشري و تفسير الامام الناصر للحق و درة الغواص حريري و كشف المشكلات است. نـسـخـه كهن اين اثر در دو جلد و از كتب خطي كتابخانه سيد جواد عاملي (م 1226 ق) صاحب كتاب مفتاح الكرامه در نجف اشرف است. مـصـنـف از بـراي تـفـسـيـر خود نامگذاري نكرده است و در پايان آن آمده انه تفسير كتاب اللّه المتضمن بحقايقه و دقايقه تولي جمعه الفقير المحتاج الي رحمة مولاه ابوالفضل بن شهر دوير بن يوسف. مـنابع : اعيان الشيعة، 2/397؛ الذريعة، 4/256؛ مؤلفات الزيدية، 1/307؛ معجم الدراسات القرآنية، 94؛ مفسران شيعة، 112.
الانصاف في الرد علي صاحب الكشاف
اثـر سـيـد بـهاءالدين ابوالحسن علي علوي معروف به سيد النسابه (زنده در 800 ق)، از مفسران شيعه و تبارشناس معروف عصر خويش. بـهـاءالدين در تفسير مورد بحث به اشكالات و ايرادات خود بر تفسير كشاف زمخشري پرداخته و اشتباهات او را در تفسير بعضي از آيات بيان مي نمايد. سيد حسين عاملي كركي قزويني (م 1001 ق) در دفع المناواة از آن نقل مي نمايد. و نسخه اي از آن در كتابخانه شيخ الاسلام در قزوين موجود است. بهاءالدين سيد النسابه را دو تفسير ديگري نقل كرده اند كه وجود ندارند به نام : 1) بيان الجزاف في تـبـيـان انـحراف صاحب الكشاف، در اين تفسير مفسر پس از ذكر آيه گفته هاي زمخشري را در كشاف رد كرده سپس خود آيه را تفسير مي نمايد. شيخ آقابزرگ اين نسخه را در مجموعه اي ملاحظه كرده است. 2) تـبيان انحراف صاحب الكشاف، اين تفسير غير از دو تفسير اوست ولي همچنان ايرادات خود را به صاحب كشاف بازگو مي كند و آقابزرگ تهراني آن را مستقل ياد كرده است. مـنـابـع : الاعلام، زركلي، 4/302؛ ايضاح المكنون، 1/134؛ الحقايق الراهنة، 142؛ الذريعة، 2/397؛ روضات الجنات، 4/347؛ رياض العلماء، 4/124؛ الضياء اللامع في القرن التاسع، 95؛ مصفي المقال فـي مـصـنـفـي علم الرجال، 285؛ معجم المؤلفين، 7/128؛ مفسران شيعه، 116؛ هدية العارفين، 1/726؛ المستدرك، نوري، 435.
مشارق الامان و لباب حقائق الايمان
اثـر شـيـخ رضـي الـدين رجب (م ح 815 ق) فرزند محمد حلي معروف به حافظ رجب برسي، از علماي شيعه. تـفـسـيـر مـورد بحث در ذكر و بيان و تفسير بعضي از آيات قرآن كريم است كه اكثر آنها در حق حضرت علي بن ابي طالب (ع) نازل گرديده و به فضائل خاندان عصمت و طهارت اختصاص دارد و آميخته با عرفان و مختصرتر از كتاب ديگر وي به نام مشارق الانوار مي باشد. امروزه از اين تفسير چندين نسخه خطي در دست است. از جمله نسخه خطي كتابخانه آستان قدس رضوي (شماره 11011) در فهرست الفبائي كتابخانه رضوي تحت عنوان تفسير عرفاني ياد شده است. براي شيخ رضي الدين حافظ برسي دو تفسير ديگر نقل كرده اند: 1) تفسير سورة التوحيد، به شيوه فلسفي و بر مذاق اهل عرفان تفسير شده است. نسخه هاي متعددي در دسترس وجود دارد كه نسخه مدرسه سپهسالار (شماره هاي 1788، 1790) از آن جمله است. 2) الـدرالثمين، در بيان و تفسير پانصد آيه كه در شان حضرت علي بن ابي طالب (ع) و در فضائل ايشان نازل شده است. تاليفات زياد حافظ برسي در مناقب و محامد حضرت علي (ع) و خاندان عصمت (ع) و اشعار بليغ و مـتـيـن و مـدح و رثـاي وي در حق ائمه اطهار (ع) موجب شده است كه عده اي او را جزء غلاة دانسته اند. از تفسير الدرالثمين نسخه (شماره 15317) در كتابخانه آستان قدس رضوي موجود است. مـنـابـع : اعـيان الشيعة، 6/64؛ امل المل، 2/117؛ ايضاح المكنون، 1/444؛ الذريعة، 1/33؛ روضات الـجـنـات، 3/337؛ ريـاض الـعلماء، 2/304؛ الضياء اللامع في القرن التاسع، 58؛ فهرست كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي، 519؛ معجم رجال الحديث، 7/181؛ مفسران شيعه، 116.
تفسير كبير ابن متوج
اثـر جمال الدين ابوناصر احمد (م 820 ق) فرزند عبداللّه بن متوج بحراني معروف به ابن متوج، از مفسران شيعه و مشاهير علماي عصر خويش. شـيـخ آقـابـزرگ تهراني در الذريعة مي نويسد تفسير مفسر را نبايستي با تفسير شيخ فخرالدين احـمـد بـن عـبداللّه بن سعيد بن متوج اشتباه كرد، علي رغم اينكه هر دو آنان در نام و اسم پدر و شهرت و نسبت به بحرين وجه اشتراك دارند و گاه اين گونه شباهتها از نظر مشايخ و شاگردان و تصانيف پيدا مي شود. نـسـخه اي از اين تفسير در كربلا در كتابخانه سيد نصراللّه حائري معروف به مدرس الطف موجود بود كه امروزه نزد احفاد او در كربلا مي باشد. شـيخ جمال الدين بن متوج داراي سه تفسير ديگر مي باشد: 1) تفسير صغير ابن متوج، در يك جلد بـه زبـان عـربـي است كه با استفاده از روايات و اخبار ائمه اطهار (ع) و احاديث خاندان عصمت و طهارت (ع) آيات قرآني را تفسير كرده است. 2) الـنـاسـخ و الـمنسوخ، كه ابتدا با تفسير صغير جمع بوده ولي بعدا آيات ناسخ و منسوخ را جدا كرده و آن را در يك جلد به زبان عربي و به شيوه روائي تدوين نموده است. و اين تفسير غير از تفسير ناسخ و منسوخ فخرالدين احمد بن عبداللّه ابن متوج مي باشد. در الذريعه نسخه هاي متعددي از آن معرفي شده است. 3) آيات الاحكام، كه نام ديگر آن منهاج الهداية في تفسير آيات الاحكام الخمسمائة مي باشد. در اين تفسير كه محققانه تاليف گرديده تبحر و فضل مؤلف آشكار شده است. مفسر 500 آيه از آيات تشريعي را بيان كرده و حكم فقهي آنها را ذكر نموده است. نسخه هاي متعددي از اين تفسير موجود مي باشد.
مـنابع : اعيان الشيعه، 3/13؛ انوار البدرين، 70؛ الحقائق الراهنة، 7؛ امل المل، 2/16؛ رياض العلماء، 1/43؛ الـذريـعـة 4/246؛ تـنـقيح المقال، 1/65؛ ريحانة الادب، 8/194؛ فهرست آل بابويه و علماء الـبـحـريـن، 91؛ لـؤلـؤة البحرين، 177؛ معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية، 4 به بعد؛ مفسران شيعه، 109.
كنزالعرفان في فقه القرآن
اثر شيخ ابوعبداللّه شرف الدين مقداد (م 826 ق) فرزند جلال الدين عبداللّه اسدي سيوري معروف به فاضل مقداد، از شيوخ فقهاي اماميه. وي از شـاگـردان شـهـيـد اول شيخ محمد بن مكي عاملي (734 - 786 ق) است و از او روايت مي كند. تـفـسـيـر كـنزالعرفان در يك جلد به زبان عربي و شيوه استدلالي است و مؤلف با بهره گيري از روايـات و احاديث ائمه اطهار(ع) آيات احكام قرآن را گرد آورده سپس به ترتيب كتابهاي فقهي، آيات فقهي را مبسوط شرح مي كند و حكم آيه را بيان مي نمايد. نـظـم و شـيـوه تـدويـن و تبويب اين تفسير روشي ابداعي از سوي او بوده است كه در ميان همه تفسيرهاي فقه قرآن كريم اعم از تفسيرهاي اهل تشيع و اهل تسنن بي سابقه و بي نظير است. و نيز بسياري از مؤلفان پس از وي از وي تقليد و پيروي كرده اند. همچنين اين تفسير از شهرت خاصي نزد فريقين عامه و خاصه برخوردار است. مـفـسـر هنگام بيان حكم فقهي آيه به مذاهب اربعه سني متعرض مي گردد و موضوع اختلاف را ذكـر نموده سپس از طريق عقل و روايات و اخبار و همچنين شان نزول آيه، احكام ساير مذاهب را رد كرده و راي شيعه اماميه را در مسئله مورد خلاف بيان مي كند. اين تفسير از مشهورترين كتب تفسير آيات الاحكام و از منابع فقهاي اماميه مي باشد. از اين تفسير بيست نسخه در كتابخانه آستان قدس رضوي و هشت نسخه در كتابخانه مرعشي قم كه كهنترين آن مورخه رمضان 979 ق موجود است. نـخـسـتين بار در سال 1313 ق چاپ سنگي گرديده و در سال 1343 ش در دو مجلد به تحقيق محمدباقر بهبودي در تهران تجديد طبع گرديد و مكررا افست شده است. مـنـابع : الاعلام، 7/282؛ امل المل، 2/325؛ الذريعة، 18/159؛ الضياء اللامع، 138؛ فهرست الفبائي كـتب خطي كتابخانه آستان قدس، 473؛ فهرست كتابخانه مرعشي قم، 1/105؛ فهرست كتابخانه مـدرسـه سـپـهسالار، 1/86؛ معجم المطبوعات، 2/1772؛ روضات الجنات، 7/171؛ مؤلفين كتب چاپي فارسي و عربي، 6/272.
مدارالافهام
مفسر خواجه صائن الدين علي (م 830 ق) فرزند محمد تركه اصفهاني معروف به تركه، از عرفاء و حكماء متالهين مفسر محقق (- تركه، خواجه صائن الدين علي).










تفسير مورد بحث در بيان و شرح و تفسير آيه (ثمانية ازواج من الضان اثنين) مي باشد كه بر مذاق اهل عرفان و صوفيه نگاشته شده است. نسخه اي از اين تفسير در كتابخانه بايزيد ولي الدين موجود است. تفسير ديگري به نام تفسير شق القمر به خواجه صائن الدين تركه نسبت داده اند كه به شيوه كلامي و عـرفـانـي نـوشته شده است و نسخه اي از آن در كتابخانه آستان قدس رضوي (شماره 8185) موجود مي باشد. مـنـابـع : الـذريـعـة، 20/235؛ رياض العلماء، 4/240؛ الضياء اللامع في القرن التاسع، 89؛ فهرست كتابخانه بايزيد، ولي الدين، 16/ 1825؛ فهرست نسخه هاي خطي فارسي، 1/59؛ مجالس المؤمنين، 2/41؛ معجم الدراسات القرآنيه، 268.
تفسير الم
اثر شيخ ابوالحسن زين العابدين علي (776 - 835 ق) فرزند احمد معروف به مخدومعلي كوكبي هندي، از متكلمان و مفسران عارف شيعي. مـفسر از خاندان نوائب مي باشد كه طبري مي گويد اين طائفه از سادات قريش هستند و خوفا از تـرس آزار حـجـاج بـن يوسف ثقفي به سواحل هندوستان هجرت نمودند و اين گفتار، تشيع اين خـانـدان را مـي رسـاند و همچنين بعضي از آثار وي مخصوصا تفسيرهاي او تشيع وي را منعكس نموده است. مـفسر بر مذاق عرفاء و متصوفه به تفسير الم و آيه اول سوره بقره ذلك الكتاب لاريب فيه پرداخته است نسخه هاي متعدد از اين تفسير در دست است. مفسر تفسير ديگري به نام الرحمن و تيسير المنان ببعض ما يشير الي اعجاز القرآن دارد. شـيـخ آقـابـزرگ تهراني در الذريعة مي نويسد: تمام تفاصيل وجوه اعراب فواتح سوره ها و حروف مقطعات كه بسيار محققانه و فاضلانه است در تفسير بيان السعادة گنابادي نقل شده است. مـنـابـع : الاعـلام، زركلي، 4/257؛ ايضاح المكنون، 1/52؛ سجة المرجان في آثار هندوستان، 39؛ معجم المطبوعات، 2/1717؛ معجم المؤلفين، عمر رضا كحاله، 7/9؛ مفسران شيعه، 116؛ الذريعة 4/274، 3/182؛ نزهة الخواطر، 3/105؛ هدية العارفين، 1/730.
تفسير كبير ابن متوج بحراني
اثر فخرالدين احمد (م ق 836 ق) فرزند عبداللّه متوج بحراني، از مفسران شيعه. تفسير مورد بحث در يك جلد بزرگ به زبان عربي و شيوه روائي است كه طي تفسيرهاي شيعي از آن نقل گرديده است. مـفـسـر پـس از ذكـر آيـات قرآن مجيد با درج روايات و احاديث از ائمه اطهار (ع) به تفسير آيات مي پردازد. مفسر رساله خود ناسخ و منسوخ را از اين تفسير استخراج نموده است. فـخـرالـديـن احـمـد ابـن مـتـوج سـه تفسير ديگر نگاشته است : كه از نظر نام آنها با تفسيرهاي جـمـال الدين ابن متوج مشابهت كامل دارند: 1) تفسير صغير ابن متوج، اين تفسير در يك جلد به زبـان عـربي و شيوه روائي است كه مفسر پس از ذكر آيات سلسله احاديث و روايات از طريق ائمه معصومين را ذكر مي كند و اين تفسير تلخيصي است از تفسير كبير خود فخرالدين ابن متوج. 2) الـنـاسـخ و الـمـنـسوخ ابن متوج آيات ناسخ و منسوخ را از تفسير كبير خود استخراج كرده و مجموعا 236 آيه از 64 سوره قرآن را مورد بحث قرار داده است. ايـن تـفـسـير از طرف سيد عبدالجليل حسيني قاري مورد شرح قرار گرفته و آقاي دكتر محمد جعفر اسلامي آن شرح را به فارسي ترجمه كرده و حواشي و تعليقاتي نيز بر آن افزوده است. 3) الـنهاية في تفسير الخمسمائة آيه، در يك جلد به زبان عربي و شيوه روائي در بيان پانصد آيه از آيات قرآن و تشريح احكام فقهي آن آيات. نسخه اي از اين تفسير در كتابخانه آقا حسين خوانساري موجود است. جـالـب تـوجـه است كه نام مؤلف و نام پدر و اسامي هر سه كتابهاي او با مشخصات و نام كتابهاي جدش مشابه است. منابع : اعيان الشيعة، 3/10؛ امل المل، 2/16؛ تنقيح المقال، 1/65؛ الذريعة، 4/246؛ روضات الجنات، 1/68؛ ريـاض الـعـلـماء، 1/43؛ فهرست آل بابويه و علماء البحرين، 91؛ لؤلؤة البحرين، 177؛ الضياء اللامع في القرن التاسع، 5؛ خاتمة مستدرك، 3/435؛ مقدمه شرح كتاب الناسخ و المنسوخ، 14.
تجريد الكشاف مع زيادة نكت لطاف
اثـر سيد علي (769 - 837 ق) فرزند سيد محمد بن ابي القاسم حسني صنعاني يماني، از مشاهير مفسران زيديه. وي از سلالة امام الهادي يحيي بن الحسين است و شاگردان بسيار در حوزه وي تربيت يافتند. از جمله سيد محمد بن ابراهيم معروف به ابن الوزير. مـفـسـر چـندين اثر در علوم مختلف قرآن كريم از خود باقي گذاشته است از جمله تفسير مورد بحث در دو مجلد بزرگ كه در 795 ق از تاليف آن در صنعاء فراغت يافت. جـلد اول مورخه 894 ق به شماره 45 و جلد دوم مورخه 876 ق در كتابخانه الجامع الكبير صنعا محفوظ است. منابع : الاعلام، 5/8؛ البدر الطالع، 1/485؛ معجم المؤلفين، 7/226؛ مؤلفات الزيديه، 1/250.
حصر آيات الاحكام الشرعية
اثر ابوعبداللّه محمد بن ابراهيم (هجره 775 - صفا 840 ق) فرزند علي بن مرتضي حسني قاسمي آل الوزير، از اعيان علماء زيديه. شـوكـانـي نـسـب وي را تا حضرت علي ابيطالب (ع) ضبط كرده و در كتاب خود البدر الطالع به تفصيل شرح حال وي را نگاشته است. تـفـسـير مورد بحث در شرح و بيان دويست و سي و شش آيه از آيات احكام قرآن كريم است كه از احاديث در استدلال خود هنگام بيان حكم آيه بهره گرفته است. نسخه اي از آن به شماره 698 در كتابخانه الجامع الكبير صنعاء محفوظ است. ابـوعـبـداللّه حسن قاسمي آل الوزير چهار تفسير ديگر نگاشته است : 1) اليات الدالة علي اللّه و علي صـدق انـبـيـائه، در اين تفسير آياتي از قرآن كه دلالت بر ذات باري تعالي و صدق انبياء و رسولان دارد مـورد شـرح و تـفـسـيـر قرار گرفته است و نسخه اي از آن مورخ 957 ق به شماره 698 در كتابخانه الجامع الكبير صنعا وجود دارد. 2) الـيـات الـدالـة عـلي اللّه و علي صدق اوليائه، آيات داله بر خداوند بزرگ و بيان مقام رهبري و امامت در اين تفسير مورد بحث واقع شده است. 3) اليات البينات، در اين تفسير آيه يضل من يشاء و يهدي من يشاء شرح و بيان شده و نسخه اي از آن مورخ 957 ق به شماره 698 در الجامع الكبير صنعاء موجود است. 4) قواعد التفسير، كه نام ديگر آن را زركلي القواعد ياد كرده است. 5) ترجيح اساليب القرآن علي اساليب اليونان، كه در آن ارجحيت آيات احكام قرآن و معرفت باري تـعـالي و رد بر احكام و فلسفه يونان و فضل قرآن و فضيلت پيروان آن با استناد به اقوال و احاديث گذشتگان زيديه مورد شرح و بسط قرار گرفته است. شوكاني در البدرالطالع مي نويسد: كتابي است در كمال سودمندي و خوبي با اسلوبي ابتكاري كه كمتر سابقه دارد. كليه كتابهاي فوق با مشرب زيدي مؤلف نوشته شده است. مـنـابـع : الاعلام، 5/300؛ البدرالطالع، 2/81؛ توضيح الافكار، 1/66؛ الضوء اللامع، سخاوي، 6/272؛ المكتبة الازهرية، 1/473؛ مولفات الزيدية، 1/427؛ المكتبة التيمورية، 3/314.
الرسالة القرآنية
اثر امام احمد (775 - 840 ق) فرزند يحيي حسني ملقب به المهدي لدين اللّه، از سلاطين و ائمه زيديه يمن. ايـن تـفـسير به عربي و در يك جلد در تفسير و تاويل آيات قرآن و علوم قرآني كه مفسر با مشرب زيدي خويش و به شيوه كلامي آن را بنام امام الناصر لدين اللّه صلاح بن علي حسني نگاشته است. نسخه اي از اين تفسير به شماره 81 م در كتابخانه الجامع الكبير صنعاء موجود است. امام المهدي داراي كتابها و اثرات ديگري است كه تفسيرهاي آن بدين قرارند: 1) الانتقاد في اليات المعتبرة في الاجتهاد، اين تفسير در يك جلد مشتمل بر شرح و بحث پانصد آيه از آيات قرآن كه به ترتيب سوره ها و نظم آيه ها فقه و احكام آيات را تفسير كرده است. 2) المستجاد في شرح كتاب الانتقاد، كه شرحي است به تفسير فوق. 3) تـفـسير الاعتماد ليات المعتبرة في الاجتهاد، كه آيات فقهي اساسي اجتهاد مورد شرح و بس ط قرار گرفته است. مـنـابـع : الاعـلام، 1/269؛ ايـضـاح المكنون، 1/131؛ البدر الطالع، 1/122؛ الدر الفريد، 247؛ كشف الظنون، 1/22؛ معجم المؤلفين، 2/206؛ مؤلفات الزيدية، 2/37.
آيات الاحكام
اثـر شـيخ ناصرالدين يا ناصر (زنده در 850 ق) فرزند شيخ جمال الدين احمد بن متوج بحراني، از فقها و علماي اماميه (- ابن متوج، شيخ ناصر بن جمال الدين احمد). اين تفسير در شرح و بيان آيات احكام قرآن كريم است كه آن را بر مبناي كتب فقهي تنظيم نموده از طـهارات تاديات و نيز مفسر داراي خط زيبائي است و نسخه اي از اين كتاب را سيد حسن صدر كاظمي در كتابخانه نجف اشرف مشاهده نموده است. مـنـابـع : اعـيان الشيعة، 10/202؛ امل المل، 2/333؛ الذريعة، 1/43؛ ريحانة الادب، 8/195؛ رياض العلماء، 5/236؛ الضياء اللامع، 142.
تفسير طيفور
اثـر شـيخ عفيف الدين طيفور (زنده در 876 ق) فرزند سراج الدين جنيد حافظ واعظ، از مفسران شيعه و علماء اماميه. اين تفسير در يك جلد به زبان عربي و شيوه كلامي و روائي است و به احاديث مروي از ائمه اطهار (ع) اقتصار كرده است. و اكـثـر از تـفـسـيـر فـرات كوفي بهره مند شده است و در پايان تفسير، احاديث زيادي در مناقب اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب (ع) ياد مي كند. شيخ آقابزرگ تهراني نسخه مورخه 909 ق را در كتابخانه شيخ محمد سلطان المتكلمين در تهران مشاهده نموده است. منابع : الذريعة، 4/280؛ الضياء اللامع، 72؛ مفسران شيعه، 116؛ ريحانة الادب، 4/151.
شفاء العليل في شرح الخمسمائة آية من التنزيل
اثر شيخ عبداللّه (825 - 877) فرزند محمد بن ابي القاسم عبسي عكي معروف به نجري، از فقهاء و مفسران زيديه.














ايـن تفسير عربي در يك جلد بزرگ شامل تفسير پانصد آيه از احكام قرآن كريم كه مفسر با مشرب زيدي خود به شرح و تفسير و بيان فقه مسائل آيات احكام پرداخته است عمر رضا كحاله در معجم الـمـؤلفين تفسير شرح آيات احكام را جدا از تفسير فوق دانسته و سيد احمد اشكوري حسيني در مـؤلفات الزيدية هر سه نام تفسيرهاي ياد شده را متحد عنوان كرده است و اين تفسير در گذشته چاپ گرديده است. و نيز دو نسخه يكي از آن به شماره 177 و 200 در كتابخانه الجامع الكبير صنعاء موجود است. منابع : الاعلام، 4/127؛ البدرالطالع، 1/397؛ الضوء اللامع، سخاوي، 5/62؛ ايضاح المكنون، 2/722؛ معجم المؤلفين، 6/137؛ مؤلفات الزيديه، 2/210؛ هدية العارفين، 1/469.
معارج السئول
اثر شيخ كمال الدين و يا تاج الدين حسن (زنده در 891 ق) فرزند شمس الدين استرآبادي نجفي، از مفسران شيعه. وي از شاگردان فاضل مقداد سيوري (م 826 ق) صاحب كنزالعرفان است. تفسيري وي معروف به تفسير اللباب و تفسير معارج السئول مي باشد كه هر دو يكي هستند مؤلف بـحث خويش را اختصاص به آيات احكام قرآن كريم داده است و به تفسير پانصد آيه از آيات تشريع بر وفق كتب فقهي از طهارات تا ديات در دو مجلد مي پردازد. مـيـرزا حـسـين نوري مي گويد: بهترين كتابي است در بيان و تفسير آيات احكام قرآن كه تاليف گرديده و صاحب رياض مي گويد: كتابي است جامع و كثير الفوائد. تاليف آن پس از كتاب كنزالعرفان استادش فاضل مقداد مي باشد كه اضافات زياد و فوائد نفيس بر آن افزوده است. و نيز اين تفسير را از تفسير ديگر خويش به نام عيون التفاسير استخراج كرده است و بر آن اضافاتي دارد. اين كتاب نظير آيات الاحكام شيخ جزايري و زبدة البيان مقدس اردبيلي است. در تفسير آيات از اخبار نيز استفاده مي نمايد. ايـن كـتاب شامل يك مقدمه در بيان فوائد مقدماتي اصولي و منطقي و ابواب احكام فقه كه از هر باب به كتاب تعبير مي نمايد و داراي خاتمه مي باشد. امروزه نسخه هاي متعدد از اين تفسير در دست مي باشد.
از جمله چهار نسخه در كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي (شماره 1417) محفوظ است. تفسير ديگري به نام عيون التفاسير از شيخ استرآبادي نجف ملاحظه مي گردد كه در چهار جلد با روايـاتـي از فـضـائل قـرآن و مـبـاحـثي از صرف و نحو و لغت و معاني و قراءآت تاليف گرديده و نـسـخـه هـاي آن در مـدرسـه سپهسالار (شماره 2006) و در مدرسه هندي و شيخ محمد صالح برغاني موجود است. منابع : اعيان الشيعة، 5/243؛ رياض العلماء، 1/319؛ الضياء اللامع، 41؛ فهرست الفبائي كتب خطي كـتابخانه مركزي آستان قدس رضوي، 530؛ خاتمة مستدرك، حاجي نوري، 3/405؛ معجم رجال الفكر و الادب في النجف، 30؛ الذريعة، 18/280، 21/181.
تفسير گازر
(تـفسير جلاء الاذهان و جلاء الاحزان)، اثر شيخ ابوالمحاسن حسين بن حسن جرجاني، از مفسران شيعه در اواخر قرن نهم و مطلع قرن دهم هجري معروف به سيد گازر. ايـن تـفـسـير را به اختلاف نقل نموده اند صاحب فهرست كتب خطي آستان قدس رضوي چنين مي نويسد: ابوالمحاسن جرجاني شيعي و امامي مذهب بوده و مخصوصا بنا گذاشته كه تفسير را موافق اخبار اهل بيت عصمت و طهارت بنويسد چنانكه گويد: از بخشنده دل و جان و بخشاينده انـس و جان مدد خواستم به توفيق و ياري وي اين كتاب در تفسير قرآن نهادم و در او جمع كردم از تاويل آيات و تفسير مشكلات آنچه بزرگان دين و پيشوايان اهل يقين بر محك عقل زده اند و از قعر بحر و الراسخون في العلم يافته اند و از سبب نزول آيات آنچه معتمدان روايت كرده اند و سياق آيـات و ظـاهـر آن را بر آن دليلات اختيار كرده و به هر آيتي و علامتي اخبار و احاديث و مناقب و فضايل اهل بيت عليهم السلام آنچه لايق آن بوده باشد نوشتم تا چشم بينندگان را نور بوده و دل محبان اهل بيت را سرور و الحمد للّه العالمين. مـفسر در بيان و تفسير آيات قرآن كريم با عبارات روان و ذكر مطالب تاريخي، بعضي از قراءآت را نيز يادآور مي گردد و گاه گاهي به اشعار فارسي و عربي استشهاد نموده است. ابن يوسف شيرازي در فهرست كتابخانه مدرسه سپهسالار سيد گازر را غير از ابوالمحاسن حسين بن حسن جرجاني دانسته و تفسير گازر را نيز غير از جلاء الاذهان معرفي كرده است و در وحدت مؤلف و تفسير شك كرده است ولي محدث ارموي در مقدمه تفسير گازر به اشكالات ايشان پاسخ گفته و آنها را رد كرده است. هـمـچنين منزوي اين تفسير را (لطائف التفسير) سيف الدين فخرالاسلام ابونصر احمد بن حسن بن احمد درواجگي مي داند ولي اردلان در فهرست آستان قدس آن را با تفسير درواجگي به شمار 1228 مقابله كرده و هيچ گونه شباهتي در اين دو تفسير مشاهده نكرده است و با تفسير گازر يا جـلاءالاذهـان چاپ و تحقيق محدث نيز مطابقه كرده است و به اين نتيجه رسيده كه با آن متحد است. اين تفسير پس از مقدمه مؤلف داراي هفت فصل مي باشد. امـروزه نسخه هاي آن در بعضي از كتابخانه هاي عمومي و خصوصي از جمله در كتابخانه مركزي آسـتـان قـدس رضـوي و كـتـابخانه سپهسالار موجود است و نيز در 1337 ش به همت شادروان جلال الدين محدث ارموي در ده مجلد به چاپ رسيده است. منابع : احياءالداثر من القرن العاشر، 61؛ رياض العلماء، 2/85؛ الذريعة، 4/309؛ 5/123؛ فهرست كتب خـطي كـتـابـخـانـه مـركزي آستان قدس رضوي، 1/447، 459؛ معجم الدراسات القرآنية، 124؛ مفسران شيعه، 122.