روش تدریس حروف مدّی برای بزرگسالان
هدف: آشنايي با شكل، اسم و نحوة تلفّظ صحيح حروف مدّي بالحن عربي است . و در پايان درس از دانش آموزان انتظار مي‌رود كه:
1ـ شكل «حرف مدّي» را بشناسند.
2ـ با «لحن عربي» حروف مدّي به خصوص «الف مدّي» كاملاً آشنا شوند.
3ـ تفاوت حركات و حروف مدّي در تلفظ آن‌ها كاملاً مشهود باشد.
4ـ هر يك از حركات (كه قبلاً‌ياد گرفته‌اند) و حروف مدّي (كه به تازگي فرا گرفته‌اند) را در هر جاي قرآن ديدند، مشخص نمايند و آن را به صورت صحيح و بالحن عربي بخوانند .
نكته: در تدريس «الف مدّي» با توجّه به هدف ما كه آموزش «لحن عربي» آن مي باشد، اگر بخواهيم با رسم الخط فارس «ا» شروع كنيم، با مشكل بيان لحن عربي و علّت نام گذاري آن مواجه مي شويم، چرا كه به محض نوشتن اين شكل «ا» صداي «آ» فارسي به ذهن دانش آموزان مي‌آيد و اضافه بر آن، در بيان علّت نام‌گذاري آن به «الف مدّي» باز با مشكل مواجه مي‌شويم :(«الف» مي‌گويند چون به شكل «حرف الف» مي‌باشد و «مدّي» مي‌گويند چون باعث «مدّ و كشش» صداي فتحة قبل از خود مي‌شود). در رسم الخط فارسي قبل از «الف» شكل «فتحه» معمولي نمي‌باشد.
براي اين كه به طور طبيعي با شكل، اسم و تلفظ الف مدّي آشنا شوند، مراحل تدريس ذيل پيشنهاد مي گردد:
مراحل تدريس الف مدّي
1ـ حرف مفتوحي را نوشته و از دانش‌آموزان مي‌خواهيم تا با هم بخوانند.
2ـ از آن‌ها مي‌خواهيم تا صداي فتحه را دو برابر مدّ و كشش دهند.
3ـ الفي به آن حرف مفتوح اضافه مي كنيم و مي‌گوييم كه اين الف باعث دو برابر مدّ و كشش صداي فتحه مي‌شود.
4ـ الف مدّي را معرّفي و علّت نام‌گذاري آن را بيان مي‌كنيم.
5ـ آن‌ها را با شكل الف مدّي در قرآن‌هاي با رسم‌الخط فارسي آشنا مي‌كنيم.
6ـ تمرين روي حروف و يادآوري تفاوت صداي الف مدّي در هشت حرف و علّت آن.
7ـ تمرين روي كلمات.
روش تدريس الف مدّي
نخست حرفي را با حركت فتحه مي نويسيم «تَـ» و از افراد كلاس مي‌خواهيم تا با هم بخوانند.
سپس از آن‌ها مي‌خواهيم تا صداي فتحه را در تلفّظ دو برابر مدّ و كشش دهند.
باز مي‌خواهيم تا آن حرف را با صداي فتحه معمولي بخوانند.
دوباره مي‌خواهيم تا صداي فتحه را در تلفّظ دو برابر مدّ و كشش دهند.
چندين بار اين عمل را تكرار مي‌كنيم تا كاملاً تفاوت صداي «فتحه» با «الف مدّي» در تلفّظ براي آن‌ها روشن شود.
سپس بعد از آن حرف مفتوح، الفي اضافه مي‌كنيم «تا» و توضيح مي‌دهيم كه در زبان عرب هر گاه بعد از حرف مفتوح، الفي قرار گيرد، اين الف باعث دو برابر مدّ و كشش صداي فتحه مي‌شود.
براي اين كه دانش‌آموزان با شكل و تلفّظ صحيح آن كاملاً آشنا شوند، دستمان را روي الف قرار مي‌دهيم و مي‌خواهيم تا آن حرف را بخوانند، بالطبع آن را با صداي فتحه معمولي مي‌خوانند، سپس دستمان را از روي الف برمي‌داريم و مي‌خواهيم تا يك بار ديگر آن را بخوانند، در اينجا حتماً بايد صداي فتحه را با دو برابر مدّ و كشش بخوانند بار ديگر دستمان را روي الف قرار مي‌دهيم و مي‌‌خواهيم تا با هم بخوانند،ديگر بار دستمان را از روي الف برمي‌داريم و مي‌خواهيم تا دوباره آن را بخوانند، چندين بار اين كار را انجام مي‌دهيم تا دانش‌آموزان با شكل و تلفّظ صحيح الف مدّي كاملاً آشنا شوند.
بعد از آشنايي با شكل و روش تلفّظ الف مدّي، آن‌ها را با اسم الف مدّي و علّت نام‌گذاري آن، آشنا مي‌كنيم، مي‌گوييم كه اين الف چون باعث مدّ و كشش حركت ماقبل مي‌شود به آن الف مدّي مي‌گويند؛ و ما در فارسي به آن صداي كشيدة فتحه مي‌گوييم زيرا همان صداي فتحه است كه با كشش بيشتر خوانده مي‌شود و در مقابل به حركت فتحه، صداي كوتاه فتحه مي‌گوييم.
نكته: با توجّه به اين كه رسم‌الخط «الف مدّي» در قرآن‌هاي كشور ايران با رسم‌الخط قرآن‌هاي كشورهاي عربي تفاوت دارد، آن‌ها را با شكل الف مدّي در قرآن‌هاي با رسم‌الخط فارسي آشنا مي‌كنيم، چرا كه بيشتر قرآن‌هاي موجود در كشور ما ايران با همين رسم‌الخط مي‌باشد.
الف مدّي با رسم‌الخط عربي را مي‌نويسيم «تا» و توضيح مي‌دهيم كه در قرآن‌هاي با رسم‌الخط عربي، الف مدّي را به همين شكل مي‌نويسند، ولي در قرآن‌هاي با رسم الخط فارسي براي اين كه صداي كشيده فتحه با صداي كوتاه آن اشتباه نشود، فتحه را به صورت ايستاده در كنار الف مدّي قرار داده‌اند، به اين شكل:
تَا تا
در تلفّظ هيچ فرقي با هم ندارند، هر دو يكسان تلفظ مي‌شوند.
روي حروف تمرين را با اين شكل انجام مي‌دهيم.
نكته: قبلاً متذكّر شديم كه تلفّظ الف مدّي بعد از هشت حرف، درشت و غليظ مي‌باشد، وقتي كه به اوّلين حرف آن (كه «خا» باشد) رسيديم، روش تلفّظ آن‌ها را با بياني ساده شرح مي‌دهيم و مي‌خواهيم تا آن‌ها را در ذهن خود بسپارند.
براي اين منظور، از حروفي كمك مي‌گيريم كه تلفّظ آن‌ها در فارسي يكسان ولي در عربي يكي به صورت نازك و ديگري به صورت درشت تلفّظ مي‌شود، مانند: «ت» و «ط»، «سين» و «ص»، يا «ذ» و «ظ».
براي دانش‌آموزان توضيح مي‌دهيم كه اين دو حرف «ت، ط» در فارسي يكسان تلفظ مي‌شود ولي در عربي حرف «ت» به صورت «نازك» و حرف «ط» به صورت «درشت» تلفظ مي‌شود؛ سپس حركت فتحه را روي آن دو قرار مي‌دهيم و آن‌ها را به صورت صحيح عربي تلفّظ مي‌كنيم و از آن‌ها مي‌خواهيم تا همانند تلفّظ ما، تكرار كنند و اين عمل را چندين بار انجام مي‌دهيم.
وقتي كه دانش‌آموزان تفاوت تلفّظ آن دو حرف را كاملا ياد گرفتند، الفي بعد از حرف «تَ» اضافه كرده «تَا» و از آن‌ها مي‌پرسيم، اضافه شدن «الف» بعد از حرف «مفتوح» چه تغييري در تلفّظ آن حروف به وجود مي‌آورد؟
دانش‌آموزان: باعث دو برابر مدّ و كشش صداي آن حرف مي‌شود.
معلم: صداي حرف «تَ» نازك بود يا درشت؟
دانش‌آموزان: نازك.
معلم: پس الف مدّي هم به صورت نازك، صداي حرف «تَ» را دو برابر مد و كشش مي‌دهد.
سپس در رابطه با «ط» نيز همين مراحل را طي مي‌كنيم بعد از اضافه كردن الف، «طَا» از آن‌ها مي‌پرسيم؛ اضافه شدن «الف» چه تغييري در تلفّظ حرف مفتوح به وجود مي‌آورد؟
دانش‌آموزان: باعث دو برابر مدّ و كشش صداي آن حرف مي‌شود.
معلم: صداي حرف «طَ» نازك بود يا درشت؟
دانش‌آموزان: درشت.
معلم: پس الف مدّي هم به صورت درشت، صداي حرف «طَ» را دو برابر مدّ‌ و كشش مي‌دهد.
در رابطه با حروف «س» و «ص»، «ذ» و «ظ» به همين شيوه عمل مي‌كنيم و در پايان هشت حرفي كه الف مدّي بعد از آن‌ها درشت تلفّظ مي‌شوند را معرفي و تمرين مي‌كنيم.
پس از تمرين روي حروف، روي كلمات تمرين مي‌كنيم. در تمرين روي كلمات بايد دقّت كنيم تا الف مدّي را در همة 28 حرف درست تلفّظ كنند.
شكل ديگر الف مدّي
در بحث حركات و حروف مدّي به اين نكته اشاره كرديم كه در بعضي جاها براي اختصار، الف مدّي در نگارش اوّليّه نوشته نشده و علماي رسم و ضبط قرآن براي راهنمايي قاريان قرآن، در چنين مواردي الف كوچكي بعد از فتحه قرار داده‌اند «ـَـ ا ـ» تا بيانگر تلفّظ الف مدّي در چنين جاهايي باشد.
در اين جا لازم است كه دانش‌آموزان را با اين شكل الف مدّي نيز آشنا كنيم، و با توجّه به اين كه اين شكل الف مدّي در رسم‌الخط قرآن‌هاي كشور ما ايران با كشورهاي عربي تفاوت دارد، حتماً لازم است با اين رسم‌الخط نيز آشنا شوند و تمرين‌هاي خود را با همين رسم‌الخط انجام دهيم.
مراحل تدريس شكل ديگر الف مدّي
1ـ شكل، اسم و تلفّظ الف مدّي (با رسم الخط عربي و فارسي) را يادآوري مي‌كنيم.
2ـ شكل ديگر الف مدّي با رسم‌الخط عربي را معرفي مي‌كنيم.
3ـ شكل ديگر الف مدّي با رسم‌الخط فارسي را معرفي مي‌كنيم.
4ـ بيان اين كه در تلفّظ با هم تفاوت ندارند.
5ـ تمرين روي حروف.
6ـ تمرين روي كلمات.
روش تدريس شكل ديگر الف مدّي
معلّم: همه با شكل، اسم و تلفّظ الف مدّي آشنا شديم.
دانستيم هرگاه بعد از حرف مفتوح، الفي قرار گيرد. اين الف باعث دو برابر مدّ و كشش صداي فتحه مي‌شود، از اين رو به آن الف مدّي مي‌گويند.
در قرآن به مواردي بر مي‌خوريم كه كاتبان قرآن در صدر اسلام (بنا بر رسم الخط آن روز) براي اختصار، الف مدّي آن را در كتابت قرآن ننوشته‌اند ولي در قرائت حتماً بايد خوانده شود، مانند:
هذا كه خوانده مي‌شود هاذا
بعدها علماي رسم و ضبط قرآن در چنين مواردي براي راهنمايي قارياني كه با نگارش اوّليّه آشنايي ندارند، الف كوچكي بعد از حركت فتحه قرار داده‌اند (ـَـ اـ) تا متوجه تلفّظ الف مدّي در چنين مواردي باشند، مانند: «هَذا»
در قرآن‌هاي با رسم‌الخط فارسي كه الف مدّي (فتحة كشيده) را به صورت «فتحه ايستاده» در كنار الف قرار مي‌دهند(اا) در چنين موارد نيز فتحه رابه صورت ايستاده روي همان حرف قرار داده‌اند (ـا) مانند: «هذا» تا نشانگر تلفّظ فتحه به صورت كشيده باشد و نيازي به اضافه كردن الف كوچك ديگر نباشد، زيرا آن فتحه ايستاده به تنهايي دلالت بر صداي فتحة كشيده مي‌كند و در واقع جانشين الف مدّي مي‌باشد. بايد دقّت كنيم كه تلفّظ آن با شكل قبلي هيچ‌گونه تفاوتي ندارد.
روي حروف و سپس روي كلمات تمرين مي‌كنيم و پس از آشنايي كامل با هر دو شكل، براي منزل تكليف تعيين مي‌كنيم.مراحل تدريس ياء مدّي: 1. حرف مكسوري را مي‌نويسيم و از دانش آموزان مي‌خواهيم تا با هم بخوانند.
2. از آنها مي‌خواهيم تا صداي كسره را دو برابر مدّ و كشش دهند.
3. يايي به آن حرف مكسور اضافه مي‌كنيم ومي‌گوييم كه اين ياء باعث دو برابر مدّ و كشش صداي كسره مي‌شود.
4. ياء مدّي را معرفي و علت نام گذاري آن را بيان مي‌كنيم.
5. دانش آموزان را با شكل ياء، مدّي در قرآن‌هاي با رسم الخط فارسي آشنا مي‌كنيم.
6. تمرين روي حروف.
7. تمرين روي كلمات.
روش تدريس ياء حدّي: نخست حرفي را با حركت كسره مي‌نويسيم « تِـ » و از دانش‌آموزان مي‌خواهيم تا با هم بخوانند[1].
سپس از آن‌ها مي‌خواهيم تا صداي كسره را در تلفّظ دو برابر مدّ و كشش دهند.
باز مي‌خواهيم تا آن حرف را با صداي كسره معمولي بخوانند.
دوباره مي‌خواهيم تا صداي كسره را در تلفّظ دو برابر مدّ و كشش دهند.
چندين‌بار اين عمل را تكرر مي‌كنيم تا تفاوت صداي كسره با ياء مدّي در تلفّظ براي آن‌ها كاملاً روشن شود.
سپس يايي بعد از آن حرف مكسور اضافه كرده «تِـي» و توضيح مي‌دهيم كه در زبان عربي هرگاه بعد از حرف مكسور، يايي قرار گيرد، اين ياء باعث دو برابر مدّ و كشش صداي كسره مي‌شود.
پس از آشنايي با شكل و روش تلفّظ ياء مدّي، دانش‌آموزان را با اسم ياء مدّي و علّت نام‌گذاري آن آشنا مي‌كنيم. مي‌گوييم كه اين «ياء» چون باعث «مدّ و كشش» حركت ماقبل مي‌شود به آن «ياء مدّي» مي‌گويند و ما فارس زبان‌ها به آن صداي كشيدة كسره مي‌گوييم، زيرا كه همان صداي كسره است كه با كشش بيشتر خوانده مي‌شود و در مقابل به حركت كسره، صداي كوتاه كسره مي‌گوييم.
نكته: با توجّه به تفاوت رسم‌الخط ياء مدّي در قرآن‌هاي كشور ما ايران با قرآن‌هاي كشورهاي عربي، آن‌ها را با شكل ياء مدّي در قرآن‌هاي با رسم‌الخط فارسي نيز آشنا مي‌كنيم.
ياء مدّي با رسم‌الخط عربي را مي‌نويسيم «تِــي» و توضيح مي‌دهيم كه در قرآن‌هاي با رسم الخط فارسي براي اينكه صداي كشيده كسره با صداي كوتاه آن اشتباه نشود، كسره را به صورت ايستاده در كنار ياء مدّي قرار داده‌اند، به اين شكل: «تـي».
در تلفّظ هيچ تفاوتي با هم ندارند، هر دو يكسان تلفّظ مي‌شوند.
روي حروف و سپس روي كلمات به همين شكل تمرين مي‌كنيم و پس از اين كه مطمئن شديم همه دانش‌آموزان ياد گرفته‌اند، آخرين حرف مدّي (واو مدّي) را نيز به آن‌ها آموزش مي‌دهيم.
مراحل تدريس واو مدّي
1ـ حرف مضمومي را نوشته و از دانش‌آموزان مي‌خواهيم تا با هم بخوانند.
2ـ از آن‌ها مي‌خواهيم تا صداي ضمّه را دوبرابر مدّ و كشش دهند.
3ـ واوي به آن حرف مضموم اضافه كرده و مي‌گوييم كه اين واو باعث دو برابر مدّ و كشش صداي ضمّه مي‌شود.
4ـ واو مدّي را معرّفي و علّت نام‌گذاري آن را بيان مي‌كنيم.
5ـ تمرين روي حروف.
6ـ تمرين روي كلمات.
روش تدريس واو مدّي
نخست حرفي را با حركت ضمّه مي‌نويسيم « تُــ » و از دانش‌آموزان مي‌خواهيم تا با هم بخوانند[2].
سپس از آن‌ها مي‌خواهيم تا حركت ضمّه را در تلفّظ دو برابر مدّ و كشش دهند.
بقيّه مراحل را همانند الف و ياء مدّي ادامه مي‌دهيم تا دانش‌آموزان با شكل و روش تلفّظ واو مدّي و همچنين با اسم عربي و فارسي آن كاملا آشنا شوند، و با توجّه به اين كه رسم الخط واو مدّي در قرآن‌هاي با رسم الخط فارسي با كشورهاي عربي يكسان است، عدم تفاوت آن را يادآور مي‌شويم و مانند درس‌هاي پيش روي حروف و كلمات تمرين مي‌كنيم، و در پايان درس، تكليف منزل را تعيين مي‌كنيم.[1] . در اين‌جا حتمّا بايد از دانش‌آموزان خواسته شود تا كسره را با لحن عربي بخوانند تا بر اثر دو برابر مدّ و كشش صداي آن، «ياء مدّي» به وجود آيد.
[2] . در اين‌جا نيز بايد از دانش‌آموزان خواسته شود تا ضمه را با لحن عربي بخوانند تا بر اثر دو برابر مدّ و كشش صداي آن، «واو مدّي» به وجود آيد.