تقويت حافظه و تمرکز حواس
الف - برخي راه هاي تقويت حافظه
1. تمرين پراكنده با مطالعه با فاصله: در اين روش، ياد گيرنده به جاي اينكه سعي كند تا يكباره و در يك نوبت مطالب را حفظ كند، وقت خود را تقسيم مي كند و چندين بار آن را مرور مي نمايد، اگر ياد گيرنده سعي كند تا در يك نوبت همه مطالب را حفظ كند و تمام دقت خود را در همان يك نوبت صرف يادگيري آن مطلب نمايد، اين امر باعث خستگي و از بين رفتن انگيزه در او مي شود. علاوه بر اين، معمولاً پس از پايان يافتن تمرين، فراموشي صورت مي گيرد. اگر ياد گيرنده چندين نوبت، صرف مطالعه مطلب كند، آنچه در نوبت قبل فراموش شده است در نوبت بعد به سرعت آموخته مي شود.[1]
2. روش تداعي معاني: حافظه با يادآوري و بازيابي تقويت مي شود. صورت ها و مضمونهايي كه شخص به خاطر مي آورد نقطه شروعي براي تداعي است. كلمه‌ «تداعي» كه يك اصطلاح روان شناسي است به طور معمول با واژه «معاني» به كار مي رود. «تداعي» به معناي دعوت كردن است؛ يعني در حافظه‌ شخص هر مطلبي مطالب ديگر را به خاطر مي آورد. آنگاه هر يك از اين مفاهيم ذهني جديد، اشياء و مفاهيم ديگري را به ياد مي آورد و اين امر مرتباً ادامه مي يابد؛ ‌و به اين ترتيب مخزن حافظه وسعت مي يابد. «تداعي معاني» انواعي دارد كه عباتند از: تداعي در اثر «شباهت» «همراهي» «تقابل» و «تضاد». شباهت ممكن است در لفظ يا در معني باشد. مثلاً «باران» «آب» را تداعي مي كند. در تضاد، دو شيء يا دو واژه با مفهومهاي متضاد در پي هم خواهند آمد، مانند سفيد و سياه. اشيايي كه همراه هم هستند و يا وقايعي كه همزمان و يا در پي هم رخ مي دهند نيز سبب تداعي مي شوند. مانند: رعد و برق. در تداعي معاني وقتي واژه را مي شنويم واژه ديگري را كه با آن ارتباط دارد به ياد مي آوريم. با اين روش مي توان بسياري از مطالب را به ياد آورد. همچنين اگر مطالب جديد با مطالب گذشته ارتباط داده شوند، بهتر در حافظه باقي مي مانند.
اگر هنوز تحصيل مي كنيد مي توانيد موضوعات درسي خود را با موضوع هاي ديگر، مانند نقشه جغرافيا و يا تصويرهايي براي ايجاد تداعي معاني در موقع يادآوري، گره بزنيد. حتي، وقتي يادداشت و يا كتابي را مطالعه مي كنيد سعي كنيد تصوير آنها را نيز به خاطر بسپاريد. مثلاً اگر جنگ نادر شاه در هندوستان را مطالعه مي كنيد، منظره فيل ها و فنون جنگي نادرشاه را در نظر خود مجسم كنيد تا مطالب در ذهن شما همراه با تصاوير ذهني باقي بمانند.[2]
3. استفاده از «پيش سازمان دهنده»: از پيش سازمان دهنده به مجموعه اي از مفاهيم مربوط به مطلب يادگيري گفته مي شود كه پيش از آموزش جزئيات تفصيلي مطلب، در اختيار يادگيرنده گذاشته مي شود. نقش پيش سازمان دهنده، اين است كه يادگيرنده را با مطالبي كه قرار است بياموزد آشنا مي سازد و كمك مي كند تا اطلاعاتي را كه بتوان مطالب جديد را به آنها ربط داد به ياد آورند. بنابراين، پيش سازمان دهنده، يك بيان مقدماتي درباره موضوع يادگيري است كه براي اطلاعات جديد، يك چهارچوب ذهني فراهم مي آورد و اين اطلاعات جديد را به آنچه از قبل مي داند ربط مي دهد.[3]
4. روش «بند به بند»: اين روش را دانشجويان زيادي طي سالهاي متمادي به كار برده و عموماً از آن نتيجه مطلوب گرفته اند، جزئيات اين روش به اين شرح است.
4-1. در اتاقي آرام پشت ميز خود بنشينيد پاهاي خود را راحت روي زمين قرار دهيد، كتاب را باز كنيد و در مقابل خود قرار دهيد چند صفحه يادداشت تميز و دو سه مداد نيز در كنار دستتان بگذاريد.
4-2. اولين صفحه فصل را بياوريد، عنوان فصل و عنوان اول بعد از آن را ـ اگر وجود داشته باشد ـ يادداشت كنيد.
4-3. اولين بند را بخوانيد و سپس خواندن را متوقف كنيد.
4-4. آنگاه به دقت به آنچه خوانديد بينديشيد و در كلماتي هر چه كمتر و به زبان خودتان آن را خلاصه كنيد. اين خلاصه مي تواند حتي چهار يا پنج كلمه باشد و به صورت جمله نباشد.
4-5. با همين روش ادامه دهيد و بندها را يكي يكي به زبان خودتان خلاصه كنيد. عنوانهاي فرعي فصل را نيز در لا به لاي خلاصه هاي خود، در محل مناسب قرار دهيد.
فايده واقعي اين روش زماني آشكار مي شود كه بخواهيد براي امتحان آماده شويد. اگر فصلها را خوب خلاصه كرده باشيد، با مرور اين خلاصه ها خود را از خواندن دوباره كل كتاب معاف كرده ايد.[4]
5. مواد غذايي و تقويت حافظه: متابوليسم مغز تحت تأثير مبادلات كلسيم و فسفر قرار دارد. پس مواد غذايي ما بايد از مقادير كافي از اين دو عنصر برخوردار باشند. براي «غذا دادن» به مغز و تقويت حافظه، خودرن مواد غذايي زير توصيه مي شود:
5ـ1. شير، يكي از اصلي ترين غذاهاي ضروري مغز، شير است. شير با مزاج بعضي افراد نمي سازد لذا مي توان آن را به صورت شير خشك و همراه با غذاهاي ديگر مصرف كرد.
5ـ2. پنير، به ويژه براي كساني كه با مزاجشان سازگار است خوردن آنرا توصيه مي كنيم.
5ـ3. جوانه گندم، اين ماده را مي توان بعنوان يكي از غذاهاي اصلي مغز به شمار آورد. از حيث فسفر كلسيم و ويتامين ها بسيار غني مي باشد.
5ـ4. ماهي. اين ماده خوراكي به جهت داشتن مواد فسفري فراوان، براي مغز بسيار نافع است.
5ـ5. تخم مرغ، در تخم مرغ مواد غذايي ارزنده به وفور دريافت مي شود البته در خوردن آن افراط نكنيد.
5ـ6. بادام، گردو، فندق. توجه داشته باشيد كه هر چند خوردن اين مواد كارخانه مغز را به تحرك وادار مي سازد، به همان اندازه هضم آنها دشوار است و معده هاي ضعيف بايستي متوجه باشند كه بخصوص شبها از مصرف آنها خودداري كنند.[5]
6- توصيه هاي اسلام براي تقويت حافظه ==============================================
در اينجا مي پردازيم به بيان چيزهايي كه در تقويت حافظه از نظر اسلام نقش مؤثر دارند.
6ـ1. خواندن قرآن، به خصوص خواندن مداوم آيت الكرسي
6ـ2. فرستادن صلوات بر محمد مصطفي ـ صلي الله عَليهِ وَ اله و سَلَّم ـ و اهل بيت ـ عليهم السّلام ـ
6ـ3. مسواك كردن
6ـ4. عسل خوردن
6ـ5. خوردن كشمش پيش از صبحانه؛ چرا كه اين ماده حاوي مقدار زيادي فسفر است كه باعث رشد و سر زندگي قواي مغزي مي شود.
6ـ6. تنظيم برنامه براي كارهاي روزانه
7- روايات معصومين ـ عليهم السلام ـ و عوامل نسيان و كم حافظگي: برخي روايات بعضي عوامل نسيان را بيان کرده اند: به چند مورد از آنها اشاره مي كنيم: 7-1. انجام گناهان 7-2. خوردن ترشيها 7-3. خنده زياد و بلند 7-4. بي احترامي به استاد 7-5. خوردن زياد پنير 7-6. خواندن نوشته هاي روي قبرها 7-7. خوردن و آشاميدن در حال جنابت 7-8. خوردن غذاي داغ 7-9. زياده روي در مباشرت جنسي 7-10. بوييدن بوهاي بد.[6]
ب- راه هاي تمركز حواس ================================
در ابتدا تعريفي از «تمركز» ارائه مي دهيم: تمركز حالتي است كه در آن از ميان افكار و آراء مختلف شخص، يك فكر در مركز قرار مي گيرد و بقيه افكار و آراء او نسبت به آن فكر، جنبه پيراموني دارند. بنا به تعريفي ديگر، تمركز حواس يعني توانايي ثابت نگه داشتن توجه و دقت روي موضوع يا كاري كه به ميل و اراده انتخاب شده است و مانع شدن از اينكه اين دقت و توجه به سوي موضوعات ديگر منحرف شود.[7]
- براي ايجاد تمركز و تقويت آن ابتدا بايد عواملي را كه باعث مي شوند تمركز حواس شخص از بين برود شناسايي كرد و سپس با راه هاي مقابله با آنها آشنا شد. اين عوامل عبارتند از:
1. عدم علاقه نسبت به موضوع مورد مطالعه: از مهمترين عوامل عدم تمركز حواس، آن است كه خواننده نسبت به كتاب يا موضوع مورد مطالعه، علاقه نداشته باشد. بهترين شيوه مقابله با اين حالت، آن است كه بين اين موضوع يا كتاب، ‌با آنچه مورد علاقه شديد خواننده است ارتباطي برقرار شود. مثلاً دانش آموزي كه به قبولي در كنكور علاقه زيادي دارد، بايد ميان اين كتاب و قبولي در كنكور ارتباطي برقرار كند تا از اين راه، حالت بي علاقگي او زايل شود.[8]
2. آشفتگي هاي دروني: منشأ اين آشفتگي ها در درون انسان قرار دارد مانند: نگراني، ترس، اندوه، حسادت و به طور كلي احساسات هيجان آميزي كه در ذهن مانع تمركز مي شود. بهترين راه براي منحرف كردن توجه فكر از نگرانيها اين است كه آنها را در كاغذي يادداشت كنيد و به خودتان بگوييد كه بعد از مطالعه درباره آنها فكر خواهيد كرد. با اين روش ساده، ذهن شما تنها متوجه مطالعه خواهد شد و به صورت موقت از پرداختن به نگرانيها منحرف مي گردد و قدرت تمركز را افزايش مي دهد.[9]
3. عدم هماهنگي بين قدرت اراده و تخيل: اگر تخيّل خواننده با اراده اش هم سو نباشد نمي تواند تمركز حواس كافي داشته باشد. در روان شناسي ثابت شده است كه در اين تضاد و ناهماهنگي، قدرت تخيّل قوي تر از اراده است. مثلاً دانشجويي كتابي را باز مي كند و به مطالعه آن مي پردازد، پس از مدّت كوتاهي افكاري به ذهنش خطور مي كند مثلاً با دوستانش بازي مي كند، به سينما مي رود... اين تخيلات باعث مي شود كه خواننده تمركز خود را از دست دهد. براي غلبه بر اين مشكل خواننده وقتي مي خواهد موضوع خاصي را مطالعه كند بهتر است خود را در حال و هواي مخصوص آن موضوع قرار دهد. مثلاً اگر كتاب پزشكي مي خواند، خود را در حال و هواي پزشك قرار دهد.[10]
4. آشفتگي هاي بيروني: اين آشفتگي ها از تحريك هاي غير عادي حواس مختلف انسان ايجاد مي شود، هر گونه تحريك غير عادي حواس، ممكن است فرايند تمركز را با اشكال مواجه كند. تشنگي، گرسنگي، درد، گرما، سرما و.. موجب بر هم خوردن تمركز مي شود. براي رفع اين آشفتگي ها بايد تا حدّ امكان محيط مطالعه را از محرك هاي خارجي دور ساخت. مثلاً ‌محيطي را براي مطلاعه انتخاب كنيد كه در آنجا صداهاي ناهنجار، رفت و آمد وسايل نقليه و.. نباشد. همچنين نور محل مطالعه هم بايد به اندازه كافي باشد.[11]
گوش دادن به موسيقي راديو يا نوارهاي آهنگ هنگام مطالعه باعث انحراف توجه و كاهش تمركز مي شود. اين كه بعضي ها مي گويند كه صداي راديو يا نوار موسيقي در تمركز به آنها كمك مي كند درست نيست. اگر دانش آموزي با اين طريق مطالعه، خوب يادمي‎گيرد با حذف موسيقي نمراتش بهتر خواهد شد.[12]
اقدامات زير همچنين براي ايجاد تمركز در هنگام مطالعه مفيد خواهد بود:
ـ طرح سؤالات و يافتن جواب آنها هنگام مطالعه موجب از بين رفتن بي حوصلگي و باعث تمركز بهتر مي شود.
ـ تجسم كردن، يعني استفاده از حواس مختلف و تفكر بر روي مطالب و در نتيجه معنا بخشيدن به كلمات و پي بردن به هدف نويسنده.
ـ يادداشت كردن، خلاصه كردن، علامت گزاري، حاشيه نويسي و مرور مطالب. تمام اين كارها يادگيري را آسان و تمركز را بهبود مي بخشد.
عبارت خواندن، تمركز را افزايش مي دهد. زيرا از طريق عبارت خواني، شما با سرعت نزديك به سرعت انديشيدن خود، مي خوانيد. در حالي كه در كلمه خواني مجبوريد با پهلوي هم قرار دادن كلمات به معاني برسيد، كه اين خود باعث حواس پرتي مي شود.[13]


[1] . روشهاي يادگيري مطالعه، سيف، علي اكبر، نشر دوران 1377.
[2] . حافظه برتر، هرو آبادي، نشر سالمي1381.
[3] . روش يادگيري و مطالعه، سيف، علي اكبر، نشر دوران، 1376.
[4] . فن مطالعه، فريل اينس، ليندا ترجمه صلحجو، علي، مركز نشر دانشگاهي، چاپ اول، 1373.
[5] . حافظه، رزم آزما، هوشيار، نشر سپنج.
[6] . راهنماي حفظ قرآن، البصري، صفاء الدين،‌ ترجمه محمد مهدي رضايي، دفتر نشر الهادي.
[7] . مطالعه روشمند، خادمي، عين الله ، نشر پارسيان.
[8] . همان.
[9] . عوامل موفقيت در تحصيل، نظري، مرتضي، نشر مدرسه برهان.
[10] . مطالعه روشمند، خادمي، عين الله ، نشر پارسايان.
[11] . عوامل موفقيت در تحصيل، نظري، مرتضي، نشر مدرسه برهان.
[12] . شيوه هاي يادگير مطالعه، دلجو، شريعت. نشر زرين.
[13] . همان.
ابوذر رضايي و حسن منتظري- مرکز مطالعات و پژوهش هاي فرهنگي حوزه علميه