تفاسیر قرن یازدهم
تفسير سورة المائدة
از سـيـد حسين (م 1001 ق) فرزند سيد علي عاملي كركي قزويني شيخ الاسلام معروف به خاتم المجتهدين از علما و شيخ الاسلام در عصر صفويه. وي سـبـط محقق كركي و اصلا از مردم جبل عامل متولد و ساكن قزوين و سر سلسله خاندان آل شيخ الاسلام در قزوين مي باشد. تـفـسـير مورد بحث را شيخ آقابزرگ تهراني در الذريعة و ميرزا عبداللّه افندي در رياض العلماء به مفسر نسبت داده اند. و اين اثر در بيان آيه (اليوم احل لكم الطيبات و) (5، مائده) مي باشد. نسخه اي از اين تفسير در كتابخانه مدرسه شيخ ‌الاسلام قزوين موجود است. منابع : اعيان الشيعة، 5/473؛ الذريعة الي تصانيف الشيعة، 4/322؛ روضات الجنات، 2/320؛ رياض العلماء، 2/62؛ مفسران شيعه، 133.
آيات البينات
از سـيـد شـجـاع (زنده در 1003 ق) فرزند سيد علي از متكلمين گمنام شيعه و از علماي عصر خويش. چند اثر گرانقدر از وي در فنون علم از جمله تفسير و كلام در دست است كه تبحر او را در علوم قرآن كريم و فلسفه مي رساند. تفسير اليات البينات كه نام ديگرش (الهدي الي طريق الصواب) است، به عربي در يك جلد بزرگ مـي باشد كه مفسر آيات قرآن كريم مربوط به اصول عقائد را جمع آوري و آن را در هفت باب نظير ابواب علم كلام مرتب نموده است و متن گفتار خود را آيات قرآن مجيد قرار داده سپس به شرح و بيان و تفسير پرداخته است. از شجاع حسيني تفسير ديگري به نام البشري ياد كرده اند كه در شرح و تفسير اليات البينات خود نگاشته و آن تفسير را متن قرار داده و در هفت باب هر باب در دو فصل و هر فصل آيات متعلقه به اصول عقايد را جمع و تاويل نموده است. از اين كتاب يك نسخه خطي در كتابخانه راقم اين سطور در كربلا موجود است. مـنابع : الذريعة الي تصانيف الشيعة، 1/46، 25/202؛ الروضة النضرة في علماء الماءة الحادية عشرة، 257.
سواطع الالهام في تفسير القرآن
اثـر شـيـخ ابوالفيض (954 - 1004 ق) فرزند شيخ مبارك يماني هندي معروف به فيض دكني و مـتـخـلـص به فيضي، حكيم متاله و شاعر از مدافعين حقوق شيعه و مروجين مذهب جعفري در هندوستان. ملك الشعراء دربار اكبر شاه كه به زبانهاي عربي و فارسي و هندي تسلط كامل داشت. تفسير مورد بحث تفسيري است بر تمام قرآن كريم كه از حروف مهمله تركيب و نگاشته شده است و در نـوع خـود بـي نظير و منحصر به فرد مي باشد لذا اين تفسير به (تفسير بي نقطه) نيز مشهور است. نسخه هايي از اين كتاب در دست مي باشد.
از جـمله نسخه كتابخانه آصفيه هندوستان و نسخه كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي مورخه 1039 ق به شماره 1342 و نيز اين تفسير در سال 1306 ق در شهر لكنهو به چاپ رسيده است. مـنابع : اعيان الشيعة، 2/402؛ تذكرة پيمانه، 306؛ آيين اكبري، 1/78؛ تذكرة ميخانه، 247؛ تذكرة مـرآة الـخيال، 79؛ الذريعة، 9/855، 12/240؛ الروضة النضرة في علماء الماءة الحادية عشرة، 445؛ فـهرست الفبائي كتب خطي كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي 313؛ 1/511، معجم الدراسات القرآنية، 180؛ مفسران شيعه، 152.
تفسير آية الكرسي
اثـر شـيـخ مـؤتمن الدوله ابوالفضل (957 - 1011 ق) فرزند شيخ مبارك يماني هندي، از علماء و مـشاهير مؤرخين شيعه در هندوستان حكيم متكلم و شهيد به خاطر تشيعش و مؤلف كتاب آئين اكبري. تفسير مورد بحث در بيان و شرح آية الكرسي است كه به نام اكبر شاه تاليف نموده است مانند تاريخ خود آئين اكبري. منابع : الذريعه، 4/329؛ اعيان الشيعة، 2/399؛ الروضة النضرة في علماء الماءة الحادية عشرة، 441.
روضة الجنان في اعجاز القرآن (وردة الجنان في اعجاز القرآن)
اثر امام المتوكل عبداللّه (م 1017 ق) فرزند علي مؤيدي از مجتهدين زيديه، فاضل مفسر. تـفـسير مورد بحث به زبان عربي است و مفسر پس از تقسيم آيات قرآني بر مبناي علوم با مشرب زيدي خويش به شيوه كلامي به اعجاز قرآن و علوم قرآني مي پردازد. ايـن كـتـاب در بـعضي از منابع به نام وردة الجنان في اعجاز القرآن ذكر شده است كه هر دو آنها متحد هستند و از مخذ مفسران زيديه مي باشد. نسخه هاي آن در كتابخانه هاي عمومي و خصوصي يمن موجود است. منبع : مؤلفات الزيديه، 2/63.
تفسير قاضي نوراللّه شوشتري
اثر شهيد سيد ضياءالدين قاضي نوراللّه (956 - 1019 ق) فرزند سيد شريف الدين مرعشي حسيني تـسـتـري مـعـروف به قاضي نوراللّه تستري يا شوشتري و صاحب كتاب مجالس المؤمنين كه در هـنـدوسـتـان شـهيد و در آكره به خاك سپرده شد (- آستانه قاضي نوراللّه شوشتري)، از اعاظم متكلمين شيعه و فحول مفسران اماميه، اديب و شاعر. تـفـسير مورد بحث شامل مجموعه اي از آيات قرآن كريم است در موضوعات عديده كه مفسر اين آيات را در مناسبات مختلف و به جهات خاص آن به تفسير و تاويل پرداخته است و آنها عبارتند از: آيه (و اذ قلنا للملئكة اسجدوا لدم) (34، بقره)؛ آيه (فمن يرد اللّه ان يهديه) (125، انعام)؛ آيه (يـا ايـها الذين آمنوا انما المشركون نجس) (28، توبه)؛ آيه (و قال الملك اني اري سبع بقرات) (43، يوسف)؛ آيه غار (اذ اخرجه الذين كفروا ثاني اثنين اذهما في الغار). آيـات را مفسر به شيوه كلامي و مطالب حكمي مناسب و روح عرفاني بيان و تفسير و تاويل نموده است. نسخه اي از آن در كتابخانه كاتب ابن سطور در كربلا موجود است. تـفـسـيـرهاي چندي از شهيد قاضي نوراللّه شوشتري ياد كرده اند كه عبارتند از: 1) الحاشية علي تفسير البيضاوي الكبير، شامل حواشي و تعليقات بر تفسير بيضاوي است كه تفسير و تاويل آيات و بـا مـطـالب كلامي و حكمي ممزوج با روح عرفاني ضمن بيان عقايد علماي ديگر چون ابوالفتوح رازي و امام فخر رازي و جاراللّه زمخشري با استشهاد از اشعار عربي و فارسي نگاشته است. نسخه هائي از اين تفسير از جمله در كتابخانه مدرسه سپهسالار (شماره 2095) موجود است. 2) الحاشية علي تفسير البيضاوي الصغير، كه به شيوه تفسير قبلي ولي مختصر از آن است. شـيـخ آقـابـزرگ تهراني و عبداللّه افندي مي گويند قاضي نوراللّه مانند شيخ بهائي دو حاشيه بر تفسير بيضاوي دارد. 3) الحاشية علي كنزالعرفان، حواشي و تعليقاتي است بر تفسير كنزالعرفان. 4) انـس الوحيد في تفسير سورة التوحيد، در بيان و شرح سوره توحيد كه به شيوه كلامي نگاشته شده است. 5) مـونس الوحيد في تفسير آية العدل و التوحيد، در شرح و بحث راجع به آيه (شهد اللّه انه لا اله الا هـو) (18، آل عـمـران) كه اعتراضات تفتازاني را بر زمخشري رد كرده و مي گويد:اولواالعلم مـراد هـمـانـا عـلماي عدل و توحيد هستند كه در شهادت به عدل و توحيد پروردگار با ملائكه مشاركت دارند. 6) تـفـسير القرآن قاضي نوراللّه تستري، كه آية اللّه مرعشي در مقدمه احقاق الحق مي گويد:(در چند مجلد كه در نوع خود عجيب و بي نظير است). 7) التنوير في آية التطهير، در آن آيه تطهير (انما يريد اللّه ليذهب عنكم الرجس اهل البيت) (33، احزاب) مورد شرح و بسط قرار گرفته است. 8) الـسـحـاب الـمطير في تفسير آية التطهير، گفته اند كه غير از تفسير فوق است ولي شايد هم متحد باشد و در آن آيه تطهير را مورد تفسير قرار داده و بيان مفسران را كه در مورد اهل التطهير بر سه قول هستند مورد تجزيه و تحليل قرار داده است. از بيشتر كتابهاي فوق نسخ خطي در كتابخانه راقم سطور در كربلا موجود است. منابع : اعيان الشيعة، 10/228؛ الاعلام، زركلي، 8/52؛ امل المل، 2/336؛ الذريعة، 4/323، 5/327؛ ريـاض الـعلماء، 5/265؛ ريحانة الادب، 3/384؛ شهداء الفضيلة، 171؛ مفسران شيعه، 154؛ مقدمه احقاق الحق، 1/ يب - ريا، مؤلفين كتب چاپي فارسي و عربي، خانبابا مشار، 6/655؛ نجوم السماء في تراجم العلماء، 9؛ هدية العارفين، 2/498.
آيات الاحكام
از سـيـد مـيـرزا مـحمد (م 1028 ق) فرزند علي بن ابراهيم حسيني استرآبادي، فقيه و رجالي و متكلم. تـفـسـيـر مورد بحث كه در سلافة العصر و لؤلؤة البحرين به نام شرح آيات احكام ياد شده است به شـيـوه روائي و در تـفـسير و شرح آيات احكام قرآن كريم بر اساس كتب فقهي تدوين گرديده و روايات و احاديث منقول از طريق ائمه معصومين را ذكر نموده است. و هـمـچنين به احوالات علماء اسلام و روات اشاره كرده و در بعضي از موارد از كنزالعرفان فاضل مقداد نقل كرده است و عقائد او را رد مي كند. امـروزه نـسـخـه هاي متعددي از اين تفسير در دست است از جمله نسخه شماره 2053 كتابخانه مدرسه عالي سپهسالار. مـنـابـع : امـل الـمل، 2/281؛ ايضاح المكنون، 2/593؛ خلاصة الاثر، 4/46؛ الذريعة، 1/43، 13/56؛ الـروضة النضرة، 497؛ رياض العلماء، 5/115؛ فهرست الفبائي كتب خطي كتابخانه مركزي آستان قـدس رضـوي، 13؛ لـؤلـؤة الـبـحرين، 119؛ مصفي المقال في مصنفي علم الرجال، 430؛ معجم الـدراسـات الـقـرآنـية، 3؛ معجم رجال الفكر و الادب في النجف، 30؛ معجم المؤلفين، عمر رضا كحاله، 10/298؛ مفسران شيعه، 147؛ نجوم السماء، 23.
تفسير صنعاني
اثر امام المنصور باللّه القاسم (967 - 1029 ق) فرزند محمد بن علي حسني صنعاني از ائمه زيديه و سلاطين يمن، فقيه و مفسر. تـفـسـير مورد بحث به زبان عربي در چند مجلد شامل سوره الحمد لغايت سوره المائده بر مذاق زيديه. مـفـسـر هنگام تفسير آيات احكام بحث خويش را مبسوط نموده و فقه آيه را نيز كاملا بيان داشته است.








نسخه هاي متعدد از اين تفسير در كتابخانه هاي عمومي و خصوصي يمن در دست مي باشد. صـنـعـاني داراي تفسير ديگري نيز هست به نام اجوبة مسائل الشاك في القرآن، اين تفسير شامل شـرح و بـيـان بعضي از آيات مشكله و متشابهه قرآن كه بعضي از فضلا و آحاد ملت از مفسر سؤال كرده اند و او به آنها پاسخ داده و علامه عبداللّه بن احمد شرفي آنها را در كتابي به نام تفسير الشاك في القرآن جمع نموده است. منابع : الاعلام، 5/182؛ البدرالطالع بمحاسن من بعد القرن السابع، 2/47؛ ايضاح المكنون، 2/469؛ بـلـوغ الـمرام، 65؛ الذريعة، 2/3؛ معجم المؤلفين، 8/120؛ مؤلفات الزيديه، 1/311؛ هدية العارفين، 1/833.
عروة الوثقي
اثـر شـيخ بهاءالدين محمد (952 - 1030 ق) فرزند عزالدين حسين عاملي جبعي معروف به شيخ بهائي، از نوابغ علماي شيعه و مفسران اماميه و اديب شاعر و رياضي دان. تـفـسير مورد بحث در بيان و تفسير آيات قرآن كريم است كه كه شامل سوره الفاتحه و قسمتي از سوره بقره مي باشد. اين تفسير به شيوه جامع ادبي و روان تاليف شده است. نسخه هاي زيادي از آن در دست است از جمله پنج نسخه در كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي كهن ترين آنها مورخه 1028 ق (شماره 9058) است. اين تفسير در 1319 ق با سه كتاب ديگر شيخ بهائي به نامهاي 1 - حبل المتين في احكام الدين. 2 ـ الفرائض البهائية في الارث.
3 ـ تفسير مشرق الشمسين و اكسير السعادتين در تهران چاپ سنگي گرديده است. شـيخ بهائي را چند تفسير ديگر ذكر كرده اند بدين شرح : 1) حاشية علي تفسير القاضي بيضاوي، و آن حواشي و تعليقات چندي است بر تفسير انوار التنزيل قاضي ابوسعيد عبداللّه بيضاوي. نسخه هائي از آن در كتابخانه آستان قدس رضوي (شماره 6612) و كتابخانه ملك تهران (شماره 2655) و كتابخانه اهدائي مشكوة به دانشگاه تهران (شماره 22) موجود است. 2) حواشي الكشاف، كه تفسير كشاف زمخشري را تعليقاتي افزوده است. 3) جـوابـات ثـلاث في مسائل تفسيريه، در جواب برادرش شيخ عبدالصمد شامل تفسير سه آيه از آيات قرآن. 4) الاسئلة التفسيريه، كه در پاسخ صالح بحراني جزائري نوشته و گفته اند كه دو كتاب اخير - كه آنـهـا را نـمـي تـوان تـفسير گفت - متحد و يكي هستند زيرا آيات سه گانه مورد تفسير هم يكي هـستند بدين شرح : و اتبعوا ما تتلوا الشياطين علي ملك سليمان (102، بقره)؛ و ربنا اني اسكتت من ذريتي بواد غير ذي رزغ (37، ابراهيم)؛ الخبيثات للخبيثين و الطيبات للطيبين (26، نور)؛ 5) عـيـن الحياة و آن مانند تفسير صافي ولي و جيز اللفظ و قليل المؤونة و صغير الحجم و جليل الـمـعـونـة كه خود گويد اقل الخلق بضاعة و اكثرهم اضاعة براي برادران ديني كه از او خواسته بودند تاليف نموده است. نسخه اي از اين كتاب در كتابخانه آستان قدس رضوي (شماره 1350) محفوظ است. 6) تـفسير شرح قاضي بيضاوي، كه گويا با كتاب ديگر او حاشية علي تفسير القاضي بيضاوي يكي باشد ولي يك نسخه از آن در كتابخانه وقفي شيخ محمد صالح برغاني در كربلا موجود است. 7) تفسير مشرق الشمسين و اكسير السعادتين، نام ديگر آن مجمع النورين و مطلع النيرين است، كـه اختصاص به تفسير آيات الاحكام و فقه قرآني دارد و آن را بعد از كتاب فقهي خود به نام حبل المتين نگاشته است. و در آن از احاديث و روايات مورد وثوق علماي متاخر ياد كرده كه بر مقدمه و چهار منهج مبتني و شامل حدود چهارصد حديث مي باشد. منابع : ادب الطف او شعراء الحسين، 5/94؛ اعيان الشيعة، 9/234؛ امل المل، 1/159؛ تاريخ عالم آراء عـباسي، 2/967؛ جامع الرواة 2/100؛ الذريعة، 15/252؛ روضات الجنات، 7/56؛ الروضة النضرة في عـلـمـاء الماءة الحادية عشرة، 85؛ رياض العلماء، 5/88؛ ريحانة الادب، 3/301؛ سلافة العصر، 289؛ طـرائق الحقائق، 1/137؛ فهرست الفبائي كتب خطي كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي، 403، 11/642؛ الـكـنـي و الالـقـاب، 2/100؛ لـؤلؤة البحرين، 16؛ مجمع الفصحاء، 2/8؛ معجم الدراسات القرآنية، 199؛ مفسران شيعه، 152؛ نجوم السماء، 28.
حاشيه بر تفسير بيضاوي
از سيد حسين (م 1030 ق) فرزند حسن حسيني خلخالي حكيم متاله رياضي دان مفسر شيعي. وي جامع فنون بوده و در علوم عقلانيه از خود آثار زيادي باقي گذاشته است. تـفسير مورد بحث حواشي و تعليقات نفيس بر تفسير انوار التنزيل قاضي بيضاوي است كه حاجي خـلـيـفه در كتاب خويش كشف الظنون مي گويد (حاشيه بر انوار التنزيل را از سوره يس شروع نموده تا پايان قرآن كريم ختم كرده است) تفسير خلخالي بر تمام قرآن است و نيز قسمت اول در كـتـابخانه مركزي آستان قدس رضوي از سوره مباركه فاتحة الكتاب تا نيمه آيه (و حيث ما كنتم فـولـوا وجـوهكم شطره) (145، بقره) موجود است و نيز قسمتي از سوره آل عمران ضميمه اين نسخه مي باشند. مـنـابع : الذريعة، 6/41؛ الروضة النضرة، 165؛ فهرست الفبائي كتب خطي كتابخانه مركزي آستان قـدس رضـوي، 186، 1/477؛ كشف الظنون، 1/192 به بعد؛ معجم الدراسات القرآنيه، 131؛ معجم المؤلفين، عمر رضا كحاله، 3/221، 319؛ هدية العارفين، 1/291؛ مفسران شيعه، 145.
تفسير قطب شاهي
اثر مولانا محمد شاه قاضي يزدي (زنده در 1031 ق) از علما و مفسران شيعه در هندوستان. تفسير مورد بحث از قاضي يزدي به نام سلطان محمد قطب شاه فرزند سلطان محمد قلي كه در هـنـدوسـتـان بـعـد از پدرش به تخت سلطنت نشست (1020 - 1030 ق) به زبان فارسي است و اختصاص به آيات احكام قرآن كريم و فقه قرآن يافته و سال فراغت از تاليف 1021 ق مي باشد. قـاضـي يزدي تفسير ديگري به نام آيه 40 از سوره شوري دارد: و جزاء سيئة سيئة مثلها، كه آن به شـيـوه فلسفي و حكمي نوشته شده و با روش زيبائي بطلان قياس و راي را به اثبات رسانيده اين كتاب به زبان فارسي است و سال فراغت از تاليف 1031 ق مي باشد. مـنابع : الذريعه، 1/41، 4/301؛ الروضة النضرة، 255؛ مفسران شيعه، 139؛ كشف الحجب و الاستار عن اسماء الكتب و الاسفار، 127.
حاشيه و شرح تفسير بيضاوي
اثر سيد وجيه الدين عبدالسلام علوي (م ق 1037 ق) از علماي عصر صفوي. تفسير مورد بحث احتمالا در دو جلد به زبان عربي و شيوه ادبي و كلامي است. مـفسر در اين تفسير به شرح و تعليقات خود بر تفسير انوارالتنزيل قاضي ابوسعيد عبداللّه بيضاوي پرداخته است. نـسـخه اين تفسير در كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي (شماره 1312) موجود است كه پايان آن تا اوائل سوره توبه مي باشد. منابع : الذريعة، 6/42؛ فهرست الفبائي كتب خطي كتابخانه مركزي آستان قدس، 185.
انموذج العلوم (تفسير اثني عشريه)
از شيخ محمد كاظم (زنده در 1035 ق) فرزند عبد علي تنكابني گيلاني ملقب به عبدالكاظم از فلاسفه و حكماي اماميه. تـفـسـير مورد بحث فصل نخست از كتاب الاثنا عشريه يا انموذج العلوم است كه هر دو آنها متحد هستند. اين كتاب به دوازده علم اختصاص يافته كه فصل اول آن در تفسير قرآن كريم است و بحث خويش را در كـلـيـات تـفـسير قرآن و علوم تاويل به سبك كلامي و فلسفي اختصاص داده است و در آن ميرداماد را به مناقشه كشانده و از شيخ بهائي دفاع نموده است. شيخ محمد كاظم را دو كتاب ديگري است به نام : 1) حاشية علي تفسير فخر رازي، حاوي حواشي و تـعـليقاتي بر تفسير فخر رازي، كه با مذاق فلسفي خود حواشي بسياري بر بعضي از تفسير آيات قرآن اثر فخر رازي نگاشته است. 2) حقايق سورة الفتح، در بيان حقايقي به شيوه فلسفي از سوره الفتح. نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه آية اللّه مرعشي قم با دو اجازه (1008 و 1010 ق) به خط شيخ بهائي در ظهر آن موجود است. مـنـابـع : اعـيان الشيعة، 8/32 و 9/381؛ الذريعه، 1/119 و 15/266 - 267؛ طبقات اعلام الشيعة - الـروضـة الـنـضـره في علماء الماءة الحادية عشرة، 462 - 463؛ رياض العلماء، 3/161؛ مستدركات اعيان الشيعة، 2/308؛ مجله تراثنا شماره اول سال دوم محرم سنه 1407 ق، 172 - 177.
الحاشية علي تفسير الكشاف
از سيد عبدالرحمن (زنده در 1040 ق) فرزند عبدالحليم مرعشي محقق اديب و فاضل. وي داراي مؤلفاتي در تفسير و علوم قرآن مي باشد.
تـفـسـيـر مـورد بحث تعليقات و شروح بر تفسير جاراللّه زمخشري مي باشد شيخ آقابزرگ تهراني مي نويسد (حاشيه له علي قول الزمخشري في الكشاف). مـرعشي كتاب ديگري به نام : تفسير آيه ان اللّه لا يغفر ان يشرك به، كه در آن آيه 48 سوره نساء را شرح و تفصيل كرده دارد. نسخه اي از آن ضمن تفسير ديگرش از مخطوطات كتابخانه قولة مي باشد. مـنـابـع : الـذريعه، 4/324؛ الروضة النضرة في علماء الماءة الحادية عشرة، 317؛ فهرست كتابخانه قولة، 1/63؛ مفسران شيعه، 157.
سدرة المنتهي
اثـر سـيـد مـحـمـدبـاقر (956 - 1041 ق) فرزند شمس الدين محمد حسيني استرآبادي قزويني اصـفـهاني معروف به داماد متخلص به اشراق متولد در قزوين و متوفي در (بئر مجنون) بين راه كربلا و نجف، فيلسوف و رياضي دان و شاعر اديب شيعي. تـفـسير مورد بحث در بيان و تفسير آيات قرآن كريم است كه با مذاق فلسفي و عرفاني خويش به آنها پرداخته است. نسخه اي از آن در كتابخانه برلين موجود است و نيز نسخه ديگري در كتابخانه هندوستان است كه سيد اعجاز كنتوري در كشف الحجب بدان اشاره نموده است. مـيـر سـيد محمدباقر داماد تفسيرهاي ديگري دارد بدينقرار: 1) تاويل المقطعات، كه در تاويل و تـفـسير حروف مقطعه اوايل 29 سوره از قرآن است كه از دير زمان مورد توجه و اختلاف مفسران بوده و هنوز به نتيجه اي نرسيده است.










نسخه هائي از اين كتاب در دست است. 2) امـانـة الـهـي، در شـرح و بيان آيه انا عرضنا الامانة علي السماوات و الارض و الجبال فابين ان يحملنها نسخه اي از اين كتاب در مجلس شوراي اسلامي (شماره 2859) موجود است و در 1315 ش به ضميمه 8 رساله ديگر در تهران چاپ سنگي شده است. 3) تفسير سورة الاخلاص، كه بر مذاق عرفاني و فلسفي خود به شرح و بسط سوره اخلاص پرداخته است. نسخه هاي آن در مقدمه كتاب القبسات شيخ محمود بروجردي ذكر شده است. مـنـابع : اعيان الشيعة، 9/189؛ الاعلام، زركلي، 6/48؛ امل المل، 2/249؛ الذريعة، 12/153؛ سلافة الـعـصـر، 477؛ ريـاض الـعـلماء، 5/40؛ الروضة النضرة، 67؛ لؤلؤة البحرين، 132؛ كشف الحجب و الاسـتار اسماء الكتب، 307؛ ايضاح المكنون، 1/109 به بعد؛ مصفي المقال في مصنفي علم الرجال، 90؛ معجم المؤلفين، عمر رضا كحاله، 9/93؛ مفسران شيعه، 148.
تفسير سوره هل اتي
از سـيـد مـعـزالدين محمد (زنده در 1044 ق) فرزند امير ظهيرالدين محمد حسيني اردستاني مشهور به ميرميران، حكيم متكلم از علماي شيه در حيدرآباد دكن. تفسير مورد بحث را به دستور شيخ محمد بن خاتون عاملي به اسم سلطان دكن عبداللّه قطب شاه (1020 - 1083 ق) به زبان فارسي تاليف كرده و آن را تفسير قطبشاهي موسوم كرده است. اين تفسير شامل يك ديباچه و سه مقدمه و تفسير سوره هل اتي مي باشد. نـفـيـس تـرين نسخه هاي خطي نسخه اصل به خط مؤلف از مخطوطات كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي به (شماره 1257) وقفي ابن خاتون سال 1067 ق مي باشد. مـنابع : الذريعة، 4/343؛ فهرست الفبائي كتب خطي كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي، 137، 1/437؛ مفسران شيعه، 155.
اماطة اللثام عن اليات الواردة في الصيام
مـجـهـول الـمفسر (زنده در 1046 ق) مؤلف از مفسران شيعه و محققين عصر صفوي در قزوين است. تفسير مورد بحث به زبان عربي در شرح و تفسير و بيان احكام و فقه آيات صوم است با ذكر روايات و اخـبار از ائمه اطهار (ع) و نقل اقوال و فتاوي علماي اعلام در احكام مسائل روزه كه با سه فصل آغاز گرديده است : 1 ـ اخبار وارده در وجوب روزه. 2 ـ وجه تسميه شهر رمضان.
3 ـ اخبار مخصوص شب قدر و بيان آن. نسخه خطي اين تفسير در مدرسه سپهسالار در تهران موجود است و نيز مؤلف فهرست كتابخانه آن مـدرسـه احـتمال داده است كه اين تفسير از مؤلفات شيخ حسن بن ابراهيم عبدالعالي ميسي باشد ولي شيخ آقابزرگ تهراني در الذريعة آن را بسيار بعيد دانسته است. ايـن تـفسير در 1046 ق به خواهش بعضي از امراء عصر شاه صفي صفوي تحت عنوان ترجمه رفع اللئام به فارسي ترجمه شده است. منابع : الذريعة، 2/304؛ معجم الدراسات القرآنية، 27؛ مفسران شيعه، 156.
الفرات النمير في تفسير الكتاب المنير
اثـر شـيخ المطهر (م 1039 يا 1048 يا 1049 ق) فرزند علي بن محمد ضمدي يماني از مفسران و متكلمين زيديه اديب نحوي. تفسير مورد بحث به زبان عربي در يك جلد بزرگ مي باشد. مـفـسر با مشرب زيدي خويش به تفسير ايات قرآن مي پردازد و نيز عمده بحث گفتار خود را در وجوه و اعراب و بلاغت قرآن اختصاص داده است. شـيـخ ‌الاسلام محمد شوكاني در وصف اين تفسير مي نويسد: (تفسير مفيد جدا مع اختصاره يدل عـلـي قـوة مـلكة صاحب الترجمة في العلوم و رسوخ قدمه في فنون عدة و كان مشهورا بالذكاء و الفطنة وجودة الحفظ) نسخه هاي اين تفسير امروزه در يمن در كتابخانه هاي عمومي و خصوصي و از منابع مفسران زيديه مي باشد. شـيخ المطهر را تفسير ديگري ذكر كرده اند به نام : قصيدة جامعة لسور القرآن، منظومه اي تفسير مانند در خواص سوره هاي قرآن و اسباب نزول و مكان آن و ساير خصوصيات. نسخه هاي خطي آن در كتابخانه هاي يمن موجود است. مـنابع : الاعلام، 7/253؛ ايضاح المكنون، 2/181؛ البدر الطالع، 2/310؛ خلاصة الاثر، 4/403؛ معجم المؤلفين، 12/295؛ مؤلفات الزيدية، 2/316؛ هدية العارفين، 2/462.
تفسير صدرالمتالهين شيرازي
اثـر صـدرالـديـن مـحـمد (شيراز 979 - بصره 1050 ق) فرزند ابراهيم بن يحيي قوامي شيرازي مـعروف به صدرالمتالهين و ملاصدراي شيرازي مجدد فلسفه، از مشاهير حكماء اسلامي و اعاظم علماي شيعه. تفسير مورد بحث در چند جلد به زبان عربي و شيوه فلسفي و كلامي و سبك اشراقي مي باشد. مـلاصدرا نخست بعضي از آيات قرآن و سوره هاي مناسب را كه امكان خوض در مباحث فلسفي و عرفاني داشته انتخاب نموده سپس به تفسير آنها مي پردازد. لـذا تـفـسير او شامل بخشي از قرآن است كه آنها عبارتند از سوره حديد، سوره اعلي، آية الكرسي، سوره نور، سوره سجده، سوره واقعه، سوره زلزال و سوره جمعه. بـعـد از سـال 1041 ق مـفسر تصميم به تفسير تمامي قرآن مي گيرد و از آغاز قرآن سوره الحمد شـروع نموده لغايت آيه 65 سوره بقره (و لقد علمتم الذين اعتدوا منكم في السبت) ديگر اجل به او مهلت نداده و در راه حج در شهر بصره وفات يافت و در همان سامان به خاك سپرده شد. نسخه اي از آن از مخطوطات كتابخانه كاتب ابن سطور در قزوين و نسخه هاي متعدد در كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي و كتابخانه مرعشيه قم موجود است. اين تفسير نخستين بار سوره الواقعه و تفسير آيه النور در سال 1313 ق و بد بارها با بقيه سوره ها و مجموع تفسير در تهران چاپ سنگي شده است. سـپـس آقـاي سيد عبداللّه فاطمي از سوره الحمد لغايت آيه (يا ايها الناس اعبدوا ربكم) در 456 صـفـحـه بـقـطـع وزيـري بدون تاريخ طبع نموده و مجدد در سالهاي 1352 - 1367 ش توس ط انتشارات بيدار قم در هفت مجلد طبع گرديده است. مـلاصـدرا تفسيرهاي ديگري نيز دارد بدين قرار: 1) اسرار اليات و انوارالبينات، كه در يك جلد به زبـان عـربي و به شيوه فلسفي شامل بخشي از آيات قرآن و در اسرار و نشانه هاي عظمت رباني از انواع مخلوقات و موجودات نوشته شده است. نـسـخـه هـاي مـتعددي از آن در دست است و در سالهاي اخير به تصحيح محمد خواجوي طبع منقحي يافته است. 2) مـتـشابهات قرآن، كه در يك جلد به زبان عربي و به سبك عرفاني و فلسفي آيات متشابه را كه مـعـنـي آنها روشن نيست با مشرب فلسفي خود از راه مكاشفه و تاويل، بحث و تفسير نموده و در شش فصل تدوين كرده است. نـسـخـه هـائي از آن موجود است : شماره 7577 كتابخانه آية اللّه مرعشي قم، شماره 87 كتابخانه دانشگاه تهران. 3) حـاشـيـه و شـرح تـفـسير بيضاوي، در يك جلد به زبان عربي و شيوه فلسفي و عرفاني تفسير انوارالتنزيل قاضي ابوسعيد بيضاوي (م 685 ق) را مورد بحث و شرح قرار داده است. نسخه اي از آن از مخطوطات كتابخانه خديويه مصر موجود مي باشد. مـنابع : الاعلام، 5/303؛ الروضة النضره، 291؛ ريحانة الادب، 3/417؛ فهرست الفبائي كتب خطي آسـتـان قـدس، 134؛ لوامع العارفين، تمامي صفحات ؛ مقدمه تفسير صدرالمتالهين بقلم محمد خواجوي، 9 - 131؛ الذريعة، 4/278 به بعد.
المصابيح الساطعة الانوار المجموعة في تفسير الائمة الاطهار
اثر سيد عبداللّه (م 1050 ق) فرزند احمد شرفي يماني، از علما و محدثين و مفسرين زيديه. تفسير مورد بحث به زبان عربي در چند جلد كه از آخر سوره هاي قرآن آغاز نموده است شامل يك مقدمه كه آن را به علوم قرآن اختصاص داده است مي باشد. سـپـس بـه تفسير آيات قرآن مجيد به شيوه كلامي و روائي و نقل از تفسيرهاي كهن مانند تفسير الـكشاف زمخشري مي پردازد و در تفسير آيات به روايات و احاديث ائمه اطهار و اهل البيت (ع) از طريق زيديه و مخصوصا از امام قاسم بن ابراهيم و فرزندش محمد بن ابراهيم استناد مي جويد. نسخه هاي متعدد امروزه از اين تفسير در كتابخانه هاي عمومي و خصوصي يمن در دست مي باشد. تفسير ديگري به سيد عبداللّه شرفي نسبت مي دهند به نام جواب اميرالمؤمنين علي مسائل الشاك فـي الـقـرآن الـعـظيم، كه به شرح و تفسير آيات متشابه و كلمات غريب قرآن با مشرب زيدي و با استناد به احاديث و روايات وارده از ائمه اطهار (ع) مي پردازد. منبع : مؤلفات الزيدية، 1/369، 3/36.
بديع البيان لمعاني القرآن
مـفسر شيخ شمس الدين ابوالمعاني محمد (زنده در 1056 ق) فرزند سديد الدين علي بن شهاب بـن خـاتـون عاملي عينائي معروف به ابن خاتون، از علما و متكلمين اماميه جامع علوم اسلامي و وزير عبداللّه قطب شاه. تفسير مورد بحث به زبان فارسي در چند جلد بزرگ است. مـفـسـر پـس از ذكر آيات قرآن مطالب خويش را تحت عنوان (مترجم گويد) مي آورد، سپس با عـناويني چون (فضيلت آيه) و (التفسير بما قاله المفسرون) و (التفسير بالاحاديث المرويه) و (خلاصة المعني) با ذكر اقوال چند نفر از مفسرين بزرگ به تفسير آيه مي پردازد. جـلد اول اين تفسير شامل سوره فاتحه و نسخه عصر مؤلف داراي حواشي از مؤلف از مخطوطات كتابخانه آية اللّه مرعشي در قم (شماره 1628) موجود است. مـنـابع : امل المل، 1/169؛ الروضة النضرة في علماء الماءة الحادية عشرة، 512؛ فهرست نسخه هاي خطي كتابخانه مرعشي قم، 5/31؛ رياض العلماء 5/134.
لطائف غيبي و عواطف لاريبي (تفسير آيات العقايد) از سيد نظام الدين احمد (م ح 1060 ق) فرزند
زين العابدين علوي عاملي، حكيم متاله محقق. داراي اجازه مورخه 1018 ق از شيخ بهائي و اجازه مورخه 1017 ق از ميرداماد. تـفـسـير مورد بحث به زبان فارسي در يك مجلد و اختصاص دارد به آيات متعلق به اصول دين و اعتقادات مذهب كه آيات توحيد و امثال آنها را از سوره هاي مختلف قرآن جمع نموده و به تفسير و شرح آنها پرداخته است.








مـفـسر در مقدمه خويش آن را چنين وصف نموده است : در اين كتاب جمع آيات فرقاني و ثمرات ريـاض آسـمـانـي كـه در بـاب ذات و صفات حضرت باري جل جلاله خواه ثبوتي و خواه سلبي و هـمـچـنـين در ساير صفات فعلي حق تعالي و همچنين در باقي امور اعتقاديه از نبوت و امامت و مـعـاد و غير ذالك كه از مراتب عليه و درجات سنيه كه تقليد در آنها روا نيست به ترتيبي كامل و توصيفي شامل و شرح غوامضي كه در طي آنها منطوي است با نكات قدسيه و اشارات عقليه كه از مدارك افهام و مدارج اوهام متعالي است شده ايم. ايـن تـفسير كه به شيوه فلسفي و كلامي تاليف گرديده و در آن روش از صدرالمتالهين شيرازي پـيـروي كـرده و از استادش شيخ بهائي انتقاد مي كند و در نحوه تفسير از متعصبين فلسفي پدر زنش ميرداماد است. و نيز در آياتي كه دلالت بر اهل بهشت و دوزخ دارند بحث و تفسير كرده اند. و كتاب خود را به شاه صفي صفوي (1038 - 1052 ق) اهداء كرده است. نـسـخـه چرك نويس اصل به خط نستعليق مفسر بدون افتادگي و داراي قلم زدگي ها و تغيير و تـبـديل از مخطوطات كتابخانه اهدائي سيد محمد مشكوة به دانشگاه تهران (شماره 74) نسخه پـاك نويس اصل از مخطوطات همان كتابخانه (شماره 24) نسخه پاك نويس اصل از مخطوطات همان كتابخانه (شماره 24) موجود است. نسخه ديگري از مخطوطات كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي (شماره 1383) مي باشد. و در 1369 ق به اهتمام و مقدمه سيد جمال الدين ميرداماد به چاپ رسيده است. مـنـابـع : اعـيان الشيعة، 2/593؛ امل المل، 1/33؛ تتميم امل المل، 62؛ الذريعة، 18/317؛ الروضة الـنـضـرة، 27؛ ريـاض الـعـلماء، 1/39؛ فهرست الفبائي كتب خطي كتابخانه مركزي آستان قدس رضـوي، 483، 1/543؛ فـهـرسـت كـتـابـخـانه اهدائي مشكوة به دانشگاه تهران، 1/88؛ فهرست نسخه هاي خطي فارسي، احمد منزوي، 1/57؛ معجم رجال الحديث، 2/122؛ مفسران شيعه، 148.
حاشيه و شرح تفسير بيضاوي
اثر مولي عبدالحكيم (م 1067 ق) فرزند شمس الدين محمد سيالكوتي پنجابي، از متكلمين شيعه در هندوستان و فحول علماي اماميه. بعضي او را سني يا حنفي مذهب مي دانند ولي كتاب او در امامت و اثبات ادله شيعه در امامت رافع هرگونه ترديد در استقامت اوست. ميرزا عبداللّه افندي در رياض العلماء گويد او مستتر به تسنن بود تقية و اثني عشري است باطنا. تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربي و شيوه كلامي است. مفسر در اين اثر شرح و تعليقات گرانقدري بر تفسير انوار التنزيل قاضي ابوسعيد عبداللّه بيضاوي نگاشته است و نيز نسخه هاي نفيس امروزه از اين تفسير در دست مي باشد. اين كتاب نخستين بار در 1270 ق در حاشيه تفسير انوار التنزيل بيضاوي در آستانه طبع گرديده است. منابع : اعيان الشيعة، 7/458؛ ابجد العلوم، 3/233؛ الاعلام، 3/283؛ خلاصة الاثر، 2/318؛ الذريعة، 6/42؛ الـروضـة الـنـضـرة، 314؛ ريـاض الـعلماء، 3/77؛ فهرست الازهرية، 1/221؛ كشف الظنون، 1/1148؛ معجم المطبوعات، 1/1068؛ معجم المؤلفين، 5/95؛ هدية العارفين، 1/504.
العروة الوثقي
از مـيـرزا ابراهيم (م 1070 ق) فرزند صدرالمتالهين ملاصدرا شيرازي، از فلاسفه شيعه و علماي اماميه. او از مخالفين سرسخت مشرب فلسفي و طريقت پدر خود بود. تـفـسـيـر مورد بحث با مشرب فلسفي خود و بهره از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع) و بر خلاف تفسير پدرش مي باشد. مـيـرزا ابـراهـيـم تفسير ديگري به نام آية الكرسي دارد كه شيخ عبدالنبي قزويني نسخه اي از آن داشته و مي گويد: له رسالة انيعة و عجالة دقيقة في تفسير آية الكرسي مد حقق و دقق و عمق. مـنـابـع : اعـيان الشيعة، 2/202؛ تتميم امل المل، 51؛ الذريعة، 15/249؛ الروضة النضرة، 8؛ رياض العلماء، 1/26؛ لؤلؤة البحرين، 132؛ معجم الدراسات القرآنية، 198.
تفسير الائمة لهداية الامة
اثـر شـيـخ مـحمد رضا (زنده در 1073 ق) فرزند شيخ عبدالحسين نصيري طوسي اصفهاني، از مفسران و علماي اماميه در عصر صفوي و از اخباريون تندرو. تفسير مورد بحث درسي مجلد بزرگ به فارسي و عربي تاليف گرديده است. شـيـوه مـفـسـر روائي چـنـد آيه از قرآن كريم را ذكر نموده سپس به ترجمه فارسي آيات مذكور مـي پردازد و بعد تفسير و تاويل آيه ياد شده را بيان مي نمايد و هنگام ذكر احاديث و روايات مربوط بـه آيـه احـاديث را به فارسي ترجمه نموده و متن تفسير خويش را در بيان آيه به عربي قرار داده است. تفسير آيات ياد شده را در چند فصل تقسيم كرده است. فصل فضائل آيات سپس فصل خواص آيه و بعد شان نزول آيه و امثال آنها و غالبا از تفسيرهاي فرات كـوفـي و تـفـسـيـر امام حسن عسگري و تفسير قمي و تفسير عياشي و بيضاوي و كتاب احتجاج طـبـرسـي و مـكـارم الاخلاق نقل مي نمايد و هنگام نقل بعضي از احاديث، او خود را از ذريه شيخ الطائفه شيخ طوسي معرفي و چنين ياد مي كند (قال جدنا الا مجد العالم المتعلم بعلوم الصادقين الشيخ ابو جعفر محمد بن الحسن الطوسي). مـجلد اول اين تفسير شامل ديباچه در بيان مقدمات سپس حاوي بيست فصل مي باشد كه متعلق به مسائل قرآن است. و بعد به تفسير سوره الفاتحه مي پردازد و چند آيه از سوره بقره. مجلد دوم اين تفسير قسمتي از سوره بقره تا پايان سوره هود را دربردارد. يـك دوره از ايـن تـفـسير كه بعضي از مجلدات آن به خط مؤلف مي باشد در كتابخانه وقفي شيخ محمد صالح برغاني حائري در كربلا و بعضي از مجلدات آن در كتابخانه جعفريه مدرسه هندي در كربلا وجود دارد. شيخ آقابزرگ تهراني از قول شيخ ابوالمجد آقا رضا اصفهاني در الذريعة مي نويسد پانزده مجلد اين تفسير در كتابخانه قزوينيه اصفهان موجود بوده و چند مجلد در كتابخانه ملي تهران موجود است و سـه مـجـلـد ايـن تفسير در كتابخانه اهدائي مشكوة به دانشگاه تهران (شماره 11) و آن شامل سـوره هـاي كـهف و مريم و طه و شماره 12 شامل سوره هاي انبياء و حج و مؤمنون و شماره 1140 شامل سوره هاي توبه و يونس و هود مي باشد. شيخ محمدرضا نصيري طوسي داراي سه تفسير ديگر است : 1) كشف اليات، به زبان فارسي مرتب به 28 كتاب و هر كتاب به هيجده باب كه به تفسير آيات پرداخته است. 2) مـخـتصر تفسير الائمه، به زبان فارسي در شش مجلد به شيوه روائي است و آن تلخيص تفسير الائمه لهداية الامة است. 3) ترجمة القرآن، كه ترجمه قرآن به اضافه مختصر توضيحاتي كه ذيل آيات داده است. مـنـابـع : الـذريـعة، 4/236؛ الروضة النضرة، 221؛ كربلا في حاضرها و ماضيها (خطي)؛ فهرست كتابخانه اهدائي، 1/47، 2/697؛ فهرست نسخه هاي خطي فارسي، 1/26؛ معجم الدراسات القرآنية، 78؛ مفسران شيعه، 139.
اسرار اليات
اثـر آخـونـد شـمـس الـدين محمد لاهيجي گيلاني معروف به ملا شمسا (زنده در 1074 ق) از فلاسفه و حكماي عصر خويش. در تفسير مورد بحث مفسر گفتار خود را به اسرار آيات قرآن اختصاص داده و سخن خويش را به كليات امور قرآن پرداخته است. براي شمس الدين محمد لاهيجي دو تفسير ديگر نام برده اند: 1) تفسير سوره هل اتي، كه در شرح و تفسير سوره هل اتي تاليف شده است. نسخه خط مؤلف با خط خوردگي از مخطوطات كاتب اين سطور در كربلاست. 2) تـفـسـيـر اخـلاص، مفسر با مشرب فلسفي و عرفاني خود به شرح و بيان آيات سورة الاخلاص پـرداخـتـه اسـت، نسخه اي از اين كتاب در كتابخانه آستان قدس رضوي (شماره 8991) موجود است. منابع : اعيان الشيعة، 7/351؛ الروضة النضرة، 266؛ ريحانة الادب، 5/383؛ دائرة المعارف الاسلامية الشيعة، 4/70؛ مفسران شيعه، 154.
تفسير ابن خاندار
اثـر شـيخ حسين (1012 - 1076 ق) فرزند شهاب الدين حيدر خاندار كركي عاملي، از شعرا و ادباء شيعي، محقق حكيم و متكلم اخباري. تـفـسير مورد بحث حاشيه و تعليقاتي است به شيوه اخباري بر تفسير انوار التنزيل قاضي ابوسعيد عبداللّه بيضاوي. شرح حال نويسان در فهرست مؤلفات مفسر از آن نام برده اند و نيز حر عاملي معاصر خاندار و سيد محسن امين عاملي در اعيان الشيعه آن را ذكر كرده اند. و قسمتي از اشعار وي را كه در رثاء و مدح ائمه معصومين است از ديوان او نقل كرده اند. مـنـابع : اعيان الشيعة، 6/36؛ امل المل، 1/70؛ الذريعة، 4/243، 6/41؛ الروضة النضرة، 169؛ رياض الـعـلـمـاء، 2/75؛ سلافة العصر، 347؛ تاريخ كرك نوح، 114؛ معجم رجال الحديث، 5/269؛ معجم الدراسات القرآنيه، 132؛ مفسران شيعه، 146.
مقتبس الانوار من الائمة الاطهار في تفسير القرآن
از شيخ محمد مؤمن (م 1077 ق) فرزند شاه قاسم سبزواري خراساني، از علماي حديث و مفسران عصر خويش اخباري متتبع. ايـن تـفـسير به زبان عربي و بر اساس مشرب اخباري تدوين شده و در شرح و بيان آيات از تفسير مجمع البيان از كلام بهره گرفته شده است. تـفسير مزبور داراي ديباچه و مقدمه در چند فصل مي باشد: فصل اول، در عدم تواتر قرآن و اينكه قرآن منزل بر پيغمبر (ص) بوده است. فـصـل دوم : در عـدم جـواز تـفـسير قرآن بجز از طريق احاديث و روايات وارده از طريق خاندان عصمت و نبوت و ائمه اطهار (ع). فصل سوم : در بيان وجوب عمل به اخبار بدان شكل كه علماي اخباريون بيان مي كنند. و خاتمه : در بيان جواز اراده معاني متعدده حقيقي و مجازي از الفاظ قرآن كريم مي باشد و بعد به تفسير سوره الفاتحه پرداخته و بعد سوره بقره را تفسير نموده است.











و پـايان مجلد اول سوره اعراف است سپس آغاز مجلد دوم از سوره انفال مي باشد و هنگامي كه به آيه 24 رسيده اجل به او مهلت تكميل نداده است. نسخه اي به خط نسخ سيد علي استرآبادي كه به امر مفسر پاك نويس مي كرده در 1077 ق از براي مفسر طلب مغفرت نموده و اين نسخه كه داراي حواشي به خط مفسر و به امضاء (منه عفي عنه) دارد از مخطوطات كتابخانه مدرسه سپهسالار مي باشد. مـنـابـع : امـل الـمل، 296؛ الذريعة، 22/17؛ الروضة النضرة، 593؛ رياض العلماء، 5/154؛ فهرست مدرسه سپهسالار، 1/175؛ معجم الدراسات القرآنيه، 286؛ معجم رجال الحديث، 18/82؛ مفسران شيعه، 144.
تفسير نصيري طوسي
از شـيـخ مـحـمـد تقي (زنده در 1083 ق) فرزند عبدالحسين نصيري طوسي، از علماي كلام و حكمت كه در عصر صفوي در اصفهان بوده است. مفسر تفسير خويش را در يك جلد بزرگ به زبان عربي تاليف نموده و داراي ده مقدمه است. سـپس به تفسير كليات در ترتيب قرآن و ذكر شرح حال انبياء از آدم تا حضرت محمد (ص) كه در قرآن مجيد از آنان نام برده شده پرداخته است. و بعد شروع به تفسير حمد كرده است و تا آخر قرآن سوره ناس پايان يافته و شيوه او در تفسير پس از ذكر چند آيه از قرآن مجيد به تفسير آيات ياد شده مي پردازد و سبك او ادبي و كلامي مي باشد و نـيـز مـفسر خود را از احفاد شيخ الطائفه شيخ طوسي و از اسباط خواجه نصيرالدين طوسي و در نتيجه نصيري طوسي معرفي مي كند و از آثار ديگر وي العقال في مكارم الخصال و المبدء و المعاد. نسخه نفيسي از اين تفسير كه از روي خط مصنف نگاشته شده و در خدمت مؤلف خوانده و مقابله گرديده است از مخطوطات كتابخانه كاتب اين سطور در كربلا موجود است. منبع : اصل نسخه تفسير طوسي، الذريعة الي تصانيف الشيعة، 5/280، 19/250.
خزائن جواهر القرآن
اثر شيخ علي قلي خان (1020 - زنده در 1083) فرزند قرچغاي خان تركماني متولد در اصفهان، از فلاسفه و حكماي متالهين و توليت آستانه حضرت معصومه (ع). تفسير مورد بحث به شيوه فلسفي و عرفاني با بهره از روايات ائمه معصومين (ع) نگاشته شده و در نوع خود بي نظير است. مـفـسر به چند دسته از آيات خاص قرآن كه عبارتند از: آيات توحيد و ايمان و آيات احكام و قصص قرآن و آيات مواعظ و حكم و آفرينش زمين و آسمان و آيات كيفيت رجعت و احوال برزخ و حشر و نـشـر و بـهـشـت و دوزخ تـوجه داشته و آنها را استخراج و جمع نموده سپس به احاديث مرويه و تحقيق كلمات و تفسير جمله به جمله آن پرداخته است. ايـن تـفـسير كه در چهار مجلد تاليف گرديده مجلد اول آن را با تفسير آيات توحيد آغاز نموده و مجلد چهارم را با تفسير آيات بهشت و دوزخ پايان بخشيده است. و شـيـوه مفسر در هر مجلد بر اساس خزائن ترتيب يافته كه هر خزينه به شصت فصل و هفت باب تقسيم گشته است. نـسـخه منحصر به فرد خط مؤلف را فرزند مفسر شيخ مهدي قلي خان پس از بناء مدرسه خود در قـم و تاسيس كتابخانه مدرسه وقف خاص ساكنين مدرسه خويش نموده است اين مدرسه تا عصر حاضر به نام وي مشهور است. منابع : اعيان الشيعة، 8/302؛ الذريعة، 7/154؛ الروضة النضرة، 410؛ معجم الدراسات القرآنية، 147.
مجمع البحرين
از ضـيـاءالـديـن مـحـمد يوسف (زنده در 1083 ق) فرزند ميرزا حسين خان شريف وزير توپچي قزويني، حكيم مفسر و عالم محقق. در ايـن تـفـسير كه دو جلد و به زبان عربي است تمام قرآن مورد بحث قرار گرفته است و مفسر مـي نـويـسد كه اين تفسير جمع بين دو تفسير امين الاسلام شيخ طبرسي مجمع البيان و جوامع الـجـامـع مـي بـاشد و در واقع تلخيص اين دو تفسير است با اضافات و استدراكات نافع به شيوه و سبك روان و در كمال اختصار بدين جهت اين تفسير را مجمع البحرين ناميده است كه جمع بين دو تفسير طبرسي است. چند دوره از اين تفسير در دست مي باشد از جمله نسخه خط مفسر در كتابخانه مدرسه سپهسالار (شماره 1955) كه دو سرلوحه زيبا دارد و تمام صفحات مجدول به طلاست. و يـك دوره داراي حـواشي (منه دام ظله) در كتابخانه كاتب اين سطور در كربلا و يك دوره در كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي (به شماره 10415) موجود است. مـنـابع : الذريعة، 20/23؛ فهرست الفبائي كتب خطي كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي، 496؛ فـهـرست مدرسه سپهسالار، 1/167؛ معجم الدراسات القرآنيه عند الشيعة الاماميه، 262؛ مفسران شيعه، 143.
غريب القرآن طريحي
از شيخ فخرالدين (979 - رماحيه 1085 ق) فرزند شيخ محمد علي نجفي آل طريحي، از مفسران شيعه و علماي لغت و نحو (- آل طريحي). تـفـسـير مورد بحث شامل يك مقدمه كوتاه سپس داراي بيست و هفت باب و هر باب منشعب به چند نوع تحت عنوان النوع الاول و النوع الثاني. اين تفسير شرح تفسير قرآن و بيان آيات بر تفسير غريب القرآن سجستاني است. اصـل نـسـخـه خـط مؤلف در كتابخانه وقفي شيخ محمد صالح برغاني حائري در كربلا و نيز اين تـفـسـير در سال 1372 ق در نجف اشرف به تحقيق و مقدمه شيخ محمد كاظم طريحي به چاپ رسيده است. تاليفات ديگري از شيخ فخرالدين آل طريحي نقل كرده اند كه عبارتند از: 1) كشف غوامض القرآن، كه در مشكلات و غوامض آيات و كلمات بحث كرده است. 2) نـزهـة الـخـاطر و سرور الناظر و تحفة الخاضر و متاع المسافر، كه مؤلف آن را پس از اطلاع از نـزهة القلوب سجستاني تاليف نموده و احتمالا با غرايب القرآن او يكي است سه نسخه در كتابخانه آستان قدس رضوي (شماره 7663) محفوظ است. 3) كشف آيات القرآن، كشف آيات به حروف هجا و تفسير لغات مشكله و بيان لغات قرآن است. 4) مـشـارق الـنور الكتاب المشهور، در اين تفسير بين معاني آيات و لغات و قواعد عربي و اخبار و احاديث ائمه معصومين (ع) محققانه جمع و تدوين گرديده است. مـنابع : الاعلام، 5/138؛ اعيان الشيعة، 8/394؛ امل المل، 2/214؛ الذريعة، 16/48؛ الروضة النضرة فـي عـلـمـاء الماءة الحادية عشرة، 434؛ رياض العلماء، 4/332؛ لؤلؤة البحرين، 66؛ فوائد الرضوية، 348؛ لـباب الالقاب، 131؛ الكني و الالقاب، 2/413، ماضي النجف و حاضرها، 2/454، معجم رجال الـفـكـر، 290؛ مـعجم المؤلفين، 8/55؛ مقدمه غريب القرآن، به قلم محمد كاظم طريحي ؛ هدية العارفين، 1/432.
البحرالمواج في تفسير القرآن
از ميرزا تاج الدين حسن (م 1085 ق) فرزند محمد اصفهاني فلاورجاني معروف به تاجا اصفهاني يا تاج ارباب العمامة، حكيم محدث و از علماي عصر صفوي. اين تفسير در دو مجلد به زبان فارسي به شيوه روائي و كلامي است. نـخست مفسر چند آيه از قرآن كريم را ياد كرده سپس به ترجمه فارسي پرداخته و آنگاه به تفسير آيات مذكور مي پردازد. ابن يوسف در فهرست مجلس شوراي ملي به غلط اين تفسير را به فرزند مفسر بهاءالدين محمد (م 1137 ق) صاحب كشف اللثام معروف به فاضل هندي نسبت مي دهد. خونساري كه نسخه اي را در اختيار داشته است و آن را در روضات الجنات ستوده مي گويد: (انه كـثير الفوائد) و آن را از پدر مي داند و نيز شيخ آقابزرگ تهراني در الذريعة ببه نام پدر ضبط كرده است. نـسخه اي از اين كتاب در مجلس شوراي اسلامي به خط نستعليق از قرن دوازدهم هجري از آغاز قـرآن تـا سوره نحل موجود است و دو برگ از آخر آن افتاده است و نسخه دوم در كتابخانه ملي از سـوره مـجـادله تا پايان قرآن است كه آن را محمدتقي دانش پژوه تفسير بحرالمواج احتمال داده است. مـنابع : اعيان الشيعة، 5/240؛ الذريعة الي تصانيف الشيعة، 3/49؛ روضات الجنات، 7/114؛ الروضة النضرة في علماء الماءة الحادية عشرة، 90؛ فهرست مجلس شوراي اسلامي، 3/4؛ معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية، 39؛ هدية الاحباب، 127؛ فهرست نسخه هاي خطي فارسي، منزوي، 1/8.
تفسير قطب الدين لاهيجي
از قـطـب الدين محمد (زنده در 1086) فرزند شيخ علي شريف فقيه لاهيجي اشكوري، فيلسوف متكلم از علماي شيعه در عصر خويش. ايـن كـتاب به زبان فارسي در دو مجلد به روش شيعي و بياني روشن و روان و نيز به ترجمه آيات قـرآن مـي پردازد و توضيح و تفسير آيات را بيان نموده و به ذكر روايات و احاديث وارده از طريقه اماميه استناد مي نمايد. اين تفسير به نامهاي : ترجمة الانيقة يا تفسير ترجمه قرآن شهرت دارد از اين تفسير چهار نسخه در كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي (شماره 14143 به بعد) وجود دارد. اين تفسير در 1340 ش در تهران چاپ شده است. مـنـابـع : اعـيـان الـشيعه، 9/431؛ الروضة النضره، 497؛ امل المل، 2/285؛ رياض العلماء، 5/124؛ فهرست الفبائي كتب خطي كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي، 124؛ فهرست نسخه هاي خطي فارسي، 1/15؛ مفسران شيعه، 142؛ نجوم السماء في تراجم العلماء، 148.
تحفه شاهي از مـولي مصطفي (1007 - 1090 ق) فرزند شيخ محمد ابراهيم تبريزي قاري خراساني معروف به تبريزي قاري، از مفسران و علماي شيعه. تفسير مورد بحث در علوم قرآن و بيان بعضي قراءآت مي باشد و آغاز تاليف آن در مرقد شاه ولايت آغـاز گـرديـده لذا آن را به نام تحفه شاهي ناميده است و شامل پنج باب مي باشد چون در آستانه خامس آل عبا از تاليف آن فارغ گرديده است. نسخه اي از اين كتاب در كتابخانه حضرت اميرالمؤمنين (ع) در نجف اشرف موجود است. تـاليفات ديگري از تبريزي قاري مي دانند كه عبارتند از: 1) متممة التحفة، در تكميل تفسير ديگر تحفة القاري است.









2) تـحـفة القاري، در بيان بعضي از كلمات و انواع قراءآت و آن در 1302 ق در بمبئي چاپ سنگي شده است. 3) تـحفة الابرار، كه به دستور ميرزا شفيع منجم و فرزندش محمد مقيم در يك مقدمه و دو باب نگاشته شده است و در آن فضيلت قرآن، آداب تعلم، مستحبات قرآن، مخارج حروف در پنج فصل مورد شرح و بيان واقع گرديده است. نـسـخـه اي از اين كتاب در آستان قدس رضوي (شماره 13363) و در كتابخانه دانشگاه تهران (شماره 4074) وجود دارد. 4) ارشاد القاري، در بيان قراءآت شامل يك مقدمه و پنج باب. 5) وقـوف الـقرآن، كه در آن مواضع وقوف قرآن و انواع آن و محل جزء و نصف جزء و حزب و محل سجده واجب و آيات مستحبه سجده مشخص گرديده است. 6) سند قرائت عاصم، در پنج فصل و توضيح قرائت عاصم و اسناد آن. مـنابع : اعيان الشيعة، 10/126؛ الروضة النضرة في علماء الماءة الحادية عشرة، 565؛ ريحانة الادب، 4/498؛ الـذريـعة، 3/407؛ فهرست مدرسه سپهسالار، 3/353؛ فهرست نسخه هاي فارسي خطي، منزوي، 1/80؛ فهرست كتابخانه دانشگاه تهران، 13/3054.
زبدة البيان في تفسير آيات قصص القرآن
از شيخ محمد (م 1090 ق) فرزند شيخ محمود طبسي، محقق حكيم متاله از علماي عصر صفوي. تفسير مورد بحث شامل آيات قصص انبياء در قرآن است.
مفسر آياتي كه مختص انبياء سلف مي باشد از قرآن مجيد استخراج نموده و به تفسير و شرح و بيان آنها پرداخته است. شـيـخ محمد طبسي كتاب فوق را با نگارش تكمله اي در شرح و بيان احوال حضرت رسول (ص) تـكـمـيـل نموده و نام آن را تكملة زبدة البيان گذاشته است و احوال ائمه معصومين را نيز بدان افزوده است. مـنـابع : الذريعة الي تصانيف الشيعة، 1/48، 12/21؛ الروضة النضرة في علماء الماءة الحادية عشرة، 527؛ معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية، 114، 173.
تفسير الصافي
اثـر ملا محسن (1007 - 1091 ق) فرزند شاه مرتضي كاشاني معروف به ملا محسن فيض كاشاني، از اعاظم علما و حكماي متاله اماميه. تـفـسـيـر مـورد بحث در چند مجلد به اختلاف چاپهاي آن به زبان عربي و شيوه روائي و مشرب عـرفـاني و از مشهورترين تفسيرهاي مختصر شيعي كه با مضامين روايات و احاديث ماثور از ائمه معصومين (ع) از آغاز قرآن سوره الحمد تا پايان قرآن سوره الناس مي باشد. ايـن تـفـسـيـر شـامـل يك پيش گفتار از مؤلف سپس دوازده مقدمه در علوم قرآن است كه اين مقدمات بحثهاي گران قدري دربردارد و آنها عبارتند از: بحثي در تمسك به قرآن و فضيلت آن، بـحـثـي در عـلـم قرآن كه تمامي آن علم، نزد اهل بيت (ع) است، بحثي كه تمامي قرآن در حق خـانـدان عـصـمـت و نـبوت (ع) و شيعيان و پيروان آنها و در مذمت دشمنان اهل بيت (ع) است، گـفـتـاري در معاني وجوه آيات قرآن و تحقيق در متشابهات و تاويل آيات، بحثي در نهي و منع تفسير آيات قرآن به راي و سر نهي آن، گفتاري در جمع و گردآوري قرآن و عدم تحريف و زياده يـا نـقـصـان و تـاويـل آيـات آن، گفتار اينكه قرآن مبين براي تمامي امور دنيوي و اخروي است، گـفـتـاري در اقسام آيات و بطون و كيفيت تاويل و انواع لغات و قراءآت معتبر، گفتاري در شان نزول قرآن و تحقيق آن، گفتاري در تمثل قرآن به اهل خود در روز قيامت و شفاعت قرآن از آنان و ثـواب حـفـظ و تـلاوت آن، گـفتاري در آداب تلاوت قرآن، گفتاري در اصطلاحات و كيفيت تفسير آن. نسخه هاي خطي اين تفسير بسيار است نفيس ترين نسخه مورخه 1078 ق از مخطوطات كتابخانه كاتب اين سطور در قزوين و سي نسخه در كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي (شماره 11140) و هفت نسخه در كتابخه مرعشي قم موجود است. ايـن تـفـسـيـر براي نخستين بار در 1266 ق در تهران به قطع رحلي در 680 صفحه چاپ سنگي گـرديـده سـپـس به دفعات در تهران و تبريز و بمبئي چاپ سنگي شده است و در سال 1402 ق تـوسط مؤسسه اعلمي بيروت در پنج مجلد به قطع وزيري طبع گرديده است و مجدد در مشهد افست شده است. ملا محسن فيض كاشاني داراي تاليفات ديگري است بدين شرح : 1) تفسير اصفي، كه در يك جلد و به زبان عربي و شيوه روائي است و تفسير وسيط اوست كه تلخيص الصافي تفسير كبير اوست. نسخه هائي از اين تفسير در دست است.
نسخه اي در كتابخانه آية اللّه مرعشي قم در دو مجلد (شماره هاي 1278، 7473) و پنج نسخه در كتابخانه آستان قدس رضوي (شماره 11162). ايـن تـفسير نخستين بار در 1274 ق در بمبئي و در حاشيه تفسير الصافي چاپ سنگي شده و در تهران مستقلا چاپ و منتشر گرديده است. تفسير اصفي بوسيله سيد حسن مظاهر امروهوي به زبان اردو ترجمه شده است. 2) تفسير المصفي، كوچكترين تفسير فيض كاشاني است كه خلاصه اي از تفسير اصفي و مانند دو تفسير قبلي او بيشتر متكي بر احاديث و روايات ائمه اطهار (ع) مي باشد. منابع : الاعلام، 5/290؛ ايضاح المكنون، 1/54؛ تنقيح المقال، 2/54؛ الذريعة، 15/5؛ الروضة النضرة، 491؛ ريـحـانـة الادب، 4/369؛ فـهـرسـت الـفبائي كتابخانه مركزي آستان قدس، 378؛ فهرست كتابخانه آية اللّه مرعشي قم، 3/158؛ معجم المؤلفين، 8/187؛ مؤلفين كتب چاپي فارسي و عربي، خانبابا مشار، 5/799؛ هدية العارفين، 2/6.
تفسير القرآن الكبير
از شـيـخ مـحمد كاظم طالقاني قزويني (م 1094 ق) از شيوخ علماي شيعه در عصر صفوي و از مدرسين حوزه علميه قزوين، فقيه و مفسر علوم اسلامي و فنون عربي. تفسير را از علماي عصر خود مانند شيخ بهائي و ميرباقر داماد و ميرفندرسكي و ديگران اخذ كرد و جامع علوم عقلي و نقلي بود. مـفـسر اثر خود را به عربي پس از ذكر احاديث در شرح و بيان بعضي از آيات شريفه قرآن با مسائل فلسفي و عرفاني آميخته و بطرز مستحسني تفسير نموده است. مي توان سبك وي را در اين تفسير جمع بين احاديث نبوي و ائمه اطهار (ع) و تفسير قرآن با قرآن و بحثهاي فلسفي و عرفاني و ادبي و كلامي خواند كه در نوع خود كم نظير است. اين تفسير در چند مجلد بزرگ است كه بعضي از مجلدات آن نزد حفيد وي ميرزا ابوتراب شهيدي قزويني بوده و در تفسير خود از آن بهره گرفته است. از شيخ محمدكاظم طالقاني تفسير ديگري به نام منافع القرآن ذكر كرده اند كه در آنن به خواص و منافع سوره هاي قرآن و ثواب قرائت هر سوره پرداخته و از سوره حمد شروع و تا پايان قرآن شرح خود را از طريق روايات ماثوره ذكر مي نمايد. نسخه اصلي اين اثر به خط مؤلف از مخطوطات كتابخانه راقم اين سطور در قزوين است. مـنـابـع : امـل الـمـل، 2/295؛ ريـاض الـعـلماء، 5/153؛ سير آل برغاني، آقابزرگ تهراني، خطي ؛ مستدركات اعيان الشيعة، 2/301؛ مقدمه موسوعة البرغاني في فقه الشيعة، 1/12.
الوجيز في تفسير القرآن العزيز
اثـر شـيخ حسام الدين (1005 - 1095 ق) فرزند جمال الدين نجفي رماحي آل طريحي، از علماء و فقهاي اماميه. تـفـسـيـر مورد بحث را حر عاملي معاصر مفسر در امل المل و سيد محسن امين عاملي در اعيان الشيعة در فهرست مؤلفات مفسر نام برده اند. ايـن تـفسير به نام تفسير طريحي نيز شهرت دارد و نسخه خط مؤلف در كتابخانه آل طريحي در نجف اشرف موجود است. مـنـابـع : اعـيـان الشيعة، 4/620؛ امل المل، 2/59؛ الذريعة، 4/270؛ رياض العلماء، 1/137؛ الروضة النضرة في علماء الماءة الحادية عشرة، 135؛ معجم رجال الحديث، 4/263؛ مفسران شيعه، 145.
نورالثقلين
مفسر شيخ عبدالعلي (م ق 1097 ق) فرزند جمعه عروسي حويزي شيرازي، از علماي اخباريه در عصر خويش. تـفـسـيـر مـورد بـحـث با مشرب اخباري در چهار مجلد از طريق روايات و احاديث وارده از ائمه مـعـصومين (ع) تفسير نموده با اسقاط اسانيد روايات و ترك ذكر آيات قرآن كريم لذا دشوار است تشخيص اينكه كدام يك از اخبار و احاديث ياد شده با كدام آيه از آيات قرآن مرتبط مي باشد. مـجـلـد اول : تا آخر سوره اعراف ؛ مجلد دوم : تا آخر سوره كهف ؛ مجلد سوم : از سوره مريم تا آخر سوره فاطر؛ مجلد چهارم : از سوره يس تا آخر قرآن مي باشد. نـسـخـه خطي از اين تفسير در كتابخانه كاتب اين سطور و نسخه ديگر در كتابخانه آستان قدس رضوي (شماره 8055) موجود مي باشد. مـنـابـع : اعـيـان الشيعة، 8/29؛ امل المل، 2/154؛ الذريعة، 24/365؛ الروضة النضرة، 331؛ رياض الـعـلـمـاء، 3/147؛ روضـات الـجنات، 4/213؛ الفوائد الرضويه، 237؛ فهرست الفبائي كتب خطي كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي، 590؛ معجم الدراسات القرآنية، 309؛ معجم رجال الحديث، 10/51؛ مفسران شيعه، 146؛ نجوم السماء، 98.
اثبات عصمة الائمة (ع)
اثر مولي ميرزا (م 1098 ق) فرزند حسن شيرواني اصفهاني معروف به فاضل شيرواني، از حكماء و فلاسفه متكلم محقق رياضي دان. تـفسير مورد بحث در بيان و شرح آيه (ان الابرار لفي نعيم) (13، انفطار) مي باشد كه با تاويل به مذاق فلسفي و شيوه كلامي در اثباتت عصمت ائمه اطهار (ع) مي پردازد. تـا اين تفسير را سيد مهدي بحرالعلوم در رجال خود العصمة من سورة هل اتي نام برده كه اشتباه است. فـاضـل شيرواني داراي اثر ديگري است كه در آن آيات (ان الابرار يشربون من كاس) تا (فوقيهم اللّه سر ذلك) هفت آيه از سوره هل اتي را تفسير نموده است. نسخه اي از اين كتاب در كتابخانه ملا محمد صالح برغاني در كربلا موجود است. منابع : اعيان الشيعة، 9/142؛ جامع الرواة، 2/92؛ تذكره نصرآبادي، 157؛ الذريعة، 1/97؛ رجال، سيد بـحـرالـعـلوم، 3/225؛ روضات الجنات، 7/93؛ الروضة النضرة، 524؛ زندگينامه علامه مجلسي، 1/381؛ ريحانة الادب، 6/386؛ الفوائد الرضوية، 467؛ معجم المؤلفين، 9/194؛ مفسران شيعة، 157.









آيات الاحكام
از شيخ ملك علي توني (زنده در 1098 ق)، عالم فاضل فقيه شيعي در عصر صفويه. تفسير مورد بحث را به زبان فارسي در بيان و شرح آيات احكام قرآن به تعداد آيات نازله در هر يك از ابواب فقهي از طهارات تاديات بنام شاه سليمان صفوي (1077 - 1105 ق) نگاشته است. امروزه نسخه هاي متعددي از اين تفسير در دست مي باشد از جمله نسخه كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي احتمالا به خط مؤلف (شماره 2430). مـنـابـع : الـذريعة، 1/44؛ فهرست الفبائي كتب خطي كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي، 13؛ فهرست نسخه هاي خطي فارسي، 1؛ معجم الدراسات القرآنيه، 4؛ مفسران شيعه، 148.
البيان لما خفي في القرآن
از سيد يحيي (1035 - 1099 ق) فرزند حسين حسني صنعاني آل القاسم، از ائمه زيديه. تفسير مورد بحث در بيان و شرح مشكل و متشابه آيات قرآني است كه مفسر با مذاق زيدي خويش به اسرار نهفته در خفيه آيات مي پردازد. دو نـسـخـه از اين تفسير مورخه 1063 ق و 1077 ق به شماره هاي 121 و 202 در كتابخانه الجامع الكبير در صنعا موجود است. مـنـابـع : الاعـلام، 8/143؛ الـبدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع، 2/328؛ فهرست الصفية، 1/131؛ ايـضـاح الـمكنون، 2/137؛ معجم المؤلفين، 13/192؛ مؤلفات الزيدية، 1/226 به بعد؛ هدية العارفين، 2/533.