تفاسیر قرن هشتم
مفتاح التفاسير
اثر رشيدالدين فضل اللّه (645 - 718 ق) فرزند عمادالدوله ابوالخير. از مشاهير اطباء و مؤرخين.
وي در حـكمت و فلسفه شاگرد خواجه نصيرالدين طوسي بود و در 697 ق به وزارت غازان خان نـائل گـرديد و در پست وزارت تا عصر اولجايتو ايلخان مغول باقي ماند و پس از مرگ سلطان به تهمت كوتاهي در امر معالجه او به شهادت رسيد و در قلعه رشيديه تبريز مدفون گرديد. گـرچـه شـيعه بودن خواجه مورد ترديد عده اي است ولي قول شيعه نبودنش نيز مورد تعجب و انـكـار عـده ديـگري است زيرا نفوذ او را در دربار ايلخانان مغول و روابطش را با خواجه طوسي و دلائل ديگري از اين قبيل را حجت بر شيعه بودن او مي دانند. تفسير مورد بحث تفسيري است كامل كه خواجه آن را به شيوه فلسفي تاليف نموده است. در بيان و تاويل آيات از مسائل عقلانيه بهره گرفته و در نوع خود بي نظير است. ابن حجر عسقلاني در الدرر الكامنه مي گويد (وي داراي تفسيري است بر قرآن به شيوه فلاسفه بـدين جهت بود كه او متهم به كفر و الحاد گرديد و نيز پس از قتل وي تمامي مؤلفات او را آتش زدند) دو وزير قبل از خواجه رشيدالدين در حكومت مغولي به قتل رسيده بودند لذا وي قسمتي از امـوال خود را وقف كتابخانه خويش كرد و جمع كثيري از كتاب و هنرمندان را جهت استنساخ مـؤلـفـات خـود و تذهيب و تزيين آنها استخدام نموده بوده و مؤلفات خويش را تكثير و استنساخ مي نمود. و بـه كـتـابـخـانـه عمومي و خصوصي گوشه و كنار جهان ارسال مي داشت لذا امروزه از تمامي مؤلفات وي نسخه هاي متعدد و نفيسي در دست مي باشد. كـهـن تـريـن نسخه اين تفسير در كتابخانه كاخ گلستان مورخ 708 ق مي باشد كه در يك مجلد بزرگ ضمن مجموعه اي با ساير مؤلفات وي گردآوري شده است. تفسير مفتاح التفسير كه مورد توجه علماي عصر خويش بود. بيش از صد نفر از فحول علماي اعلام و مفسران بر آن تقريظ نوشته اند. خـواجـه رشـيـدالدين فضل اللّه مؤلف جامع التواريخ رشيدي را سه تفسير ديگري است : 1) تفسير بـعـضي آيات قرآن، خواجه در اين تفسير بعضي از آيات كريمه را كه امكان بحث فلسفي و عرفاني داشته است انتخاب نموده و مورد تاويل قرار داده است. نسخه منحصر به فرد از آن در مجموعه رشيدي كتابخانه كاخ گلستان موجود مي باشد. 2) اعجاز القرآن، شامل نه رساله در اعجاز قرآن و نسخه اي از آن در مجموعه رشيدي موجود است. 3) تفسير رشيدي، شامل 19 رساله در تفسير بعضي از آيات و ذكر روايات و بحث در فضيلت علم و عقل بر مذاق فلاسفه و حكماء. مـنـابـع : اعيان الشيعه، 8/401؛ الاعلام، زركلي، 5/152؛ ايضاح المكنون، 2/523؛ تاريخ العراق بين احـتـلالـيـن، 1/15؛ الحقائق الراهنه، 160؛ الدرر الكامنه، 4/271؛ الذريعة، 20/84؛ شذرات الذهب، 6/44؛ كـشف الظنون، 1/447؛ طبقات المفسرين، داوودي، 2/30؛ معجم الدراسات القرآنيه، 283؛ معجم المؤلفين، عمر رضا كحاله، 8/74؛ مفسران شيعه، 111.
السر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز
اثـر جـمـال الـدين ابومنصور الحسن (648 - 726 ق) فرزند سديدالدين المطهر حلي معروف به علامه حلي، از بزرگان و مشاهير علماي شيعه. عـلامـه حـلي در استبصار سلطان خدابنده نقش اساسي داشت و عامل مؤثر در تشيع او بود و در سال 708 ق سكه به نام ائمه (ع) زد و جهان اسلام را از بدعت خلافت كه پس از وفات پيغمبر اكرم (ص) برپا گشته بود نجات داد. ايـن تفسير كه نام آن را به اختلاف نقل نموده اند: السر الوجيز و القول الوجيز و التيسير الوجيز في تفسير الكتاب العزيز، به شيوه كلامي نگاشته شده است. امـروزه نـسخه هاي متفرق و متعددي از آن در كتابخانه هاي ايران و عراق در دست است از جمله نـسـخـه كـهـن كـتابخانه سيد عبدالحسين الحجة آل طباطبائي حائري در كربلا كه امروزه نزد فرزندش سيد علي الحجة آل طباطبائي محفوظ است. عـلامـه حـلـي داراي دو تفسير ديگر نيز هست : 1) ايضاح مخالفة السنة لنص الكتاب و السنة، حر عاملي در امل المل شيوه مفسر را در اين تفسير چنين وصف نموده است : مفسر روش عجيبي را در اين تفسير پيموده است وي در تفسير هر آيه و كلمه مخالفتهاي اهل سنت را از وجوه مختلفي بيان مي نمايد. ايـن تـفسير در چند جلد نوشته شده كه فقط تا پايان مجلد دوم (آخر سوره آل عمران) در دست است و ساير مجلدات آن از كتب مفقوده شيعه مي باشد. 2) نهج الايمان في تفسير القرآن، اين تفسير در يك جلد و به شيوه ادبي و كلامي و تلخيص و جمع بين سه تفسير مهم : مجمع البيان، التبيان و الكشاف بوده است و مؤلف از آن در خلاصة الاقوال نام برده است ولي فعلا موجود نيست. مـنابع : اعيان الشيعة، 5/396؛ الاعلام، زركلي، 2/227؛ امل المل، 2/81؛ البداية و النهاية، 14/125؛ تاريخ العراق بين احتلالين، 1/489؛ الحقائق الراهنة في المائة الثامنة، 52؛ الدرر الكامنة في اعيان الـمـائة الـثـامنة، 2/188؛ الذريعة، 12/170؛ رجال، علامه حلي، 2؛ روضات الجنات، 2/269؛ رياض الـعلماء، 1/358؛ كشف الظنون، 1/346؛ لسان الميزان، 2/317؛ لؤلؤة البحرين، 210؛ مصفي المقال فـي مـصـنـفي علم الرجال، 131؛ معجم المؤلفين، عمر رضا كحاله، 3/303؛ مفسران شيعه، 112؛ مـعجم الدراسات القرآنية، 118؛ معجم رجال الحديث، 5/157؛ جامع الرواة، 1/230؛ النجوم الزاهرة 9/267.
غرائب القرآن و رغائب الفرقان
(تـفـسير نيشابوري)، اثر نظام الدين حسن (زنده در 728 ق) فرزند محمد بن حسين نيشابوري معروف به نظام نيشابوري و نظام اعرج، از مفسران و ادباي شيعه. تفسير مورد بحث در سه مجلد بزرگ از جمله جامع و مفيدترين تفسيرهاي شيعي است. داراي يـازده مقدمه است و به اين نكته اشاره دارد كه اين تفسير ملخص تفسيرهاي مفاتيح الغيب فخر رازي و الكشاف زمخشري و تفاسير عمده ديگر است. و شـامـل جـهـات مختلف از وقوف و قراءآت و ذكر شماره حروف و كلمات و عدد آيات سپس در تفسير آيه نيز به تاويل آن مي پردازد. خـوانـساري در روضات الجنات در وصف اين تفسير مي نويسد: از بهترين شروح كتاب اللّه مجيد اسـت و جـامـع تـريـن تفسيرها كه داراي فوائد لفظيه و معنويه مي باشد و نيز خواص و عوام از آن بهره مند مي گردند. امـروزه نـسـخه هاي متعدد كهن از اين اثر در دست مي باشد از جمله چهارده نسخه در كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي (كهنترين آنها نسخه مورخه 885 ق به شماره 12311 و نسخه مورخه 890 ق به شماره 1496). اين تفسير در تهران قبلا در سه مجلد و سپس در 1313 ق در يك مجلد بزرگ چاپ و بعدا در مصر و دهلي تجديد چاپ شده است. نـظـام نيشابوري داراي تفسير ديگري است به نام لب التاويل كه به شيوه تاويل اليات كمال الدين عبدالرزاق كاشاني تصنيف نموده است و سيد محسن امين عاملي مي گويد كه اين تفسير با تفسير ديگر نيشابوري به چاپ رسيده است. مـنـابـع : اعـيـان الـشيعة، 5/248؛ الحقائق الراهنة، 46؛ الذريعة، 16/31؛ روضات الجنات، 3/102؛ ريحانة الادب، 6/197؛ كشف الظنون، 2/1195؛ معجم الدراسات القرآنية، 205؛ معجم المطبوعات، سـركيس، 2/1527؛ معجم المؤلفين، عمر رضا كحاله، 3/281؛ مفسران شيعه، 113؛ مؤلفين كتب چاپي فارسي و عربي، خانبابا مشار، 2/638؛ هدية الاحباب، 257.
تاويل اليات
اثر كمال الدين عبدالرزاق كاشاني (م 730 يا 735 ق)، از علماي عرفاء و صوفيه. مفسر از معاصرين علامه حلي بوده و نيز بين وي و علاءالدوله سمناني مكاتباتي در مساله وحدت وجود مبادله گرديده كه جامي در نفحات الانس ضبط كرده است. ايـن تـفسير بر مذاق اهل عرفان تاليف گرديده و شهيد ثاني در ستايش اين تفسير مي گويد (در موضوع خود بي نظير مي باشد و نيز مثل اين تفسير تاكنون تاليف نگشته است) فراغت از تاليف اين تفسير رمضان 729 ق مي باشد. كـمال الدين عبدالرزاق كاشاني تفسير ديگري به نام : تفسير السراج الوهاج، دارد كه در تاويل آيات قرآني بر مبناي مسائل عقلي و به مذاق اهل عرفان و تصوف تاليف گرديده است. مـنـابـع : الاعـلام، زركـلـي، 3/350؛ الحقائق الراهنة، 112؛ ريحانة الادب، 5/34؛ الذريعة، 3/303؛ فـهـرسـت دارالـكـتـب، 6/162 و 7/200؛ فهرست كتب خطي آستان قدس، 101، 1/417؛ مجالس المؤمنين، 2/69؛ مفسران شيعه، 111؛ معجم الدراسات القرآنية، 480؛ كشف الظنون، 1/266؛ هدية العارفين، 1/567.
تفسير بناكتي
اثر ابوسليمان فخرالدين داوود (م 735 ق) فرزند تاج الدين ابوالفضل محمد بن داوود بناكتي. وي از علما و شعراي مقربين سلطان غازان خان و سلطان محمد خدابنده و ابوسعيد بهادر است و كتابش روضة اولي الالباب بهترين منبع از تاريخ آن روزگار است. تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان فارسي است و به شيوه ادبي و كلامي كه طي كتب تفسير و تاريخ از آن نقل گرديده است. امـروزه نـسـخـه هـاي متعددي از آن مشاهده شده از جمله نسخه اي از اين تفسير از مخطوطات كتابخانه غرب همدان موجود است چنانچه در فهرست 73 ذكر شده است. مـنابع : اعيان الشيعة، 6/383؛ تذكره سمرقندي، 170؛ تاريخ ادبيات فارسي، ادوارد براون، 3/122؛ الحقائق الراهنه المائة الشامنة، 75؛ الذريعة، 9/809؛ رياض العلماء، 5/462. مـدارج الـسـالـكين، اثر شيخ ركن الدين ابوالمكارم احمد (659 - 736 ق) فرزند محمد سمناني معروف به علاءالدوله سمناني از اقطاب صوفيه و اكابر حكماء، متخلص به علاء يا علائي.







تفسير مورد بحث بر مذاق اهل عرفان تصنيف گرديده است. در دو مجلد از مخطوطات كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي (شماره 1416) است. سـيـد عـلي اردلان در فهرست كتب خطي كتابخانه مركزي آستان قدس آن را با ترديد به مفسر نسبت داده است. اما محمد آصف فكرت در فهرست الفبائي كتب خطي كتابخانه مركزي آستان قدس تفسير مذكور را بدون ترديد از مفسر مي داند. نسخه هاي متعددي از اين تفسير در كتابخانه هاي خصوصي و عمومي امروزه در دست مي باشد. مـنـابـع : اعلام، زركلي، 223؛ الحقائق الراهنة، 10؛ الدرر الكامنه، 1/296؛ الذريعة، 20/237؛ رياض الـعـارفـين، 168؛ شذرات الذهب، 6/125؛ طبقات المفسرين، داوودي، 1/66؛ فرهنگ سخنوران، 399؛ فـهـرسـت الفبائي كتب خطي كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي، 506، 1/565؛ فهرست كـتـب خـطي كـتـابـخانه مركزي آستان قدس رضوي، 1/565؛ مجالس المؤمنين، 2/134؛ نتايج الافكار، 458؛ هدية العارفين، 1/108.
تحفة الاشراف في كشف غوامض الكشاف
اثـر سـيد عزالدين و يا عمادالدين يحيي (680 - 753 ق) علوي حسني معروف به فاضل يماني از مشاهير مفسران زيديه و مجتهدان عصر خويش. تـفـسـير مورد بحث در غريب و متشابه قرآن كريم است كه مفسر بر مبناي مذاق زيدي خويش به تفسير آيات قرآن پرداخته است. جلد اول و جلد دوم مورخه سال 1063 ق از مخطوطات كتابخانه جامع الكبير (شماره 53) در آن كتابخانه موجود است. فـاضـل يـمـانـي داراي تفسير ديگري است به نام درر الاصداف في حل عقد الكشاف، كه به شرح كشاف زمخشري پرداخته است. نسخ آن در كتابخانه هاي يمن موجود است. مـنـابـع : الاعلام، 8/163؛ البدرالطالع بمحاسن من بعد القرن السابع، 2/340؛ بغية الوعاة، 2/339؛ فـهـرسـت الـخديوية، 1/137؛ كشف الظنون، 2/1480؛ معجم المؤلفين، 13/219؛ مؤلفات الزيدية، 1/261؛ هدية العارفين، 2/527؛ فهرست كتابخانة الصفية، 1/390.
بحرالاصداف
اثر قطب الدين محمد (م 766 ق) فرزند محمد رازي بويهي از علماء و حكما و طرق اجازات اماميه. تـفسير مورد بحث حاشيه و شرحي است بر تفسير الكشاف كه مفسر در 733 ق از تاليف آن فراغت يافته است. نسخه هاي متعددي در كتابخانه هاي ايران و عراق از اين تفسير در دست است. قـطـب الـدين محمد بويهي را تفسير ديگري به نام تحفة الاشراف دانسته اند كه شرح و حواشي به تفسير الكشاف است. نسخه هاي آن در كتابخانه ها از جمله در الكتبة الخديويه مصر موجود است. مـنـابـع : اعـيـان الشيعة، 9/413؛ تاسيس الشيعة لعلوم الاسلام، 400؛ الحقائق الراهنة، 200؛ الدرر الـكـامـنة، 6/99؛ الذريعة، 3/30؛ شذرات الذهب، 6/207؛ لؤلؤة البحرين، 194؛ مستدرك الوسائل، 3/448؛ معجم الدراسات القرآنية، 37؛ مفسران شيعه، 111.
تفسير ديلمي
از شيخ ابومحمد الحسن (م ح 775 ق) فرزند ابوالحسن ديلمي، از محدثين و متكلمين شيعه. تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربي و به شيوه روائي و كلامي طي كتب حديث و تفسير شيعه از آن نقل گرديده است. نسخه اي از اين تفسير را سيد محمد حسيني در اختيار داشته است و در آيات الباهرات بسياري از اين تفسير را نقل مي كند. شيخ آقابزرگ تهراني در طبقات اعلام الشيعة مي نويسد حسن بن محمد ديلمي غير از الحسن بن ابـوالـحـسـن بن محمد ديلمي مفسر است كه علامه كراچكي در كنزالفوائد خود از تفسير او نقل مي نمايد. منابع : تعليقة امل المل، 209؛ بحارالانوار، 1/16 و 33؛ امل المل، 2/77؛ الحقائق الراهنة، 38؛ رياض العلماء، 1/338؛ ريحانة الادب، 2/248.
مختصر تفسير علي بن ابراهيم قمي
اثـر شيخ كمال الدين عبدالرحمان (695 - 793 ق) فرزند محمد حلي معروف به ابن العتايقي، از حكما و علماي اسلامي. وي از مردم قريه عنايق از نواحي حله است. ابن العتايقي اين تفسير را در يك جلد به زبان عربي و به شيوه روائي و كلامي نگاشته است. مـفسر اسانيد آن دسته از روايتهاي تفسير قمي كه ظاهر آن دلالت بر عدم عصمت انبياء را داشته است نياورده است ؛ و در مقدمه خود مي نويسد اين گونه تفسيرها موافق با مذهب شيعه نمي باشد. چون اعتقاد اماميه بر منزه و معصوم بودن انبياء از هرگونه گناه و معصيت است. همچنين بر وفق مشرب فلسفي خود نكات بسيار بر آن افزوده است. وي در 767 ق از تلخيص و تهذيب اين تفسير فراغت يافته است. نسخه اصل به خط مؤلف از مخطوطات كتابخانه آية اللّه مرعشي در قم (شماره 282) مي باشد. ابـن عـتـايـقـي تـفسير ديگري به نام الناسخ و المنسوخ دارد كه آيات ناسخ و منسوخ را به ترتيب سوره هاي قرآن مورد بحث و تفسير قرار داده است. نسخه هاي متعددي از اين تفسير مشاهده شده است كه از آن جمله است نسخه (2255) كتابخانه مرعشيه قم. مـنـابـع : اعـيـان الـشيعة، 7/465؛ الاعلام، 3/330؛ خزائن الكتب القديمة في العراق، 135؛ رياض الـعـلـمـاء، 3/103؛ الـحـقـائق الراهنة، 109؛ الذريعة، 20/190؛ فهرست نسخه هاي خطي كتابخانه مرعشيه قم، 1/309؛ الكني و الالقاب، 1/354؛ معجم المؤلفين، 5/167.
المحيط الاعظم
اثـر سيد بهاءالدين يا ركن الدين حيدر (ح 720 - ب 794 ق) فرزند تاج الدين علي عبيدي معروف بـه آملي، از اعاظم عرفاي شيعه و فحول مفسران صوفيه (- آملي، بهاءالدين حيدر، دايرة المعارف تشيع، 1/233). آمـلـي در ايـن اثر بر وفق مذاق عرفاني و روح تصوف به تاويل آيات قرآني پرداخته و آن را بر چهار مطلب استوار كرده است بر حسب ذات، صفات، اسماء و افعال. مطلب نخست در تاويل آيات توحيد است ؛ مطلب دوم در تعريف و حقيقت ؛ مطلب سوم در ترتيب و تقسيم آن ؛ مطلب چهارم در كيفيت و تفصيل مطلب ياد شده. تاريخ فراغت از تاليف اين تفسير رمضان 777 ق است. و آن را به نام شاه شجاع صادر نموده است. ميرزا عبداللّه افندي در رياض العلماء از اين تفسير به نام تفسير المحيط الاعظم في تفسير القرآن المكرم نام برده و تفسير المحيط الاعظم و تفسير البحر الخضم را دو تفسير جدا از يكديگر دانسته اسـت، شـيـخ آقـابزرگ تهراني كه اصل نسخه خط مؤلف را در كتابخانه آستانه اميرالمؤمنين (ع) مشاهده نموده است در الذريعة مي نويسد اين دو تفسير يكي است. سـيـد حـيـدر آملي تفسيرهاي ديگري دارد به نام : 1) منتخب التاويل، كه با مذاق عرفاني و شيوه متصوفه به تاويل حروف و كلمات و آيات قرآن پرداخته است. 2) تـاويلات، كه خود آن را تلخيص و عصاره افكار و تكميل سه تفسير قبلي خود دانسته و همانند قرآن آن را ناسخ تورات و انجيل و زبور ياد كرده است. مـنـابـع : اعـيان الشيعة، 6/271؛ الاعلام، 2/290؛ ايضاح المكنون، 2/192؛ جستجو در تصوف ايران، 2/138؛ الـذريـعـة، 20/161؛ الـحقائق الراهنة، 66؛ روضات الجنات، 3/201؛ رياض العلماء، 2/218؛ مجالس المؤمنين، 2/51؛ معجم الدراسات القرآنية، 265؛ مفسران شيعه، 111.