نهضت زنگارزدايي از دل‏ها
اشاره
موسم جهش به جهان اشراقات و الهام، فصلِ فضل عمومي و اکرام، سفر به واژه‏هاي سپيد احرام، عرشي‏ترين مستانگي‏هاي باده و جام، گل کردن خجسته‏ترين ايام، ضيافت الهي و شهر الصيام‏مبارک باد.
اصولاً چشم انتظاري براي فرا رسيدن ماه مبارک رمضان و اشتياقِ افزون به ديدار و درک آن در زندگي تابان خاندان عصمت عليهم‏السلام همواره نمايان است؛ چنان که در دعايي که بعد از نماز وتر در ماه رجب از امام حسن عسکري عليه‏السلام وارد است، مي‏خوانيم: «... و اَنْ تُبَلِّغَنا شَهرَ الصّيامِ فِي عامِنا هذا و في کلّ عام؛ بار خدايا! از تو مي‏خواهيم ما را به ماه رمضان در اين سال و هر سال برساني».

روزه و روزه داران
در چگونگي برخورد با مسئله روزه و ماه رمضان، افراد هر جامعه به سه دسته تقسيم مي‏شوند: گروه اول، روزه را زمينه‏ساز رستگاري و عامل نيک‏فرجامي خويش مي‏دانند که همچون ديگر مقررّات خداوند حکيم، ترقّي و کمال را در پي دارد. براي اين دسته، طلوع هلال ماه رمضان، ارمغان‏آور نشاط و خرّمي فراوان است. آنها هر سال با استقبالِ پرشور، رمضان را پاس مي‏دارند.
دسته دوم، مردماني بي‏تفاوتند که به دليل بينش ضعيف و آگاهي پايين از جريان معنوي رمضان، نه ابراز خرسندي مي‏کنند و نه اظهار نارضايتي. تعريف اينان از روزه، انجام يک مجموعه تشريفات خشک و اجراي برنامه‏هاي بي‏روح است. قشر سوم، اسيران هوس و مريدان آزادي حيواني‏اند که با زدن ساز مخالف و نيز تحقير کردن و تنفر از حکم الهي، به گمان خود وضع نابسامان ايجاد شده را مانع عيش و سرکشي خويش مي‏دانند. اين دسته، درست در نقطه مقابل دسته اول قرار مي‏گيرند.

ماهِ خدا
در محضر پر فيضِ امام باقر عليه‏السلام صحبت از رمضان مي‏کردند، فرمود: «نگوييد اين است رمضان، يا رفت رمضان، يا آمد رمضان؛ چون رمضان اسم خداي عزوجل است، و خدا نه مي‏رود و نه مي‏آيد. رفت و آمد مربوط به امور موقّتي است؛ بگوييد ماه رمضان». از فرمايش دقيق آن پيشواي گرامي دين به دست مي‏آيد که ماه رمضان، ماه خداست.
امام علي عليه‏السلام هم مي‏فرمايد:«شهرُ رمضانَ شهرُ اللّه و شعبانُ شهرُ رسولِ اللّهِ و رَجَبُ شهري؛ ماه رمضان، ماه خدا، ماه شعبان ماه رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله، و رجب، ماهِ من است».

روزه در کلام پيامبر اعظم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم
خواب روزه دار عبادت، سکوتش تسبيح، ثواب عملش دو چندان، دعايش مستجاب و گناهانش آمرزيده است.
لَوْ يعْلَمُ الْعَبْدُ ما في رَمَضان، لَوَدَّ أن يکونَ رَمَضانُ سنهً؛ اگر بنده ويژگي‏ها و امتيازات ماه رمضان را مي‏دانست، دوست مي‏داشت رمضان، در تمام سال باشد.
إذا جاءَ رَمَضان فُتِحَتْ ابوابُ الجَنَّهِ و غُلِّقَتْ ابوابُ النّارِ؛ با حلول ماه رمضان، درهاي بهشت باز و درهاي جهنم بسته مي‏شود.
مَنْ لَمْ يغْفَرْ في شهر رَمَضانَ فَفي اَي شهرٍ يغْفَرْ لَه؛ اگر کسي در ماه رمضان آمرزيده نشود، پس در چه ماهي آمرزيده خواهد شد؟!
انَّ الجَنَّهَ لَتُنْجَدُ و تُزَينُ مِنَ الْحَوْلِ الي الحولِ لِدُخُولِ شَهرِ رَمَضان؛ بهشت در طول سال، فقط براي حلول ماه رمضان آذين بندي مي‏شود.

روزه‏هاي پايدار
مطالعه در روزه‏هاي طولاني شخصيت‏هاي برجسته اسلام، از سويي ارتباط قوي آنان را با جهان معنويات مي‏رساند و از سويي ديگر در مقام مقايسه، رنج‏هاي گرسنگي و تشنگي يک ماهه را بر ما هموار مي‏سازد و حتي باعث بالا بردن کيفيتِ روزه‏داري در ما مي‏شود.
در حالات امام سجاد عليه‏السلام آمده است که آن حضرت، چهل سال در سوگ پدر گريست. در اين مدت روزها، روزه بود و شب‏ها را با عبادت به پايان رساند.
از بزرگ مردان عرصه دانش و اجتهاد نيز روزه‏هايي نمونه در کتاب‏هاي تاريخي برجاي مانده است. در حالات آيت الله العظمي بروجردي رحمه‏الله نقل مي‏کنند: در دوراني که ايشان در بروجرد به سر مي‏برد، براي نگهداري خويش از خشمگين شدن و عصبانيت و سرکوب کردن نفس، نذر کرده بود اگر با شخصي تندي کند، يک سالِ متوالي روزه بگيرد. روزي هنگام مباحثه علمي با يکي از شاگردانِ خود، بر اثر بيان مطالب نامناسب از سوي شاگرد، ناراحت شد و به او تندي کرد؛ به همين دليل دوازده ماه پياپي روزه گرفت.

روزه همه جانبه
پيامبر والا مقام اسلام در خطبه معروف شعبانيه مي‏فرمايد: «وَاحْفَظُوا اَلْسِنَتِکُم و غُضُّوا عَمّا لا يحِلُّ النَّظَرُ اِلَيه اَبْصارَکُم و عَمّا لا يحِلُّ الإسْتِماعُ اليهِ اَسْماعَکُمْ؛ اي مردم! در ماه رمضان، زبانتان را از گناه حفظ کنيد. چشم هايتان را از آنچه نظر کردن بر آن حرام است بپوشانيد. گوشتان را از هر چيزي که شنيدن آن حلال نيست بازداريد».
روزه حقيقي، يعني روزه دار بودن تمامي اعضا و جوارح. شايد در اين ميان، برحذر بودن از آفات زباني (دروغ، تهمت، غيبت، ناسزاگويي و...) سهم بيشتري داشته باشد.
رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله در روايتي مي‏فرمايد:«روزه دار از آن هنگام که صبح مي‏کند تا به شب در عبادت است، تا هنگامي که غيبت نکند.همين که غيبت کرد، روزه او بي‏ارزش مي‏شود».
امام صادق عليه‏السلام فرمود: «روزي رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم از زني شنيد که در حال روزه‏داري، به کنيز خود دشنام مي‏دهد. پس حضرت غذايي طلبيد و به آن زن فرمود: بخور!زن گفت: روزه‏ام. حضرت فرمود: چگونه روزه هستي، در حالي که به کنيز خود دشنام مي‏دهي؟ روزه تنها خودداري از آب و غذا نيست».
پيامبر اکرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم مي‏فرمايد:«چه بسيار کساني که روزه مي‏گيرند و از روزه خود جز گرسنگي و تشنگي سودي نمي‏برند».

احترام به جامعه روزه دار
دين مبين اسلام، آساني و سهولت را در دستور کار خود دارد. بر اساس همين قاعده، حکم وجوب روزه، شامل آن عدّه که معذور هستند، نخواهد شد؛ البته اين مسئله، به اين معنا نيست که آنها در تظاهر به روزه خواري آزاد باشند. آنان در آشکارا خوردن و آشاميدن، هيچ عذري ندارند. در کتب معتبر روايي آمده است که اميرمؤمنان بر نجاشي که در ماه رمضان شراب‏خواري کرده بود، حدِّ مخصوص شرب خمر، يعني هشتاد تازيانه است را جاري کرد. سپس آن حضرت بيست تازيانه ديگر هم افزود و در بيان علت اين امر فرمود: «اين کتک، به دليل جرئت تو بر خداي متعالي و افطار کردن روزه در ماه مبارک رمضان است».

چرا سي روز؟
امام حسن عليه‏السلام فرمود: عده‏اي از يهود، خدمت رسول اکرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم آمدند. داناترين آنها از حضرت سؤالاتي کرد؛ از جمله اينکه گفت: بر چه اساس، خداي تعالي سي روز، روزه بر امت شما واجب کرده است؟ رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم فرمود: «هنگامي که آدم از ميوه آن درخت ممنوعه خورد، اثر آن تا سي روز در شکم او باقي مانْد. پس خداوند بر ذريه او واجب کرد سي روز گرسنه و تشنه باشند و آنچه آنها (در شب) مي‏خورند، کرم و تفضّل خدا بر ايشان است».

نقش روزه در تندرستي و پاکي بدن
پيامبر گرامي اسلام صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم فرمود: «صوموا تَصِحُّوا؛ روزه بگيريد تا سالم باشيد». قرن‏ها پس از اين روايت درخشان، دانش نوين پزشکي کشف کرد روزه، مواد زايدي از چربي و غيره را که در يازده ماه در بدن جمع مي‏شود و باقي ماندن آن در بدن، موجب بيماري‏هاي گوناگوني مي‏گردد، دفع مي‏کند. در حديث ديگري، اميرمؤمنان عليه‏السلام مي‏فرمايد:«لِکُلّ شي‏ءٍ زکاهٌ و زکاهُ البَدَنِ الصيام؛ هر چيزي زکاتي دارد و زکات بدن، روزه است». در قرآن کريم و روايات معصومان عليهم‏السلام زکات، سبب پاک شدن مال، مطرح شده است. حال با توجه به اينکه «روزه» نيز به «زکات» و «بدن» به «مال» تشبيه شده است، درمي‏يابيم که روزه، بدنِ انسان را پاک مي‏کند.

آثار اجتماعي روزه
روزه، موجب تهذيب جامعه و ايجاد روحيه تعادل، هم‏بستگي و برابري ميان مسلمانان مي‏شود، هم‏دردي را پديدار مي‏سازد و پايه‏هاي فضايل اجتماعي را استحکام مي‏بخشد. پيشوايان معصوم عليهم‏السلام، در روايات و دعاها، ماه رمضان را «ماه مواسات» ناميده‏اند که منظور، سهيم ساختن يکديگر در رزق و روزي است. برانگيختن حسِّ همدلي در مورد مستمندان و هم‏نوعانِ تنگدست، يکي از نتايجِ با اهميت روزه است؛ چنان که امام حسن عسکري عليه‏السلام در پاسخ نامه‏اي مي‏نويسد: «خداي متعالي، روزه را واجب کرد تا ثروتمند مزّه و طعم گرسنگي را لمس کند، به آن اميد که بر فقير ترحّم نمايد؛ فَرَضَ اللّهُ تعالَي الصومَ لِيجِدَ الغَنِي مَسَّ الجُوعِ لِيحْنُوَ عَلَي الفقيرِ».

آثار اقتصادي روزه
روزه، سدّي در برابر اسراف است و موجب عدم تبعيض و شکاف طبقاتي از نظر اقتصادي مي‏شود. اين فريضه الهي، مسلمانان را از غرق شدن در مادي‏گرايي و حرص و آز براي لذت‏هاي فاني مي‏رهاند، آنان را به زيستن با مصرف کم و دوري از مصرف بي‏رويه سوق مي‏دهد، و خودکفايي و وابسته نبودن به غرب را به ارمغان مي‏آورد.

بهره جاويد افطاري دادن
اينکه در ماه مبارک رمضان، سير صعودي انفاق، صدقه، احسان و اطعام ديده مي‏شود، مي‏تواند عمل به سفارش پيامبر اکرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم باشد که فرمود: «اي مردم! هر کس از شما در اين ماه، روزه داري را افطار دهد، خداي تعالي پاداش عملش را ثواب يک بنده آزاد کردن و آمرزش گناهان گذشته او قرار خواهد داد». فردي گفت: اي رسول خدا! همه ما که توانايي افطار دادن نداريم. حضرت فرمود: «از آتش جهنم بپرهيزيد، گر چه به دادن نصفِ دانه خرما باشد. اگر اين را هم نداريد به نوشاندن آب ساده‏اي بسنده کنيد». امام کاظم عليه‏السلام در اين زمينه مي‏فرمايد: «فِطْرُکَ لأخيکَ و اِدْخالِکَ السُّرورَ عَلَيهِ أعظَمُ مِنْ أجرِ صيامک؛ افطاري دادن به برادر مسلمانت و ايجاد سرور در قلب او، از ثواب روزه‏ات بيشتر است».
از امام صادق عليه‏السلام روايت شده که فرمود: جدّم زين‏العابدين عليه‏السلام روزي که روزه مي‏گرفت، دستور مي‏داد گوسفندي ذبح کنند و آن را تکه تکه کنند و بپزند. هنگام عصر که مي‏شد، حضرت به ديگ‏ها سر مي‏زد و مي‏فرمود: «ظرف‏ها را بياوريد.براي خانواده فلان اين ظرف را و براي خانواده فلان اين ظرف را پر کنيد». بعد همين طور براي همه سفارش مي‏کرد تا غذا تمام مي‏شد. آن گاه حضرت، خود با نان و خرما افطار مي‏کرد.

بهار قرآن
قرآن کريم، کتاب خدا و رهاوردِ رمضان است و بزرگ‏ترين مزيت و نشانه برتري ماه رمضان، نزولِ اين کتاب آسماني است.ارزش انسان‏ها نيز مي‏تواند به مقدار نفوذ روح قرآن در آنها باشد. اين کتاب که با حقايق عالي آميخته شده، در هر زمان و مکاني مشغولِ پرتو افشاني است، ولي هر چيزي دربردارنده بهار و در مقطعي خاص داراي رونق فراوان است. براي مثال، بهار عمر، جواني است. در مورد قرآن کريم نيز از امام باقر عليه‏السلام مي‏خوانيم: «ربيعُ القرآنِ شهرُ رَمَضان؛بهار قرآن، ماه رمضان است». پيامبر گرامي اسلام صلي‏الله‏عليه‏و‏آله مي‏فرمايد: «در اين ماه بسيار قرآن بخوانيد». در خطبه شعبانيه نيز آمده است: «مَنْ تلا فيه آيهً مِنَ الْقُرآنِ کانَ لَهُ مِثل اَجرَ مَنْ خَتَمَ الْقُرْآنَ في غَيرِه مِنَ الشُّهورِ؛ اگر کسي در اين ماه (رمضان) يک آيه از قرآن تلاوت کند، ثوابش مانند کسي است که در غير ماه رمضان، يک ختم قرآن کرده باشد».

شبِ مردانِ خدا
شايد بيش‏ترين موفقيت‏هاي معنوي که نصيب انسانيت شده، به برکت سوز و گداز اثربخش نيمه‏هاي شب بوده است. معراج پر افتخار رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم در شب صورت گرفت. نزول قرآن هنگام شب بود و مقام شفاعت، به تهجّد و عبادت شب بستگي دارد که خداوند در قرآن بدان اشاره کرده است.
يکي از دعاهايي که چراغ نوراني شب‏هاي ماه رمضان است، دعاي ابوحمزه ثُمالي است. اين دعاي شريف، از تجليات روح پاک و قريحه آسماني زبده انسانيت، امام سجاد عليه‏السلام است. در بخشي از اين دعاي پرفضيلت مي‏خوانيم: «فَوَ عِزَّتِکَ لَوِ انْتَهَرْتَني ما بَرِحْتُ مِنْ بابِکَ وَ لا کَفَفْتُ عَنْ تَمَلُّقِکَ؛ خدايا! به عزتت سوگند اگر مرا از آستانت براني، من از درگاه تو نخواهم رفت و از مدح و ثناي تو زبان نخواهم بست». محدثان بزرگ نوشته‏اند: امام زين‏العابدين عليه‏السلام در ماه رمضان، قسمت بيشتري از شب را به نماز مي‏پرداخت و چون سحر مي‏شد، دعاي ياد شده را مي‏خواند.

شب‏هاي رمضان
شب‏هاي ماه مبارک رمضان، آهنگ پرسوز مناجات و نيايش را در بردارد. رسول اکرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم مي‏فرمايد:«إِنّ رَمَضانَ شَهرٌ افتَرَضَ اللّهُ صيامَهُ وَ انّي سَنَنْتُ لِلْمُسْلِمينَ قِيامَه فَمَنْ صامَه وَ قَامَه ايماناً خَرَجَ مِنَ الذُّنوبِ کَمَن وَلَدْتُهُ اُمُّه؛ ماه رمضان، ماهي است که خداوند روزه آن را واجب فرمود و من قيام و شب زنده داري آن را براي مسلمانان سنّت قرار دادم. پس کسي که اين ماه را روزه بدارد و شب‏ها را به عبادت بگذراند، با ايمان از گناهان بيرون مي‏آيد، درست مانند کسي که از مادر متولد شده باشد».

ماه بازگشت و استغفار
خاتم پيامبران الهي مي‏فرمايد: «ماه رمضان، ماهِ خداي عزوجل است،... ماه توبه و برگشت به سوي خدا، ماه مغفرت و آمرزش، ماه آزادي از آتش و ماه دست‏يابي به بهشت است». ايشان در روايت ديگري مي‏فرمايد: «خود را با استغفار معطّر سازيد تا بوي تعفّن گناهان، شما را رسوا نسازد».
در ماه ضيافت الهي، در برابر انبوه گناهان و کدورت‏هاي انساني، درب‏هاي توبه گشوده شده است. شخص مؤمن، همواره با بيمناکي از اعمال خويش، نبايد از رحمت گسترده پروردگار خود نيز نااميد باشد که خدا مي‏فرمايد:«لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَهِ اللّهِ اِنَّ اللّهَ يغْفِرُ الذُّنُوبَ جَميعاً؛از رحمت خدا نااميد نشويد که خدا همه گناهان را مي‏آمرزد».
در حقيقت بخشيدن گناهان بسيار، لطف و مرحمتي است که به ويژه در اين ماه متوجه توبه کنندگان واقعي مي‏شود.
لطف تو مگر پيش نهد پاي، وگرنه بخشيدن جرم چو مني، کار محال است

سه دعا و سه آمين
پيامبر والا مقام اسلام صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم خواست به منبر تشريف ببرد. پاي مبارک را بر پله اول منبر نهاد و فرمود: آمين. در پله دوم و سوم منبر نيز فرمود: آمين. يکي از حاضران مجلس عرض کرد: يا رسول الله! دعا کننده، چه کسي بود که شما آمين گفتيد. فرمود: برادرم جبرئيل بود. در پله اول گفت: از رحمت خدا دور باد کسي که نام تو را بشنود و بر تو صلوات نفرستد. گفتم: آمين. در پله دوم گفت: از رحمت خدا دور باد کسي که والدينش از او در خشم باشند و آن قدر در صدد خدمت پدر و مادر برنيايد که پدر و مادر از او خشنود شوند. من گفتم: آمين. در پله سوم گفت: از رحمت خدا دور باد کسي که ماه رمضان را درک کند و کاري نکند که حق تعالي از او راضي شود و گناهانش را بيامرزد. گفتم: آمين.
در روايتِ هشدار دهنده ديگري مي‏خوانيم: «بدبخت به تمام معنا کسي است که در اين ماه بزرگ از رحمت و غفران خداوند محروم گردد».
محمد کاظم بدرالدين - گلبرگ، شماره 79